Version française

Mayis 2013

Mahalle/semt, son zamanlarda Fransa’daki gibi bir siyasi eylem çerçevesi şeklinde Türkiye’de başgöstermemiştir. Fransızca’daki “quartier” sözcüğü Türkçe’de iki terime karşılık gelmektedir : kentin temel idari birimi olan mahalle ve de hiçbir idari varlığa karşılık gelmeyen ama daha büyük olup şehirde daha çok bilinen semt. Kent genişlemesi ve büyük şehrin getirdiği insanların birbirlerini tanımamaları durumu sözkonusuyken Türkiye’de mahallenin yeniden ele alınışı, öncelikle imgesel yollarla, özellikle televizyon yapımları ile edebi yapıtlar üzerinden gerçekleşmektedir. Vitrin, bu gözlemlerden yola çıkarak, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’de mahallenin insani bilimler alanında ele alınış şekline eğilmektedir.

Topluluk kimliği, siyasi özerklik ve halk girişimlerinden yoksun olduğu görüşlerini barındıran islami kentlere bakış dahilinde mahalle, uzun zaman Osmanlı şehri araştırmalarında zorunlu bir terim olarak yer almıştır. Bu « islami kent » bakışı çerçevesinde mahalle, sabit ve kendi üzerine kapalı, hatta kendi kendine yeten, devlet etkisini geçirmez bir oluşum ve Osmanlı şehrinin sabitliğinin güvence ve hatta simgesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Kendi pazar, okul, çeşme ve kahvesi olan, herşeyin bakımının dini bağışlar yoluyla yapıldığı ; çoğunlukla dini bir cemaatin bir tapınak etrafında toplanmasıyla oluşan mahalle, Osmanlı şehrinin kesitlerine de delalet etmektedir. Mahalle, sıklıkla kök, dil ve din bakımından benzerlik gösterdiğinden genellikle tutarlı bir birim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu açıdan, mahalle cemaatle eş anlamlı olup şehir de bir parçalar bütünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Kentin kesiti değil de kent içinde bir kesit olarak mahalle, cemaat ve kimliğin kuvvetli bir işareti olarak kabul görmektedir (Rinaldo Marmara, 2003).

1970li yıllardan itibaren şehircilik tarihiyle ilgili çalışmalarda bu görüşün eleştirilip ondan uzaklaşılması, özcü mahalle fikrinin tamamen yeniden gözden geçirilmesine yöneltmiştir. Mahalleyi nadiren ana çalışma konusu olarak ele alan bu yeni tarih yazımında, mahallenin fiziki özelliklerindense daha çok sakinleri ve onları bir araya getiren ilişkiler vurgulanmaktadır. Artık mahalle, daha esnek ve muğlak bir oluşum olarak karşımıza çıkmakta aynı zamanda sosyal ve etnik olarak da daha çok çeşitlilik göstermektedir. Aidiyet yeri olduğu kadar bir geçiş ve akış ikamesi olarak kabul edilmekte ve kapalılığından çok diğer mahalleler ve şehrin bütünüyle olan iIişkisinin altı çizilmektedir. Coğrafi olarak en küçük birim olsa da mahalle, şehir sakinleri için sosyal, ekonomik ve ilişkiler açısından en çok anlam ifade eden basamaktır. Bununla birlikte Cem Behar’ın, arşiv kayıtlarının zenginliği (mahalle muhtarı kayıtları) sayesinde vücut bulan araştırmasının dışında sosyal doku incelemesini mümkün kılan kaynaklar sayıca az ve dağınık haldedir. Bu durum, belki de nüfus sayımı sonuçlarının mahalle boyutunda ele alınmayışından kaynaklanıyor olabilir ki bu da her türlü yerel ve kısıtlı boyut odaklı incelemeleri zorlaştırmaktadır. 

Cumhuriyet döneminde mahalle ile ilgili araştırmalar daha da büyük eksiklikler göstermektedir. Köyler, işin siyasi boyutu da dahil olmak üzere modernleşme ve ulusla bütünleşme yönünden ne kadar ele alındıysa mahalle konusu da o kadar boşlanmıştır. Bundan ötürü siyasal sosyoloji alanında mahalle ve muhtarlıkları alanında pek az çalışma bulunmaktadır. İdari bilimler sahasında birkaç çalışma, bunların diğer idari birimlerle ilişkileri ile semt imkanlarının belirlenmiş hedeflere uygunlaştırılmaları üzerinde durmuştur. Mahalle, yerel siyasal çalışmalar içinde uç bir konu teşkil etmektedir. Bununla birlikte, özellikle 1970li yılların bir tutum ve siyasal gerilim ikamesi olarak incelenmiştir (1 mayıs, Şükrü Aslan). Çok yakın zamanda birkaç çalışma, demokratikleşme açısından mahalleyi bir yakın siyasi katılım alanı olarak kabul etmiştir. 

