Erken Tunç Çağı’nda Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Ölü Gömme Uygulamaları

Arkeoloji alanındaki çalışmalarını İstanbul ve Ankara dışından yürüten araştırmacılar, ihtiyaç duydukları yayınlara ulaşmakta sıkıntı çekmektedir. Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü (IFEA), kısa süreli araştırma bursu kapsamında İstanbul dışında yaşayan doktora öğrencilerine konaklama ve kütüphanesinden faydalanma fırsatı sunmaktadır. Söz konusu bursa Erken Tunç Çağı’nda Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Ölü Gömme Uygulamaları isimli doktora tezime yönelik literatür taraması için başvurmuştum. Burs süresince de IFEA’nın zengin kütüphanesinde süreli yayın ve monografileri inceleme fırsatı buldum. Ayrıca misafirperver ve güleryüzlü IFEA çalışanlarının sağladığı rahat ve huzurlu çalışma ortamında verimli bir ay geçirdim. Bu süre zarfında, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde tespit edilmiş, yayınlanmış mezar ve mezarlıklar hakkındaki bilgileri derledim, aşağıda genel hatlarıyla bu bilgileri paylaşacağım.  

Ölüm olgusuna nasıl yaklaşıldığına göre gelişip, gelenekleşen uygulamalar, toplumların hayatında uzun süre varlığını koruyan öğeler niteliğindedir. Ölü gömme gelenekleri kolaylıkla değişebilen veya bir toplumdan diğerine kolaylıkla aktarılabilen kültürel bir unsur değildir. Bu sebeple, bir bölgedeki veya toplumdaki ölü gömme adetlerinin bir bütün olarak ele alınması, uzun süre korunmuş veya zamanla değişime uğramış geleneklerin belirlenmesine ve bölgenin, toplumun ekonomik, sosyo-kültürel yapısının daha iyi anlaşılmasını sağlar.   

Tezin coğrafi sınırlarını çizen Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Toros dağlarının dışbükey kıvrım yaptığı alanın güney kesimi ile Suriye sınırı arasında yer alır. Bölgeyi, batıdaki “Orta Fırat Bölümü” ve doğudaki “Dicle Bölümü” olmak üzere 2 bölüme ayırmak mümkündür (Atalay & Mortan 2003, ss.363, 399). Doğu Toroslar olarak bilinen dağ zinciri Arap platformunu sınırlayarak Cilo ve Zagros dağları arasında önemli bir bağlantı noktası oluşturur (Yakar 2007, s.27). Bu dağlar kuzeyde Kafkas, güneyde Elbruz sıradağlarıyla birleşir (Düring 2016, s.23). Toroslar yalnızca birkaç noktada geçit vermektedir. Bu geçitler tarih boyunca kültürel, ticari ve askeri faaliyetler açısından büyük önem arz etmiştir (Düring 2016).    

Tezin zamansal sınırı mahiyetindeki Erken Tunç Çağı’nda, Güneydoğu Anadolu ve Anadolu’nun diğer bölgelerinde de karşımıza çıkan, basit toprak mezarlar, çömlek mezarlar ve küp mezarların yanı sıra literatürde taş sandık ve oda mezar olarak isimlendirilen mezar türlerinden de görülmektedir. Uygulama biçimi açısından harici bir işlem gerektirmeyen basit toprak mezarlar en yaygın gömü türüdür. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Erken Tunç Çağı’nın başında ortaya çıkan ve Erken Tunç Çağı boyunca kullanılan taş sandık türü mezar geleneğinin en erken örneğini Arslantepe VIB tabakasında açığa çıkarılan ‘Krali Mezar’da görmekteyiz. Sıradışı bir gömü geleneğine sahip ve oldukça etkileyici buluntuların yer aldığı mezar, Erken Tunç Çağı boyunca Fırat ve Dicle Havzalarında görülen bir mezar geleneğidir. Bu tür mezarlar, Aşağı Salat Höyük (Şenyurt 2002b; Şenyurt 2002a), Müslüman Tepe (Ay, Ay ve Tarhan 2013), Arslantepe (Frangipane 2011), Hacınebi (Stein 1997), Birecik (Sertok & Ergeç 1999), Lidar Höyük (Hauptmann 2003), Su Yatağı/Mamaraş (Darga 2001), Hassek Höyük (Behm-Blancke 1985), Karkamış (Woolley & Barnett 1952), Titriş Höyük (Laneri 2007), Nevali Çori (Mısır 1992), Tilmen Höyük (Alkım 1962), Şırnak-Tatıka (Ökse 2014), Şaraga Höyük yakınındaki Şara Mezar Harabeleri (Sertok & Kulakoğlu 2002) gibi yerleşimlerde intramural, höyük yakınlarında ise ekstramural mezarlıklar şeklinde açığa çıkarılmıştır.

