Kasım 2014

Version française

Bir Prehistoryacı olarak IFEA’nın kütüphanesindeki arkeolojiyle ilgili eserlerin çeşitlilikleriyle öne çıktığını ancak bu çeşitliliğin, açık ve belirgin şekilde sınıflandırılamadığını düşünüyorum. Açıkçası, enstitümüzde yürütülen araştırmalar, geniş bir yelpazeyi kapsadığı için Prehistorya arkeolojisiyle ilgili her yeni çıkan eseri kütüphane derlemimize eklemek mümkün olmuyor. Bunda Anadolu’da yürütülmüş arkeolojik çalışmaların seyrinin de etkisi olduğunu söyleyebiliriz çünkü yapılan kazılar, daha çok Protohistorik ve Klasik antik dönemler üzerinde durduğundan Prehistorya, uzun süre bir kenara bırakılmıştır. Söz konusu Yakın Doğu Prehistorya’sını 2004 tarihli IFEA Dosyaları-Patrimoines en danger Serisi’nde işlemeye çalışmıştım. Söz konusu yazıda IFEA kütüphanesi raflarında saklanan kitaplardan söz ettiğim bir kısmı burada paylaşacağım.

Neredeyse bir yüzyıldır İstanbul’da faaliyet gösteren Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü (IFEA) 1930’da kurulduğunda Anadolu’daki belli başlı Hitit kazıları yeni başlamıştı, ki o zamanlarda Yakın Doğu Prehistoryası’nın tanımı henüz belirgin şekilde yapılmamıştı. Arkeoloji bilimi, Türkiye’ye cumhuriyetin ilanından sonra gelmişti ve insani bilimler; (eskinin Darülfünûn-i Şahanesi) yeni ismiyle İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ayrıca Türk Tarih Kurumu aracılığıyla tarih bilimi açısından desteklenecekti. Alacahöyük kazılarıyla ilgili yayının Remzi Oğuz Arık imzalı ön sözü meraklı okurlara 1930lu yılların Türkiyesindeki yüksek öğrenimle ilgili yaşanan ivme hakkında bir fikir verebilir. Alacahöyük kazılarının yanı sıra, Demircihöyük ve Tarsus gibi başka tarihle ilgili kazılar hakkında da IFEA Kütüphanesi’nde eserlere rastlamak mümkündür.

Eski ve nadir olan bu eserler, arkeolojik araştırmaların ilerleyişinin yanı sıra özellikle bir bilim olarak arkeolojinin (geçmişte olduğu gibi günümüzde de toplumsal ve siyasi olaylara bağlı olan) tarihine de tanıklık etmektedir. Türkiye tarihinin bu başlığıyla ilgili olarak İstanbul Üniversitesi’nin Türk arkeolojisine katkıları hakkındaki eseri[v] mutlaka okunmalıdır.

Gerçekleştirilen ilk kazılar, o zamana kadar Mısır’a ve Yakın Doğu’ya atfedilen protohistorik dönemle ilgili bulgular sunmuş ve bunlardan yola çıkılarak gerçekleştirilen ilk tabakalandırma ve tarihleme çalışmaları, Anadolu kıyı ve platoları hakkında uzun süre geçerliliğini koruyacak zamansal, mekansal ve kültürel bir çerçeve oluşturmuştur.

Prehistorya’ya ait herhangi bir ize rastlanmamıştır daha doğrusu derinlerdeki birkaç garip çanak çömlek ve yontulmuş çakmak taşı, XX. yüzyılın ortasına kadar gözden kaçmıştır. Önce Çatalhöyük’te ve Hatay’da Chicago Üniversitesi’nin yüzey çalışmaları, sonra Mersin’deki Kilikya Bölgesi’nde John Garstang’ın üstlendiği kazılar gerçekleşmiştir. Ancak prehistoryacı arkeologların Anadolu’yla ilgilenmeleri için 1950li yılların sonunu beklemek gerekecektir. Böylelikle Toroslar ile Yukarı Mezopotamya arasında olduğu düşünülen sınır, Orta Anadolu’ya kadar çekilecektir. Bu çerçevede Göller Yöresi’ndeki Hacılar kazılarını ele alan James Mellaart’ın eserinin yeni baskısını Konya Ovası’ndaki Çatal Höyük kazılarıyla ilgili yayınlar izleyecek ve Anadolu platolarındaki kazıların başlıcalarını aktaracaklardır. Bir başka İngiliz, David French, Karaman’ın doğusundaki ve Toroslardan geçerek Kilikya’ya varan ana hattın yakınındaki Can Hasan yerleşimindeki kazılara başlar. Holosen başında Fırat’ın kuzeyinde ve İç Anadolu’da hüküm süren iklimden ötürü neolitik çağ çekirdek bölgesinin yalnızca Yakın Doğu ile sınırlı olduğu görüşünü, işte bu iki İngiliz arkeoloğun çalışmaları değiştirmiştir. Bu konuyla ilgili olarak 2002’de IFEA’nın desteğiyle Frédéric Gérard ve Laurens Thissen’in yayına hazırladığı, okuyucuyu bir makaleden diğerine İç Anadolu’nun halkları ve yöreleri arasındaki ilişkilerin içine çeken, değerli eserin altını çizelim.

Suriye’deki kazıların ilerlemesi, ilk yerleşik toplulukların yerlerinin tespit edilmesini kolaylaştırmış ayrıca Fırat ve Dicle üzerindeki baraj projeleri ile tarıma ve yerleşik hayata uygun “Bereketli Hilal”in sınırları Doğu Toroslara kadar genişlemiştir.

Orta Anadolu, uzun süre boyunca yerleşik hayata ancak Tunç Çağı’nda geçilmiş “Vahşi Batı”msı bir tampon bölge sonrasında da Avrupa’ya giden bir göç yolu olarak kabul edilmiştir. Fırat ve Dicle üzerindeki birçok kurtarma kazısının aksine Mehmet Özdoğan, Marmara Bölgesi’nin de insan yaşantısına dair bulgular barındıracağını tahmin ederek 1970li yıllarda çalışmalarını burası üzerine yoğunlaştırmıştır. Nitekim Özdoğan’ın araştırmaları, İ.Ö. 6400-6000 civarında yerleşik düzene geçmiş topluluklara ait epipaleolitik bulgulara ulaşmıştır.

1970li yıllardan günümüze alınan yolu açıklamak için 1999 ve 2013 yılları arasında, Mehmet Özdoğan ve Nezih Başgelen çıkardıkları yayın dizisinde Anadolu’da Tunç Çağı’na ilişkin gerçekleştirilen kazılar hakkında yeni bir durum değerlendirmesinde bulunmaktadırlar. 1999’da Neolithic in Turkey isimli ilk makale seçkisi, biri metinlerden diğeri de görsellerden oluşan iki cilt halinde çıkmıştır. Her iki cildin içeriği 2007’de güncelleştirilirken geliştirilmiş 2011 ve 2013 arasında da Anadolu’nun her bir bölgesinde, geçmiş ve halihazırda devam eden elli kadar kazı hakkında çok kapsamlı bir genel görünüm sunan beş ayrı cilt yayımlanmıştır.

Kitap seçimi

---

---