Mayıs 2015

Version française

AKP’nin cumhuriyetin yüzüncü yıldönümüne yönelik giriştiği ve iktidardayken ülkenin katettiği teknolojik ve ekonomik gelişmeleri somutlaştırıp kanıtlayacağı düşünülen « Hedef 2023 » ve « Yeni Türkiye », birçok büyük ölçekli projeyi bünyesinde barındıran başlıklar olarak karşımıza çıkıyor. -Üçüncü köprü, üçüncü havaalanı, Kanal İstanbul gibi- çok sayıdaki büyük altyapı projesinin, -yüzlerce termik santral ile 2023’e kadar kurulacak iki nükleer santral gibi- enerji odaklı projelerin, savunma alanında -tank, helikopter, savaş uçağı, uydu gibi aletlerde- yerli üretime geçilmesi gibi projelerin tutarlılığını, yapılabilirliğini, bunların çevresel ve toplumsal açıdan doğuracağı sonuçları bir kenara koyup bu vitrinde, söz konusu projelerin AKP hükümetinin gayri/meşrulaştırılmasındaki etkileri üzerinde duracağız. AKP tarafından yürütülen bu büyük ölçekli projeler siyaseti, tıpkı mevcut bağlam gibi, ne bu partiye ne de Türkiye’ye özgüdür. Ancak Türkiye’ye has bazı toplumsal ve tarihsel unsurlar, yeni-liberal düşüncenin ezici üstünlüğüyle ve ulusal ekonomilerin gittikçe artan birbirlerine bağımlılıklarıyla ters düşmektedir.

1923’teki İzmir Kongresi’nden, 1961’de yerli araba Devrim’in üretilmesinden, 1985’te Savunma Sanayii Destekleme Fonu’nun kuruluşundan ve günümüzde « %100 Türk » Altay tankı tasarısından da anlaşılacağı gibi; finansal, sınai ve teknolojik bağımsızlık açısından Türk ekonomisinin modernleşmesine yönelik büyük projeler, cumhuriyetin ilanından itibaren devletin öncelikleri arasında hep yer almıştır. Bu konudaki özel hassasiyet, Osmanlı İmpartorluğu’nun Avrupa’nın becerilerine ve kaynaklarına aşırı bağımlılığıyla genellikle ilişkilendirilen çöküşünün yarattığı sarsıntıdan özellikle kaynaklanmaktadır. 1960larda zamanın askeri yönetiminin miras aldığı ve desteklediği olgucu yaklaşım, 1961’de Devlet Planlama Teşkilatı’nın hayata geçirilmesiyle birlikte kendini göstermektedir. « Terakki » kelimesi yerine Türk makamlarının sıkça kullandığı çekirdek kavram olan « kalkınma »ya geçilmesi, ilerleme konusuyla ilgili nasıl bir anlamsal evrilme gerçekleştiğine parmak basmaktadır. Aslında kalkınma denince, hem zamansal açıdan, Osmanlı İmparatorluğu’na, hem de mekansal açıdan « Batı »ya gönderme yapan, çift kollu bir karşılaştırma söz konusudur. AKP’nin K’sindeki kalkınmanın, ekonomik boyuta indirgenerek çokça yüceltilmesi, yeni liberal mantık ile yeniden sahip çıkılan olgucu geleneğin kavşağında yer almaktadır. Bu olgucu gelenek, hem bir prestij kaynağı, hem de Türkiye’de geleneksel olarak siyasal islamı daha iyi gayri meşrulaştırmak için yöneltilen irtica suçlamalarına karşı, koruyucu bir kalkan görevi görmektedir. İmparatorluktan ulus-devlete geçiş, ekonomideki yerelleşme hareketiyle gerçekleşmiştir. Bu hareket, çoğunluğu azınlıklardan oluşan karma bir burjuvazinin, zorla mülksüzleştirilip yok edilerek, yerine devlete ve vatana daha bağlı olduğuna kanaat getirilen Türk-Müslüman-Sünni bir seçkinler topluluğunun oluşturulmasından bağımsız olarak ele alınamaz. Günümüzde Tüsiad ve « müstakilliği » ile öne çıkarılan Müsiad gibi iş adamı dernekleri, siyaset, devlet ve ekonomi sahnesindeki seçkin toplulukların Türkiye Cumhuriyeti altında uğradıkları karşılıklı asimilasyonların birer mirasçılarıdır. 2005 sonrasında özelleştirmelerin hissedilir derecede hızlanması, ekonomik unsurların önünü açmak için bu türden uygulamaların kesilmesi anlamına gelmekten çok, bunlar aracılığıyla devletin gücünün yeni bir uygulaması olarak karşımıza çıkmaktadır. Türk ekonomisinin liberalleşerek modernleşmesi, oldukça siyasileşmiş olan ulusal, yasal çerçeve içerisinde karmaşık ve yanaşmacı ilişkilerin çeşitlenmesini sağlamaktadır. Bir meşruiyet kaynağı olan bu ittifaklar, görünür kılındıkları takdirde, siyasi iktidarı meşruiyetinden edebilir.   