 Taş Sandık Mezar Örneği . (Woolley & Barnett 1952, fig. 85 üzerinden çizilmiştir)

Erken Tunç Çağı’nda Güneydoğu Anadolu’da karşımıza çıkan diğer bir mezar türü de oda mezarlardır. Bölge genelinde M.Ö. 3. binyılın başlarında görülen sandık türü mezarlar, Erken Tunç Çağı’nın ortalarından itibaren yerlerini oda mezarlara bırakmışlardır. Dar bir kenardan açılan kapı ve bir giriş mekanının yer aldığı oda mezarların yalnızca bir insanın geçebileceği genişlikteki kapı geçişleri tek veya iki adet levha şeklindeki taşların dikey şekilde konması ile kapatılmıştır. Tek veya çift kanatlı giriş kapıları dromos diye adlandırılan bir giriş mekanı ile bağlantılıdır. Mezar odasına girerken iki ya da üç sıra levha taşından yapılmış basamaklar, mezar odası ile geçiş mekanını ayırmaktadır. Nadiren de olsa yandan girişi olmayan Tilmen Höyük oda mezarı gibi örneklerde, mezara kapak taşı kaldırılarak üstten girilmiş olabilir. Mezarların çatısı genellikle 3-4 büyük levha taşı ile düz bir şekilde kapatılmıştır. Mezarların tabanları genellikle sıkıştırılmış topraktır (Yılmaz 2006).

 Oda mezarlarının büyük çoğunluğu bir yerleşime bağlı ve yerleşimin hemen yanındaki mezarlık alanında veya evlerin içinde bir yere inşa edilmiştir. Oylum Höyük, Lidar Höyük (Hauptmann 1982), Tilmen Höyük (Duru 2000b) ve Titriş Höyükteki (Laneri 1999) oda mezarlar bu gruba girmektedir. Ekstramural mezarlık alanlarında da oda mezarlar bulunmaktadır. Son yıllarda kazılan Soğmatar mezarlık alanında kayaya oyulu oda mezarlar tespit edilmiştir. (Albayrak, Mutlu ve Mutlu 2017) Gedikli Höyük ekstramural mezarlık alanında (Duru 2000a), diğer mezarlardan bir duvar ile ayrılan oda mezarlar açığa çıkarılmıştır. Titriş Höyükte hem ekstramural mezarlık alanında, hem de yerleşim içinde oda mezarlara rastlanmaktadır. Hayaz Höyükte ise Erken Tunç Çağı’nın sonlarına doğru terk edilmiş yerleşimde bir oda mezar bulunmaktadır (Roodenberg 1982). Ayrıca Gre Virike’de ölü kültüyle bağlantılı törenlerin düzenlendiği kutsal alanlarda oda mezarlar açığa çıkarılmıştır (Ökse 2006).  

Oda Mezar Örneği (Roodenberg 1980, fig. 7 üzerinden çizilmiştir.)

