Anadolu’da tasavvuf üzerine

201602_pres_sufi
Şubat 2016
Version française

Türbesi Konya’da bulunan, dünyaca meşhur tasavvuf düşünürü Mevlana Celaleddin Rumi’nin anıldığı Şeb-i arus etkinliklerinin ertesinde, Anadolu tasavvufu hakkında bir kaynakça sunuyoruz. Metinde Müslümanlığın bu öğretisinin belli başlı yönlerini tanıtarak, özellikle Osmanlı İmparatorluğu çerçevesinde nasıl şekillendiği üzerinde duracağız.

Tasavvuf, amacı inananları ilâhi gerçekliğe yöneltmek ve insani mükemmelliğe ulaştırmayı  hedefleyen bir inanç ve ibadetler bütünüdür. Bu inancı inceleyen tasavvuf bilimi ise İslami ilimler arasında önemli bir yere sahiptir. Tasavvuf konusu, 1970li yıllardan itibaren Fransız türkolog Irène Mélikoff, şarkiyatçı Reynold A. Nicholson ve Fransız İslam uzmanı Eva de Vitray Meyerovitch gibi Batılı aydınların olduğu kadar, sır edebiyatı ve geleneksel Türk sanatları meraklılarının da ilgi odağı olmuştur.

Anadolu’nun tasavvufla tanışması

Animizm, Şamanizm, Budizm, Manicilik, Nestoryanizm ve Musevilik dinlerinin ardından, Türklerin İslam’ı kabulü X. Yüzyılda, Selçuklu hükümdarlığı sırasında, Pers etkisiyle gerçekleşir. “Türk” tasavvufu, Türklerin Anadolu’ya XI. yüzyılda gelmesiyle, Arap ve Pers inançlarıyla eski Türk kabile inançları etrafında şekillenir. XIII. yüzyılın sonunda, Anadolu’da dini ve tasavvufi dört göçebe topluluk mevcuttur. Bunlardan ilki, Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk fetihlerine katılan Gâzıyân-ı rumlardır. İkincisi, fütüvvet temelli dini ve mesleki teşkilat üyeleri Ahıyân-ı rumlardır. Üçüncüsü Ahıyân-ı rumların kadın kolu olan Bâcıyân-ı rumlardır. Son olarak Abdalân-ı rumlar da Horasan kökenli, yine fetihlere katılmış çilekeş dilencilerdir. Bu dört tasavvuf kolu da siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel örgütlerdir. Bunlardan bazıları başka inançlarla daha çok karışmışken, bazıları İslami kurallara daha bağlıdır. Bu kollar arasında en önemlisi İran’daki Kirman şehri kökenli, Evhadüddin Kirmani’nin öğrencisi Ahi Evren tarafından kurulan Ahıyân-ı rumdur. Ahi Evren, tarikatına mensup ustalar, kalfalar, çıraklar ve tarikat sempatizanları arasında gözlemlediği ilişkileri, mesleki örgüt içinde uygular. Tarikat düzenine uygun yetiştirilen ve bir yandan dini eğitim de verilen meslek erbapları tarikata katılmaya özendirilir.

Başlıca Osmanlı tarikatları

Osmanlı İmparatorluğu boyunca, tasavvufi kurumlar büyük ilerleme kaydetmişlerdir. Thierry Zarcone’un Modern Türkiye ve İslam isimli (La Turquie moderne et l’Islam) 2004 tarihli, henüz Türkçe’ye çevrilmemiş eserindeki sınıflandırmaya göre, Osmanlı’daki tasavvufi örgütler üç başlık altında anılabilir: ortodoks, hetorodoks ve ortodokslukla heterodoksluk arasında yer alan tarikatlar.

Ortodoks olarak nitelendirilen tarikatlar arasında, Orta Asya kökenli olup Osmanlı bünyesinde XV. yüzyıldan itibaren varlık gösteren Nakşibendiye ile Osmanlı’ya XVI. yüzyılda girmiş olan Mağrib kaynaklı Şaziliye tarikatlarını sayabiliriz. Bunların ikisi de şeriate sıkı sıkıya bağlı tarikatlar olup sert bir tasavvuf anlayışına sahiptir.

Heterodoks tarikatlar içinde en etkilisi, Şii temelli inançlarla, Animist ve Şaman inançlarının birbirine karıştığı Türkmenlerin dininin tarikatlaşmış hali Bektaşiyedir. Bunun yanı sıra, tarikatların şekilciliğine tepki olarak doğan Balkan kökenli Melamiye tarikatı, ortaya çıkışının ardından gelişerek kendi de kurumlaşmıştır.

