Ekim 2013
Bu ayki vitrinin amacı, IFEA’nın bu araştırma projesine (ANR « Marges urbaines » katılması vesilesiyle oluşturulmuş kaynakçayı paylaşmak olarak belirlenmiştir.
İstanbul durdurulmaz ve dengesiz şekilde büyürken -kent merkezleri her ne kadar çekici olsa da- şehri, bu merkezlerle sınırlayarak ele almak ve (kelime olarak da kısıtlı kalan) « kent »i iyi tarafları üzerinden incelemeyi sürdürmek güçleşiyor. Çünkü merkezler ile çevreleri (bir güç emaresi olarak) daima gelişigüzel şekilde belirlense ve bu alanlar üzerinden ortaya bir değerler bütünü çıksa bile aslında bunlara atfedilmiş özellikler ille de geçerliliğini korumuyor.
Artık sorgulamayı düşünmediğimiz için kanıksadığımız kesinlik belirtisi ulamları yeniden gözden geçirmek için İstanbul ; mekanlarının çeşitliliği, çok katmalı tarihi, insan mozaiği ve sarsıcı genişleyişi ile heyecan uyandırıcı bir inceleme yapma imkanı sunuyor. Örneğin, son on yıldır tüm şehirde çoğalan ‘AVM’ler bir tür şehir merkezi olma özelliği üretip bir merkez olarak kabul görmek için birtakım yaşam tarzlarını beraberinde getiriyor.
Burada, şehre bakışımızın temelindeki merkez ve çevre kelimelerinin tanım ve kullanış şekillerinin altını çizmekte fayda var. Çünkü Fransa’da kenar olan belki Türkiye’de kenar bir yer olarak kabul edilmeyebilir ve Fransa’da sorun teşkil eden bu kenardalık, Türkiye’de mühim bir durum arzetmeyebilir. « Merkez-çevre » çiftlisinin üreticileri bünyesinde yer aldıkları bu dünya görüşünün halen biricik ve her yerde geçerli olduğunu zannetmektedir. Karşılaştırmacı bir yaklaşım, bu yüzden gereklidir, IFEA’nın şubat 2013’ten beri parçası olduğu « Varoş Araştırmaları » (ANR «Marges »), Akdeniz hakkındaki 12 durum incelemesi ile tam da bu açıdan konuyu ele almayı hedeflemektedir. Karşılaştırmalar, Orta Doğu’nun başka yerlerine, özellikle Tahran ((YAVARI-D’HELLENCOURT, N. (1997), “Immigration et construction identitaire en milieu péri-urbain à Téhéran : Eslâm-Shahr”, CEMOTI, Paris, CERI/FNSP, n°24, temmuz-aralık. 1997, pp. 184-206.)) ve yükselişteki ülkelerin megapollerine uzanmayı gerektirmektedir.
Varoşları işin içine katarak önerdiğimiz bu merkez kaymasının, kent mekanları hakkında anlam üreten baskın merkezler ve mevcut değerlere dair hem bir epistemolojik boyutu hem de haklarında tasarlanıp üretilen bir söylemin olduğu « merkez »lerle ilgili fiziksel bir boyutu vardır.
Şehir Gözlem Merkezi’mizin (OUI) gezilerinde 2000’den bu yana İstanbul’u kararlılıkla tam da kenarları üzerinden ele alıyoruz. Bu « kenar »lar – hem geometrik, tarihi, siyasi-hukuki hem de simgesel olarak merkez diye kabul edilen, algılanan ya da merkez olsun diye yaratılmış yerlere göre – Türkiye’deki güncel araştırmalar alanında en çok göz ardı edilmiş yerlerdir. Bu alanlar, artık somut olarak şehirleşmiş alanların önemli bir kısmını oluşturup İstanbul nüfusunun çoğunluğunu barındırsalar bile çok az araştırılmaktadır. Ayrıca halihazırdaki inceleme ulamları, bu mekanların hareketliliğiyle uyumlu gözükmemektedir.
Zaten bu inceleme ulamları, bir dereceye kadar sabit ve zaman geçtikçe haksız şekilde kenarlara doğru ilerlemiş merkez ve merkeze yakın kent alanlarını araştırmak için düşünülmüştür. İşte bu yüzden, büyümenin yüksekliğini koruduğu bir ülkede varoşlar ile ilgilenmek, günümüzdeki kentlerin büyümesi ile toplumsal ve siyasal değişimlerin en iyi yansıması kenarlar olduğu için önemlidir. Ayrıca, varsayımımız şehir merkezlerinin özellikle tarihi bölgelerin kaderinin, kenarların kaydettiği değişiklikleri hesaba katmadan anlaşılamayacağı ve varoşlardaki gelişmelerin araştırmacıların alışılageldiği üzere dikkatini çeken « merkez »ler üzerinde etkili olduğu yönünde.