Neolitik Dönem’den itibaren genellikle bebek ve çocuk gömmek için kullanılan çömlek veya küp mezarlar Erken Tunç Çağı’nda Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Birecik, Gedikli Höyük, Girnavaz, GreVirike, Hacınebi, Hassek Höyük, Horum Höyük, Lidar Höyük, Müslüman Tepe, Oylum Höyük, Samsat, Şaraga, Tatıka, Tilbeşar, Kuruki, Titriş ve Yarım Höyük gibi merkezlerde intramural ve ekstramural mezarlık alanlarında tespit edilen en yaygın gömü türlerinden biridir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde çömlek ve küp mezarlara bebek ve çocuk gömme geleneği devam etmekle birlikte sayıca az da olsa yetişkin bireylerin de bu şekilde gömüldüğü tespit edilmiştir.

Kuzey Mezopotamya kültürel bölgesinde yer alan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Erken Tunç Çağı’nı sosyo-ekonomik açıdan; çok büyük ve önemli kentlerin olmadığı toplumdaki bürokratik hiyerarşinin nispeten daha az görüldüğü Erken-Erken Tunç Çağı ve merkezileşmiş büyük kentlerin görülmeye başladığı ve toplumsal hiyerarşinin daha yoğun görüldüğü Geç-Erken Tunç Çağı şeklinde incelemek mümkündür (Helwing 2012, ss.47–48). Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ölü gömme uygulamalarına bu zaman sıralamasına göre bakıldığında Erken-Erken Tunç Çağı’nda bireysel mezarların genellikle yerleşim yerlerinden uzakta bulunduğu, mezar buluntusu silahların ise zenginliği temsil ettiği, bireyin statüsünün genel-geçer bir ifade ile kazanılmış statü olduğu söylenebilir. Geç-Erken Tunç Çağı’nda ise mezarlar çoklu ve peş peşedir, çoğu zaman mezar yerleri ve konutlar birbiriyle ilişkilidir, mezar buluntuları prestij nesneleridir ve tespit edilen aile mezarlarından anlaşıldığı üzere bireyin statüsünün kalıtsal statü olduğunu söylemek mümkündür (Helwing 2012).   