Ortodokslukla heterodoksluk arasında bulunan tarikatların en önemli temsilcisi Halvetiyedir. Azeri kökenli olup Osmanlı coğrafyasında XV. yüzyıldan beri var olan ve ismini de manevi inziva anlamına gelen halvet sözcüğünden alan tarikatın temelinde de bu işleyiş yatar. Şeriat ile uyumlu hareket eden bu tarikatın yandaşları arasından çok sayıda kişi ulemaya yükselmiştir. Bununla beraber Halvetiye tarikatı, coşturan dansları ve musıki kullanımı nedeniyle eleştirilir. Ayrıca tarikat, temeli vahdet-i vücud yani varlığın tekliği ilkesine dayanan İbn Arabi’nin düşüncesine yakınlığından ötürü de eleştirilir. İki kutup arasında kalmış bir diğer kurum olan Mevleviye tarikatı ise Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli tarikatıdır. Hakim Senai ve Feridüddin Attar gibi mistik Fars şairlerinin etkilediği tarikatta İbn Arabi felsefesinin ayrı bir yeri vardır. Mevlevilikte, müziğin ve dansın meziyetlerinin övülmesi Türkmen babaların yolundan, kuralların ve yasaların önemini göreceleştirerek ve mistik yolculuk sırasında mevcut dinlerin ötesine geçildiğini savunarak Melamilerin yolundan gidilir. Irak kökenli ve Osmanlı İmparatorluğu’nda XV. yüzyıl itibariyle ortaya çıkan Kadiriye tarikatı ile Mezopotamya kaynaklı olup XVII. yüzyıl sonrasında görülen Rifaiye tarikatı ayrıca iki dikkat çekici topluluktur. Bu tarikatlar, ete çubuk geçirme gibi çilekeş yöntemlere başvurarak ilahi kudretin şeyhten geçip doğa kurallarına üstün çıktığını kanıtlamaya çalışırlar.

İmtiyazdan yasağa

Osmanlı İmparatorluğu’nda tasavvufun rağbet görmesinin bir nedeni de sultanların tarikatlara duyduğu ilgiyle alakalıdır. Padişahlarla tarikatlar arasındaki en önemli ilişkiler arasında I.Osman ile öğrencisi olduğu kayınpederi ve Vefaiye tarikatının piri Şeyh Edebaliyi sayabiliriz. Fatih Sultan Mehmet ise temeli Hacı Bayram Veli tarafından atılan, Şemsiye-i Bayramiye tarikatını kuran Akşemsettin’in öğrencisi olmuştur. Fatih Sultan Mehmet ve Akşemsettin arasındaki münasebet öylesine önemlidir ki Konstantiniyye’nin fethi sırasında Akşemsettin padişaha kılavuzluk etmiştir. Keza II. Selim’in de Galata Mevlevihanesi’nden Şeyh Galip’in öğrencisi olduğunu hatırlatalım. Öte yandan Mevleviye tarikatının elit bir topluluk olduğunu ve pek çok saray sakininin bu tarikata yakınlık duyduğunun altını çizelim.

Osmanlı saltanatı sırasında tarikatlar çok kereler kapatılmış olsa da tasavvuf düşüncesi ne kamusal alandan ne de siyaset sahnesinden tamamen silinmiştir. Tekke ve zâviyeler ile şeyh ve dede gibi tasavvuf üstatlarının kullandığı dini sıfatları yasaklayan 677 sayılı kanunla tarikatlar 1925 yılında yasal olmaktan çıkmıştır. Tekke tasavvuf dergahı anlamına gelen genel bir ifadeyken zâviye ise küçük tekke anlamına gelir. Tasavvuf dergahını ifade eden birçok kelime bulunmasına rağmen yasalarda yalnızca tekke ve zaviye sözcükleri kullanılmıştır. Tekke ve zâviyelerin yasaklanması Cumhuriyet’in ilânını takiben Mustafa Kemal Atatürk’ün yaptığı inkılâplar dizisinin bir parçasıdır. Bu yasak tarikatların görünürlüğünü azaltmakla birlikte Türkiye’de tasavvufun sonu anlamına gelmemektedir. Mevlevi ve bektaşi tekkelerinin çoğu gibi birçok tekke müzeye dönüştürülmüştür. Bu durum da geleneksel eğitimi ve ayin düzenlenmesini engellemiştir. Mekanlarından edilmeyen diğer tarikatlar ayinlerini dernek adı altında gerçekleştirmeye devam etmiştir. Bu duruma örnek olarak XVII. yüzyılda Halvetiye tarikatının bir kolu olarak faaliyet gösteren Cerrahiye tarikatını sayabiliriz.

Günümüzde tarikatlar eskisi gibi baskı altında değildir ve bazıları hükümet ile iyi ilişkiler içindedir. Hatta birkaç senedir tarikatların yeniden yasallaştırılması konusu gündeme gelmiştir. Tartışmalar öncelikle, ibadet yerlerinin yeniden tanımını ve dini temsilcilerin belirlenmesini gerektiren Alevi açılımıyla ilgili olarak, öte yandan da tarikatların kanun dışılığına son vererek onları kontrol altına alabilmek amacıyla başlamıştır.

IFEA’nın kütüphanesinde Türkiye’de tasavvuf tarihiyle ilgili, çoğunlukla Türkçe ve Fransızca kaynaklar mevcuttur. Eserler genellikle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki tasavvuf tarihi hakkındadır. Tüm tarikatları ele alan çalışmalarda, bazı tarikatların daha rağbet görmesinden ötürü, bunların üzerinde diğerlerine göre daha fazla durulmaktadır. Mevleviye örneğinde olduğu gibi, bu tarikatlarla daha fazla araştırmacı ilgilenmiştir. Son yıllarda yayımlanan Fransızca eserlerin artışını, Thierry Zarcone’un 1987-1990 yılları arasında IFEA’da araştırmacı olarak bulunmasına bağlayabiliriz.