Büyük ölçekli projelerin, uluslararası çapta Avrupa Birliği amacından uzaklaşıldığı bir sürece denk gelmesi de birçok sorgulamayı beraberinde getirmektedir. Türk hükümetinin teknoloji, enerji ve kentsel dönüşüm alanlarında giriştiği bu projeler, büyük siyasi, Avrupa hedefi yerine geçecek ısmarlama icraatler olarak mı ele alınmalı ? Yoksa tam tersi, çelişki barındıran ulusal bir dışavurumun simgesi olarak mı değerlendirilmelidir ? Türkiye’nin kendisini jeopolitik olarak konumlandırma kaygısı ayrıca Avrupa Birliği’nin ölçütlerini kullanması, Türkiye’nin tamamlayıcılık ve iş birliği kavramlarını öne sürerek Müslüman diye tabir edilen devletler arasındaki çekişmeyi reddetmesi ile çelişmektedir. Bu çifte standart, « kardeş ülkeler » arasında Türkiye’nin liderliğinin kabul edilmesine katkıda bulunmaktadır. Aynı şekilde, bu büyük ölçekli sanayi projeleri, hükümetin Batılı teknolojiler ve ekonomi açısından kendine yeter hâle gelmesi arzusunun resmi bir göstergesi olsa da aslında bunlar, Türk ekonomisine yabancı kaynakların girmesi sonucunu doğurmaktadır. Ekonomik diplomasi nezdinde son derece önemli olan Türkiye’nin dışa bağımlılığı, ülkenin kendisini ulusal olarak kanıtlaması için, ayrıca da yabancı hükümetler ve pazar paylarını genişletme arayışındaki özellikle Avrupalı şirketlerle uluslararası ölçekte kayırmacı ilişkilerin kurulması için siyasi bir araç görevi görmektedir. Bu yüzden, Avrupa Birliği müzakereleri çerçevesinde bu sefer de Türkiye tarafından « Kamu Alımları » faslının açılmaması, söz konusu projelerin taraflı ve siyasi olarak kullanıldığını ve de Avrupalı ortaklar-hizmet sağlayıcıları karşısında hamle yapabilme imkanının saklı tutulduğunu göstermektedir.

Türkiye’deki büyük ölçekli projeler siyaseti ya da bu projeler aracılığıyla yürütülen siyaset, bu ilerlemeci ütopyanın bir parçası olarak sayıya dökme ve zamanı kullanma şeklinde kendini göstermektedir. Krediyle gelecek ya da geleceğe yönelik kredi anlayışında olduğu gibi, bu büyük projelerde de mevcut olan ileriye doğru kaçış, bir yandan iktidarı meşrulaştırırken, öte yandan da hükümetin sorumluluklarının çarpıtılarak siyasetin saf dışı bırakılmasına neden olmaktadır.  

Tüm bunlar göz önüne alındığında “Hedef 2023” proje listesinin, Türkiye’nin toplumsal ve tarihsel sürecinden ve Avrupa ile çelişkili ilişkilerinden ileri gelen kendine has özelliklere sahip olmasıyla beraber, tam da küresel bir hareket içinde yer aldığını söyleyebiliriz. Tek tip Avrupalı büyüme modeliyle karşılaştırıldığında hiç de zaman gerisinde olmayan bu projeler, küreselleşmenin çoğulluğunun bir kanıtıdır.

Kısmen IFEA’nın kütüphanesinden de ulaşılabilen aşağıdaki kaynakça, Türkiye’deki büyük ölçekli projeler bolluğunun toplumsal ve tarihsel açıklamalarıyla ilgili fikir vermesi için bir takım okuma önerileri sunmaktadır.  