Kaynakça

  • Albayrak, Y., Mutlu, S.İ. & Mutlu, S., 2017. Soğmatar Nekropolünde Yeni Keşifler. Aktüel Arkeoloji, 60.
  • Alkım, U.B., 1962. Tilmen Höyük Çalışmalan(1958-1960). Belleten, XXVI(103), ss.447–715.
  • Atalay, İ. & Mortan, K., 2003. Türkiye Bölgesel Coğrafyası, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
  • Ay, E., Ay, A. & Tarhan, Ç.M., 2013. Müslümantepe Kazıları 2005-2008. Içinde Ilısu Barajı ve HES Projesi Arkeolojik Kazıları 2004-2008 Çalışmaları,. Diyarbakır, ss. 273–302.
  • Behm-Blancke, M., 1985. Die Grabungen auf dem Hassek Höyük im Jahre 1984. Kazı Sonuçları Toplantısı, VII, ss.87–103.
  • Darga, M., 2001. Şemsiyetepe Excavations in the Lower Euphrates Basin 1978-1989. Içinde O. Belli, ed. Istanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000). İstanbul, ss. 115–120.
  • Düring, S.B., 2016. Küçük Asya’nın Tarinöncesi: Karmaşık Avcı Toplayıcılardan Erken Kentsel Toplumlara, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
  • Duru, R., 2000a. Gedikli Karahöyük ve Kırışkal Höyük Kazıları. Içinde O. Belli, ed. Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi 1932-1999. Ankara: İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, ss. 154–158.
  • Duru, R., 2000b. Tilmen Höyük Kazıları. Içinde O. Belli, ed. Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi 1932-1999. Ankara: İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, ss. 160–164.
  • Frangipane, M., 2011. Arslantepe Malatya: A Prehistoric and Early Historic Center in Eastern Anatolia. Içinde S. R. Steadman, ed. The Oxford Handbook of the Ancient Anatolia. New York, ss. 968–992.
  • Hauptmann, H., 2003. Lidar Höyük. Arkeo Atlas, 2, s.61.
  • Hauptmann, H., 1982. Lidar Höyük 1981. Türk Arkeoloji Dergisi, XXVI, ss.93–110.
  • Helwing, B., 2012. An Age of Heroes? Some Thoughts on Early Bronze Age Funerary Customs in Northern Mesopotamia. Içinde P. Pfälzner vd., ed. (Re-)Constructing Funerary Rituals in the Ancient Near East Proceedings of the First International Symposium of the Tübingen Post-Graduate School “Symbols of the Dead” in May 2009. Wiesbaden, ss. 47–58.
  • Laneri, N., 2007. Burial Practices at Titriş Höyük, Turkey: An Interpretation. Journal of Near Eastern Studies, 66(4), ss.241–266.
  • Laneri, N., 1999. Intramural Tombs . A Funerary Tradition of the Middle Euphrates Valley During the IIIrd Millenium BC. Anatolica, XXV(April 1999), ss.221–241.
  • Mısır, A., 1992. 1990 Yılı Şanlıurfa Nevali Çori Kazısı. 2. Kurtarma Kazıları Sempozyumu, ss.201–209.
  • Ökse, T., 2006. Gre Virike (Period I): Early Bronze Age Ritual Facilities on the Middle Euphrates. Anatolica, 32, ss.1–29.
  • Ökse, T., 2014. Ilısu İnşaat Sahası’nda Yeni Bir Erken Tunç Çağı Mezarlığı:Tatıka. TEBE Haberler, 38, ss.8–10.
  • Roodenberg, J.., 1982. Note Sur la Troisiéme Campagne de Fouilles a Hayaz Höyük. Anatolica, IX, ss.27–33.
  • Roodenberg, J.., 1980. Premiers Résultats des Recherches Archéologiques a Hayaz Höyük. Anatolica, VII, ss.3–21.
  • Şenyurt, S.Y., 2002a. Aşağı Salat 2000 Yılı Kazısı, 2000 Excavations at Aşağı Salat. Içinde N. Tuna, ed. Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmalar. Ankara: ODTU Tarihsel Çevre Araştirma ve Değerlendirme Merkezi (TAÇDAM), ss. 671–697.
  • Şenyurt, S.Y., 2002b. Ilısu Barajı-Aşağı Salat 2000 Yılı Kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, XXII/2, ss.445–452.
  • Sertok, K. & Ergeç, R., 1999. A New Early Bronze Age Cemetery: Excavation Near the Birecik Dam; SE Turkey. Preliminary Report (1997-98). Anatolica, 25, ss.87–108.
  • Sertok, K. & Kulakoğlu, F., 2002. Şaraga Höyük Kazıları 2000. Içinde N. Tuna & J. Velibeyoğlu, ed. Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları. Ankara: ODTU Tarihsel Çevre Araştirma ve Değerlendirme Merkezi (TAÇDAM), ss. 351–369.
  • Stein, G.J., 1997. Excavation at Hacınebi,Turkey-1996: Preliminary Report. Anatolica, XXIII, ss.115–156.
  • Woolley, C.L. & Barnett, R.D., 1952. Carchemish: Report on the Excavations at Jerablus on Behalf of the British Museum. Part III: The Excavations in the Inner Town, London.
  • Yakar, J., 2007. Anadolu’nun Etnoarkeolojisi: Tunç ve Demir Çağlarında Kırsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yapısı, İstanbul: Homer Kitabevi.
  • Yılmaz, D., 2006. Erken Tunç Çağı’nda Güneydoğu Anadolu’da Oda Mezar Geleneği. Anadolu/Anatolia, 31.


Citer ce billet
Ayşegül Erden (2019, 10 mai). Erken Tunç Çağı’nda Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Ölü Gömme Uygulamaları. Dipnot. Consulté le 18 avril 2024, à l’adresse https://doi.org/10.58079/nnnj

Laisser un commentaire

Votre adresse e-mail ne sera pas publiée. Les champs obligatoires sont indiqués avec *

Ce site utilise Akismet pour réduire les indésirables. En savoir plus sur comment les données de vos commentaires sont utilisées.