Kaynakça

  • AMBROSIO, Alberto Fabio ; FEUILLEBOIS, Eve ; ZARCONE, Thierry (éds.), Les derviches tourneurs, Cerf, 2006, Paris.  İSL Gén 142
  • BAYRAM, Mikail, Bacıyan-ı rum. Selçuklular zamanında genç kızlar teşkilatı, SÜ Fen edebiyat fakültesi, 1987. TUR Ha 078
  • CAHEN, Claude, L’islam des origines au début de l’Empire Ottoman, Bordas, 1970, Francfort. FTH O94
  • CAHEN, Claude, Sur les traces des premiers Akhis, 1953, Istanbul. TUR T O5-16
  • CLAYER, Nathalie ; POPOVIC, Alexandre ; ZARCONE, Thierry (éds.),  Melâmis-Bayrâmis : Etudes sur trois mouvements mystiques musulmans, Isis, 1998, Istanbul. TUR Sr 138
  • ÇAMUROĞLU, Reha, Tarih heterodoksi ve babailer, Der, 1990, Istanbul. TUR Sr 120
  • GÖLPINARLI, Abdülbaki, Melamilik ve melamiler, Gri, 1992, Istanbul. TUR Sr 085
  • GÖLPINARLI, Abdülbaki, Mevlana’dan sonra mevlevilik, Inkilap, 1983, Istanbul. TUR Sr 020
  • GOLPINARLI Abdülbaki, 100 soruda Türkiye’de mezhepler ve tarikatlar, Gerçek, 1985, Istanbul. TUR Sr 058
  • KARA, Mustafa, Tasavvuf ve tarikatlar tarihi, Dergâh yayınları, 1985, Istanbul. TUR Sr 053
  • KARA, Mustafa, Metinlerle günümüz tasavvuf hareketleri (1839-2000), Dergâh yayınları, 2002, Istanbul. TUR Cont 303
  • KÖPRÜLÜ Fuat, Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar, Zaman kitaphanesi, 1918. TUR Lh 006
  • Robert MANTRAN, Histoire de l’Empire Ottoman, Fayard, 1989, Paris. TUR Ho 378
  • MASSIGNON, Louis, La légende Hallacé Mansur an pays turcs, Geuthner, 1947. ISL R 010 I
  • MELIKOFF, Irène, Sur les traces du soufisme turc, Recherches sur l’islam populaire en Anatolie, Isis, 1992, Istanbul. COLL XXIV 003
  • MELIKOFF, Irène, Au banquet des quarante : Exploration au coeur du Bektachisme-Alevisme, Isis, 2001, Istanbul. COLL XXIV 050
  • NICHOLSON, Reynold, Alleyne, Rumi : Poet and Mystic 1207-1273, Allen and unwin, 1950, Londres. TUR Sr 062
  • OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler, yahut dairenin dışına çıkanlar, Tarih vakfı ve yurt yayınları, 2013. Istanbul. TUR Ho 948
  • OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı imparatorluğunda marjinal sufilik : kalenderîler (XIV – XVII, yüzyillar), TTKB, 1992, Ankara. TUR Sr 083
  • OCAK, Ahmet Yaşar, Sufism and sufis in Ottoman Society, Türk tarih kurumu, 2005. TUR Sr 156
  • OCAK, Ahmet Yaşar, Ortaçağlar anadolusu’nda islam’ın ayak izleri, Selçuklu dönemi, Kitap, 2011, Istanbul. ISL H 131
  • OCAK, Ahmet Yaşar, Yeniçağlar anadolusu’nda islam’ın ayak izleri, Osmanlı dönemi, Kitap, 2011, Istanbul. ISL H 132
  • POPOVIC, Alexandre ; VEINSTEIN, Gilles (éds.), Les voies d’Allah, Fayard, 1996, Paris. ISL R 070
  • YILMAZ, Necdet, Osmanlı toplumunda tasavvuf : Sûfiler, Devlet ve Ulemâ, Osav, 2001, Istanbul. TUR Ho 785
  • ZARCONE, Thierry ; POPOVIC, Alexandre ; GABORIEAU, Marc (éds.), Naqshbandis, cheminements et situation actuelle d’un ordre mystique musulman : actes de la table ronde de Sèvres, 2-4 mai 1985, Isis, 1990, Istanbul. COLL XV 18

 

 



Citer ce billet
Ayşe Akyürek (2016, 10 février). Anadolu’da tasavvuf üzerine. Dipnot. Consulté le 16 avril 2024, à l’adresse https://doi.org/10.58079/nnmd

Laisser un commentaire

Votre adresse e-mail ne sera pas publiée. Les champs obligatoires sont indiqués avec *

Ce site utilise Akismet pour réduire les indésirables. En savoir plus sur comment les données de vos commentaires sont utilisées.