Aslında böyle yaklaşarak bu sefer de megapolün1 araştırmacılar tarafından pek az katedilmiş tekinsiz parçaları olan kenarları « sorgulayarak » İstanbul için genelde geçerli olan bakışa kıyasla merkez, haklı bir şekilde kaydırılmıştır. Nitekim, araştırmaların kenarlar sözkonusu olduğunda bir çeşit görmezden geliş eğiliminde olduğu farkedilebilir. Bu, hem oturmamış durumların yarattığı karışıklıktan hem de nadir anlaşılır bir kuşkuculuktan ileri gelmekte ve « burası çirkin ve karmaşık, oturmamış, (henüz) şehir diye kabul göremez2 … » gibi fazla ikna edici olmayan, inkarcı söylemleri beraberinde getirmektedir. Bir başka deyişle, birkaç istisna dışında((Bkz : kaynakçanın bel kemiği : ERDER, S. (1996), İstanbul’da bir kentkondu Ümraniye, İstanbul, İletişim, 310 p., veya IŞIK, O. & PINARCIOĞLU, M.M. (2001), Nöbetleşe Yoksulluk. Sultanbeyli Örneği, İstanbul : İletişim, 368 p.)), çoğu Türk araştırmacı nezdinde varoşlar, İstanbul’un sessiz kalınmasını gerektiren, « neredeyse, utanç verici, gizli yüzü »nü teşkil etmektedir. Bu « korunmacı tutum» aslında, bu türden söylem sahiplerinin nadiren açıklık getirdikleri kısıtlı bir « kent » anlayışına dayanmaktadır. Oysa ki buraları, artık kötü veya çarpık da olsa kentleşmiş alanların %90’ından fazlasına, göz ardı edilemez şekilde denk gelmekte ve araştırmalar, şu anda 5 000 km2’yi geçen kent arazisinin yalnızca %10’una denk düşen tarihi bölgelerde yoğunlaşmaktadır. Kenarlar, gittikçe belirginleşen bina sayısı ile nüfus büyümesi arasındaki farkın belirgin bir özellik olduğu İstanbul’daki büyümenin elle tutulur ve somut ifadesidir. İşte tam da bu yüzden, kenarlar yalnızca spekülatif, arz ve « gerçek » konut ihtiyacından hemen hemen bağımsız hareket eden yeni tür büyüme şekillerinin çoğunlukla bilinmeyen ama bir o kadar da anlamlı « yüz »ünü sunduğu için de ilgimizi çekmektedir((İstanbul Şehir Plancıları Odası, halihazırdaki konutların şimdiden 25 milyon insanı ağırlayabileceğini tahmin ediyor oysa ki İstanbul’da 2013 resmi rakamlarına göre 13,8 milyon kişi oturuyor.)).
Mekansal uzaklıklar da sınıfsal mesafeler kadar göreceli ve ilişkilere tabidir. Kuşatılmışlık ve tuzaktaymışlık hissi, yalnızca uçlardaki konum ve ulaşım sıkıntılarıyla ilgili nesnel haller değildir. Ama yine de yakınlık, uzaklık ya da “merkez-çevre” kavramlarının anlamının görecelileşmesini sağlayan tüm sosyal yapılanma ve teknolojik gelişmelere rağmen, alanların eşitsizce ele geçirilişi halen belirliyici olmaktadır. Önerilen modeller içinde ayrıca « toplumsal marjinallik »in yerinin tespiti, bu « durum »dan (fazla sabit anlamlı bir kelime olmakla beraber) muzdarip kişilerin yoğunlaştıkları yerleri hemen hemen tespit etmekle beraber güzergah ve karşılıklı ilişkiler hakkında hiçbir bilgi vermemektedir. Tam da bu noktada, varoşlardan geçiş, merkez ve çevre ikilisinin ötesinde öğretici bir değere sahiptir!
Seçilmiş kitaplar
- -ASLAN S. (2004). 1 Mayıs Mahallesi. 1980 Öncesi Toplumsal Mücadeler ve Kent. İstanbul, İletişim.
- -BALABAN U. (2011), A conveyor Belt of Flesh. Urban Space and the proliferation of industry labor practices in Istanbul garment industries, Istanbul, Friedrich Ebert Stiftung.
- -CHAMBOREDON, J.C. & LEMAIRE, M. (1970), “Proximité spatiale et distance sociale. Les Grands Ensembles et leur peuplement”, Revue Française de Sociologie, N°XI/1.
- -CASTELLS M. (1972). La question urbaine. Paris, Maspéro.