2007 ve 2008’de mahalle Türkiye gündemine ülkenin tarih ve siyasal bilimler alanlarının en bilinen isimlerinden Şerif Mardin’in sözünü ettiği mahalle baskısı tartışması ile tekrardan oturmuştur. Mardin tarafından ötekinin « bakışı » olarak tanımlanan baskı, toplumun kendinde barındırdığı sosyal denetlemeye gönderme yapmaktadır ki bu, sözkonusu alan ne kadar dar ve yakınlık ne kadar güçlüyse o kadar kolay işlemektedir. Mahalle, türlü unsurların büyük ölçüde devlet denetimi dışında yaşam alanı olduğundan Osmanlı ve Türk şehirlerinde tam da bu türden bir baskı ikamesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Böyle bir durumda, toplumu tepeden inme bir modernleştirme projesi, onun durağanlığı değil de direnç gücü ve alternatif düzenler dayatma kudreti gözönüne alındığında tehlikeye düşebilir. Kuvvetli siyasi ayrılıklar bağlamında akademik olmaktan çok medyatik olan sözkonusu tartışma, – özellikle başörtüsüyle ilgili – böylesi bir baskının varlığı ve bunun aşağıdan bir İslamlaşma getirme olasılığı üzerine yoğunlaşmıştır.

Konuyu işlemek için kullanılan açıların çokluğuna rağmen, mahalle, kentsel olguların karmaşıklığını işlemek için ayrıcalıklı bir girizgah teşkil etmemektedir. İlginçtir ki mahallenin yeniden ele alınışı üniversite çevrelerinin dışında vücut bulmaktadır. İstanbul’un bir hiper metropol olup uluslararasılaştığı bir dönemde, mahallenin yeniden ele alınışı, terimin sıklıkla tasvirci ve geşmişsever bir anlayışla ilişkilendirilerek geçmişin katılaştırıldığı yeni tür bir özcülüğe zaman zaman yol açmaktadır.

• Egemen Yılğur, Nişantaşı Teneke Mahallesi, Teneke Mahalle Yoksulluğundan Orta Sınıf Yerleşimine, Istanbul, İletişim, 2012.
• Cem Behar, Neighborhood in Ottoman Istanbul: Fruit Vendors and Civil Servants in the Kasap İlyas Mahalle, Istanbul, State University of New York – Suny, 2003.
• Şükrü Aslan, 1 Mayıs Mahallesi : 1980 Öncesi Toplumsal Mücadeleler ve Kent, Istanbul, İletişim, 2004
• M. Poyraz, L. Gandais, Ş. Aslan, Les quartiers populaires et la ville. Les varoş d’Istanbul et les banlieues parisiennes, Paris, L’Harmattan, 2004.
• Amy Mills, Streets of Memory: Landscape, Tolerance, and National Identity in Istanbul, University of Georgia Press, 2010.
• Erol Tümertekin, İstanbul’da bir sanayı bölegesi Bomonti, Istanbul, Istanbul Universitesi, 1967.
• Didem Danış, Ebru Kayaalp, Elmadağ: A Neighborhood in Flux, Istanbul, Les dossiers de l’IFEA, 2004.
• “De l’empire ottoman à la Turquie actuelle : Le quartier (Mahalle). Approche des normes et des usages », Dossier préparé par Işık Tamdoğan dans Anatolia Moderna X, Istanbul, IFEA, 2004.
• Numéro de la revue Istanbul sur le mahalle
• Özer ERGENÇ, « Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine » dans Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 4, 1984.
• Tolga Islam, İstanbul’da soylulaştırma : Galata örneği : Yüksek Lisans Tezi : Tez danışmanı İsmet Ağaryılmaz : Yıldız Teknik Üniversitesi İstanbul 2003.
• Noémi Lévy-Aksu, Ordre et désordres dans l’Istanbul ottomane (1879-1909), De l’Etat au quartier, Karthala, 2013.
• Ruşen Çakır, Mahalle baskısı. Prof. Şerif Mardin’in Tezlerinden Hareketle Türkiye’de İslam, Cumhuriyet, Laiklik ve Demokrasi, Istanbul, Doğan Kitap, 2008
• İrfan Bozan, Ruşen Çakır Mahalle baskısı var mı, yok mu ? Istanbul, Doğan kitap, 2009.
• Alada, Adalet, Osmanlı-Türk Şehrinde Mahalle, Istanbul, Sümer Kitapevi, 2008.
• Arıkboğa, E., « Yerel yönetimler, Katılım ve Mahalle Muhtarlığı », mémoire de master, Université de Marmara, 1998.
• Şevran S., « The place of neighborhood administration in the Turkish administrative system: the case of Ankara », these de master, Middle East Technical University, 2005.
• Türk Belediyecilik Derneği, Konrad Adenauer Vakfı, Mahalle muhtarları ve belediye ilişkileri, Ankara, 1998.
• IULA-EMME, Kent Yonetimlerinin Demokratiklesmesi Surecinde Mahalle, Istanbul, Kent basımevi, 2000.
• Ortaylı, İ. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840- 1880), Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Erder, Sema, Istanbul’a bir kent kondu. Ümraniye, Istanbul, İletişim, 1996.
• Hüseyin Irmak, İstanbul’da bir kadim semt yaşadığım Kurtuluş, Istanbul, Aras, 2003
• Pinçon, Michel, Pinçon-Charlot, Monique, Les Ghettos du Gotha : comment la bourgeoisie défend ses espaces, Paris, Seuil, 2007.
• Authier, Jean-Yves ; Guérin-Pace, France ; Bacqué, Marie-Hélène, Le quartier : Enjeux scientifiques, actions politiques et pratiques sociales, Paris, La Découverte, 2007.
• Keller, Suzanne, The urban neighborhood : a sociological perspective, Random, 1968.

---

---