Kaynakça

• – BALI R. (2010), L’Affaire impôt sur la fortune, İstanbul, Libra Yayınevi
• – BALKAN N., BALKAN E., ÖNCÜ A.(2014), Neoliberalizm, islamci sermayenin yükselişi ve AKP, Yordam Kitap, İstanbul
• – BARE J-F (2007), « De l’anthropologie au développement et retour », Revue du Tiers Monde, n°191, vol. 3, juillet-septembre. cf: https://www.cairn.info/zen.php?ID_ARTICLE=RTM_191_0591
• – BATUR H. (1998), From rational reformism to neoliberal centralism: institutionnal politics of economic bureaucracy in Turkey, PhD of Political Science, Boğaziçi University.
• – BIANCHI R. (1984), Interest Groups and Political Developpement in Turkey, Princeton, Princeton University Press
• – BORATAV K. (1993), Türkiye İktisat tarihi (1908-1985), İstanbul, Gerçek Yayınevi.
• – BORATAV K. TÜRKCAN E. (1993), Türkiye’de Sanayileşmenin yeni boyutları ve KİTler, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları
• – BUĞRA, A. (1994), State and Business in Modern Turkey. A Comparative Study, Albany, State University of New York Press
• – BUĞRA, A. (1995), Devlet ve Işadamları, Istanbul, İletişim
• – BUĞRA A., SAVAKSAN O. (2014), Türkiye’de Yeni Kapitalizm. Siyaset, Din ve İş Dünyası, İstanbul, İletişim
• – ELDEM, Edhem (2003), « Capitulations and Western Trade » in FAROQUI S. (ed.), The Cambridge History of Turkey, vol. 3, Cambridge, Cambridge University Press, pp. 283-336.
• – ELDEM, Edhem (1994), Banque impériale ottomane. Inventaire commenté des archives, Varia Turcica, n°XXV
• – İNAN A. (1982), İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat – 4 Mart 1923, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982
• – İNSEL A. (1984), La Turquie entre l’ordre et le développement, Paris, L’Harmattan
• – KANGAL S., « Fin de l’empire ottoman : insertion dans la division internationale du travail (1880-1913) », Communication au Vème Congrès international sur l’histoire économique et sociale de la Turquie, ERSI Amiens
• – KANSU G. (2003), Planlı Yıllar (anılarla DTP’nin öyküsü), İstanbul, İş Kültür Yayınları
• – KEYDER C. (1993), Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İstanbul, İletişim
• – KEYDER C. (2009), The Definition of a peripheral economy: Turkey 1923-1929, Cambridge, Cambridge University Press.
• – PAMUK, Şevket (2000), A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge
• – PEROUSE J-F (2004), La Turquie en Marche. Les grandes mutations depuis 1980. Paris, Ed de la Martinière, pp.259-347
• – PEROUSE J-F (2013), « L’Etat sans le Public : quelques conjectures à propos de l’Administration du logement collectif (TOKI) » dans AYMES M., GOURISSE B., MASSICARD E. (dir), L’art de l’Etat en Turquie. Arrangements de l’action publique de la fin de l’Empire ottoman à nos jours, Istanbul, Karthala
• – PEROUSE J-F (2014), « Türkiye’de bölgesel planlama », IFEA Vitrini Aralık 2014
• – ŞENSES F. (2004), « Neoliberal Küreselleşme kalkınma için bir fırsat mı, engel mi ? », Working Paper in Economics, n°4, vol.9, METU economic research center (ERC) http://www.erc.metu.edu/menu/series04/0409.pdf
• – THOBIE J. (1995), « Les banques étrangères dans l’Empire ottoman jusqu’à la Première Guerre mondiale », Varia Turcica XXVII, p. 11-27
• – THOBIE J., BACQUE-GRAMMONT J-L (dir.) (1987), « L’accession de la Turquie à la civilisation industrielle facteurs internes et externes », Varia Turcica, n°VI
• – THOBIE J. « L’emprunt ottoman 4% 1901-1905 : le triptyque Finance-Industrie-Diplomatie », Relations internationales, n°1, 1968, pp. 71-85
• – THOBIE J., KANCAL S., Industrialisation, Communication et rapports sociaux en Turquie et en méditerranée orientale, Varia Turcica, n°XX.
• – TOPRAK Z (2003), Ittihad-Terakki ve Cihan Harbi, Istanbul, Homer Kitabevi
• – TUGAL C. (2009), Passive revolution. Absorbing the Islamic challenge to capitalism, Stanford, Stanford University Press
• – ÖNİŞ Z., ŞENSES F. (2009), TK and the global economy. Neo-liberal restructuring and integration in the post-crisis era, Oxon, Routledge
• – ÖZDEN, B.A.(2004), Turkey’s experience with Planning in the 60s, Thesis of MA, Atatürk Institute of Modern History of Turkey, Istanbul, Boğaziçi University
• – VANER S. (1991), Modernisation autoritaire en Turquie et en Iran, Paris, l’Harmattan
• – VANER S. (1995), La Turquie en mouvement, Paris, Complexe
• – VEREZ J-C (2008), « La Turquie au carrefour des pays en développement, émergents et industrialisés », Revue du Tiers Monde, avril-juin
• – VISIER C. (2015), « Türkiye ve Avrupa Birliği », IFEA Vitrini Mart 2015
• – YANKAYA D. (2012), La nouvelle bourgeoisie islamique, Paris, Presses Universitaires de France
• – YELDAN E. (2002), « Neoliberal Küreselleşme ideolojisinin kalkınma söylemi üzerine değerlendirmeler », Praksis, n°7. cf: http://yeldane.bilkent.edu.tr/praksis-2002.pdf

---

---