- -DEPAULE J.-C. (dir.) (2006). Les mots de la stigmatisation urbaine. Paris, Editions de la Maison des Sciences de l’Homme.
- -ERDER, S. (1996), İstanbul’da bir kent kondu, Ümraniye, İstanbul, İletişim, 310 p.
- -IŞIK, O. & PINARCIOĞLU, M. M. (2001), Nöbetleşe Yoksulluk. Sultanbeyli Örneği (Pauvreté à tour de rôle. L’exemple de Sultanbeyli), Istanbul : Iletisim, 368 p.
- -JAILLET M.C. & JALABERT G. (1982), “La production de l’espace urbain périphérique”, Revue de Géographie des Pyrénées et du Sud-Ouest, N°1, pp. 7-26.
- -KAYRA C. (1990), İstanbul Mekânlar ve Zamanlar (I., espaces et temps), Istanbul, Ak Yayınları (Voir. IV Bölüm “Istanbul Varoşları”, pp. 90-98).
- -KONUK N. (2010). Pendik. Tüm Tarihi Ile. Istanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti.
- -LELANDAIS G. (2009). « Quartiers de contestation…quartiers d’exclusion : politiques d’urbanisation et résistances populaires à Istanbul », Cultures & Conflits, n° 76, pp. 143-p167.
- -MONGIN O. (2005). La condition urbaine. Paris, Seuil.
- -MORVAN Y. (2013). « L’aménagement du grand Istanbul : entre ambition géopolitique mondiale et enjeux fonciers locaux. Le troisième pont sur le Bosphore », Hérodote, dossier spécial Turquie, n°148.
- -OSMAY, S. (1998), « 1923’ten bugüne kent merkezlerinin dönüşümü », in : 75 yılda değişen kent ve mimarlik, Istanbul, Türkiye İş Bankası, pp. 139-154.
- -ÖNGEN F. S. (2012), Kapitalism Kıskacında Kent ve Emek. Gebze Bölgesi ve Otomotiv Sanayii Üzerine Bir İnceleme, İstanbul, Nota Bene.
- -PEROUSE J.-F. (2011). İstanbul’la Yüzleşme Denemeleri. Çeperler, Hareketlilik ve Kentsel Bellek. İstanbul, İletişim.
- -PEROUSE J.-F. (1997), “Aux marges de la métropole stambouliote : les quartiers Nord de Gaziosmanpasha, entre Varosh et Batıkent”, Cahiers d’Études sur la Méditerranée Orientale et le monde Turco-Iranien (“Métropoles et Métropolisation”), CERI/FNSP, Paris, 1997, n°24, pp. 122-162.
- -PETIT C. (2008). “Périurbanisation, politiques urbaines et gouvernance. Le cas de Çekmeköy, marge nord-est de l’agglomération d’Istanbul”, mémoire de Master, Paris IV Sorbonne.
- -POYRAZ M., GANDAIS L., ASLAN S. (2010). Les quartiers populaires et la ville. Les varoş d’Istanbul et les banlieues parisiennes. Paris, L’Harmattan.
- -TEZCAN T. (2011), Gebze. « Küçük Türkiye » ’nin Göç Serüveni, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
- -TUGAL C. (2010). Pasif Devrim. İslami Muhalefetin Düzenle Bütünleşmesi. Istanbul, Koç Universitesi Yayınları.
- -YAVARI-D’HELLENCOURT, N. (1997), “Immigration et construction identitaire en milieu péri-urbain à Téhéran : Eslâm-Shahr”, CEMOTI, Paris, CERI/FNSP, n°24, juillet-déc. 1997, pp. 184-206.
- -YILMAZ BAYRAKTAR B. (2005). Migration, exclusion et taudification dans le centre ville stambouliote : étude de cas de Tarlabasi. Thèse de doctorat, Institut Français d’Urbanisme.
- Bir doktora tezine konu olan Tarlabaşı örneğinde olduğu gibi bazen kenarlar, şehir “merkezlerinin” aralıklarında da bulunabilirler : YILMAZ BAYRAKTAR B. (2005). Migration, exclusion et taudification dans le centre ville stambouliote : étude de cas de Tarlabaşı. Thèse de doctorat, Institut Français d’Urbanisme. [↩]
- Riccardo Petrella, Paquot ile röportajında güzellik kaygısı ağır basarak, silinmesi gereken kenarlardan bahsediyor : Conversations sur la ville, parlez-moi de l’urbain, 2008. [↩]
OpenEdition vous propose de citer ce billet de la manière suivante :
Yoann Morvan (1 octobre 2013). Merkez – çevre ötesinde varoş. Dipnot. Consulté le 21 janvier 2025 à l’adresse https://doi.org/10.58079/nnjp