Version française

Nisan 2014

« Hayalgücü kitap ile lamba arasındadır. »
Michel Foucault, Gustave Flaubert’in Aziz Antonio’nun baştan çıkışı adlı eserinin önsözünden

IFEA kütüphanesi, kültürel çalışmalar vitrininin bir nevi devamı olarak bu ay seyahatnamelere değiniyor. Osmanlı İmparatorluğu’nu konu edinen çoğunlukla İngilizce veya Fransızca yazılmış 650 eserlik, çeşit bakımından zengin IFEA “seyahatname derlemi”; tarih, edebiyat, sosyoloji ve coğrafya alanlarından araştırmacılar için çok katmanlı bir kaynak niteliğinde¹.

Günümüz araştırmalarının gösterdiği gibi edebiyat, yalnızca edebiyat uzmanlarına özgü bir saha olmakla sınırlı değil. Antropolog François Pouillon ve Alban Bensa, 2012 tarihli Terrains d’écrivains (Yazarların araştırma sahaları) isimli kitaplarının önsözünde şöyle diyor: “yazarlar özellikle de en büyükleri insanı ve olayları nasıl bu denli ikna edici ve yerinde ifade etmeyi becerebiliyorlar? O kadar ki antropolojik anlatılar bunlarla karşılaştırıldıklarında genelde nasıl desek … konu dışı kalıyor!” Pouillon ve Bensa, kendi alanlarının temel metinlerine sırt çevirmeden tıpkı coğrafya ve tarih alanındaki araştırmaların zaten göstermeye başladığı ilgi gibi gezi edebiyatına hakettiği önemi yeniden veriyorlar.

En eski eserlerin 16. yüzyıla dayandığı seyahatname derlemini işlemekteki amacımız, 18. yüzyıl sonundan 20. yüzyıl başına kadar olan dönemde kaleme alınmış eserlerden bazı mektupları, hikayeleri ve anıları gözler önüne getirmek. Flaubert’in “hareketsiz gezinti”² dediği okuma eylemi, Osmanlı İmparatorluğu’nun geniş topraklarında o güne “tanıklık eden” yazılar sayesinde bize alışılagelmişin dışında bir yolculuk sunuyor; bunlara örnek olarak  André-Joseph Lafitte-Clavé ismindeki İstanbul’da görevli Fransız subayının günlüğünü, bitkibilimci Aucher-Eloy’nın veya sonradan Belçika Kralı olacak Leopold’un gezi yazılarını ya da Lazar rahibi Eugène Boré’nin mektuplaşmalarını sayabilir, “Batılı” ve “Doğulu” bakış açısını karşılaştırmak isteyenlere de Osman Hamdi Bey’in Irak seyahatini anlattığı mektuplarının Edhem Eldem’in yayına hazırladığı derlemeyi önerebiliriz. 

Osmanlı İmparatorluğu’nun konu edildiği bu metinlerin arasında François Pouillon’un “en büyükler” diye nitelediği Chateaubriand, Lamartine, Nerval, Gautier ya da Flaubert gibi edebiyatta doğuculuk denince akla gelen yazarların gezi yazıları da bulunuyor. Uzak, yabancı ülkeler ve buralarda çevreye duyulan yabancılık, zamanın ilerlemesinin bir düşüş başlangıcı olarak algılanması gibi Romantik sanat anlayışına mahsus konuların işlendiği bu akım, 19. yüzyılda yükselişe geçmiş ve edebiyatta olduğu kadar resim sanatında da etkili olmuştur. Bu son nokta hakkında bilgi vermesi açısından Christine Peltre’in 1995 ve 2004 tarihli, Frédéric Hitzel’in de 2002’de yayınlanmış çalışmalarından söz edebiliriz. 19. yüzyıl ile ilgili son olarak, Sultan III.Selim’in mimarı Antoine-Ignace Melling’in İstanbul ve Boğaz Kıyılarına Pitoresk Seyahat (Voyage pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore) isimli eserini de hatırlatalım.

Nisan 2013’te hazırlanmış Osmanlı İmparatorluğu’nda kadın ve cinsiyet vitriniyle de bir koşutluk kurmak için o dönemin bazı maceracı hanımlarının yazılarını da belirtmeden geçmeyelim. İtalya’nın birleşmesi yanlısı Belgiojoso Prensesi ülkesinden uzaklaştırıldığında Osmanlı İmparatorluğu’nda sürgün hayatı yaşamış, mühendis ve coğrafyacı Xavier de Hell’in eşi Adèle Hommaire de Hell kocasına 19.yüzyılın ilk yarısında yaptığı yolculuklar sırasında eşlik etmiş, Marcelle Tinayre Jöntürk Hareketi’nin kadınlar üzerindeki etkileriyle ilgilenmiş ve Gertrude Bell de Irak’ın bugünkü sınırlarını çizmekte etkili olmuştur.

IFEA’nın bu zengin seyahatnameler derlemini inceledikçe, Flaubert’in Yerleşik Düşünceler Sözlüğü‘nde şarkiyatçı kelimesini “çok gezmiş kimse” olarak tanımlamasının da ne kadar anlamlı olduğunu düşünmekten insan kendini alamıyor.

Kaynakça (Eserlerin IFEA Kütüphanesi’ndeki yerleri parantez içinde belirtilmiştir.)

Gezi yazıları

• Edmond About, De Pontoise à Stamboul, Paris, Hachette, 1884, (VH 482).
• André-Joseph Lafitte-Clavé, Journal d’un officier Français à Constantinople en 1784-1788, éd. de Dimitris Anogiàtis-Pelé, Thessalonique, University Studio Press, 2004, (VH 490).
• Aucher-Eloy, Relations de voyages en Orient de 1830 à 1838, vol. 1 et 2, Paris, Roret, 1843, (VH 236-01/VH 236-02).
• Getrude Bell, The Letters of Gertrude Bell, London, Benn, 1947, (VH 243).
• Princesse de Belgiojoso, Asie Mineure et Syrie : Souvenirs de voyages, Paris, Lévy, 1858, (VH 206).
• Eugène Boré, Correspondance et mémoires d’un voyageur en Orient, vol. 1 et 2, Paris, Fulgence, 1840, (VH 070-01/VH 070-02).
• François-René de Chateaubriand, L’Itinéraire de Paris à Jérusalem, Paris, Les Productions de Paris, 1963, (VH 247).
• Gustave Flaubert, Voyage en Orient, Paris, Les Belles Lettres, 1948, (VH 212-02).
• Théophile Gautier, Constantinople, éd. de Jacques Huré, Istanbul, Isis, 1990, (VH 477).
• L’Orient, vol. 1 et 2, Paris, Charpentier-Fasquelle, 1893, (VH 213).
• Adèle Hommaire de Hell, Mémoires d’une aventurière (1833-1852), Paris, Plon, 1934, (VH 218).
• Léopold de Belgique (futur Léopold II), Voyage à Constantinople, éd. de Sophie Basch, Paris, Éditions Complexe, 1997, (VH 496).
• Antoine-Ignace Melling, Voyage pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore d’après les dessins de M. Melling, architecte de l’empereur Sélim III et dessinateur de la Sultane Hadidgé, Paris, Didot, 1819, (VH 031).
• Joseph-François Michaud, Correspondance d’Orient, vol. 1-8, Bruxelles, Gregoir-Wouters, 1841, (VH 043-01/VH 043-02/VH 043-03/VH 043-04).
• Moltke, Lettres du maréchal de Moltke sur l’Orient, trad. par Alfred Marchand, Paris, Sandoz-Fischbacher, 1872, (VH 264).
• Gérard de Nerval, Voyage en Orient, vol. 1 et 2, Paris, Imprimerie Nationale, 1997, (VH 473-01/VH 473-02).
• Alexis de Valon, Une année dans le Levant : Voyage en Sicile, en Grèce et en Turquie, Paris, Dauvin-Fontaine, 1850, (VH 249).
• Marcelle Tinayre, Notes d’une voyageuse en Turquie, Paris, Calmann-Lévy, 1909, (VH 382).
• Gezi yazısı üzerine eleştirel çalışmalar
• Lamartine Turquie, Actes du colloque international, éd. de Gertrude Durusoy, Izmir, Ege Universitesi, 2004, (VH 492).
• Villes, voyages et voyageurs en Méditerranée, Actes du colloque, décembre 1987 – juin 1988, Cahiers de la Méditerranée, vol. 35, Nice, Université de Nice, 1988, (VH 437).
• Sophie Basch, Pierre Chuvin, Michel Espagne et al. (éd.), L’orientalisme, les orientalistes et l’Empire ottoman de la fin du XVIII^e à la fin du XX^e siècle, Actes du colloque international (AIBL, 12-13 février 2010), Paris, AIBL, 2011, (Tur Ho 360).
• Alban Bensa et François Pouillon (éd.), Terrains d’écrivains, Toulouse, Anacharsis, 2012.
• Jean-Claude Berchet, Le voyage en Orient. Anthologie des voyageurs français dans le Levant au XIX^e siècle, Paris, Laffont, 1985, (VH 395).
• Elisabetta Borromeo, Voyageurs occidentaux dans l’Empire ottoman (1600-1644), vol. 2, Paris, IFEA/Maisonneuve et Larose, 2007, (VH 507).
• Marie-Louise Dufrenoy, L’Orient romanesque en France 1704-1789 : Étude d’histoire et de critique littéraire, vol. 1 et 2, Montréal, Beauchemin, 1946, (VH 238-01/VH 238-02).
• Edhem Eldem, Un Ottoman en Orient, Osman Hamdi Bey en Irak, 1869-1871, Paris, Actes du Sud, 2010, (VH 509).
• Frédéric Hitzel, Couleurs de la Corne d’Or. Peintres voyageurs à la Sublime Porte, Paris-Courbevoie, ACR édition, 2002.
• Christine Peltre, L’atelier du voyage : les peintres en Orient au XIX^e siècle, Paris, Le Promeneur, 19
• Orientalisme, Paris, Terrail, 2004.
• Dictionnaire culturel de l’orientalisme, Paris, Hazan, 2008.
• François Pouillon (éd.), Dictionnaire des orientalistes de langue française, Paris, Karthala, 2008, (U 66).
• Reinhold Schiffer, Turkey Romanticized Images of the Turks in Early 19th Century English Travel Literature with an Anthology of Texts, Bochum, Brockmeyer, 1982, (VH 375)

1. Bu eserlerden bazılarına Fransa Ulusal Kütüphanesi’nin elektronik kaynaklar dizininden ulaşılabilinir: http://gallica.bnf.fr/ [↩]
2. Madame Bovary‘de Leon Emma’ya şöyle söyler: “hayalimizde canlandırdığımız diyarlarda hareket etmeden  dolaşıyoruz” Gustave Flaubert, Madame Bovary, Le Livre de Poche, 1961, s. 107. [↩]

---

---