Eylül 2015

Version française

Napoli Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Üniversitesi’nde (L’Orientale) 16-18 Eylül 2015 tarihlerinde düzenlenecek olan 15. Uluslararası Türk Sanatı Kongresi vesilesiyle, « Türk Sanatı » kavramını, bu sanatın tarihyazımında kaydedilen gelişmeleri ve buradan hareketle Türkiye’deki İslam Sanatları’nın genel algısını gündeme getirmeyi uygun bulduk. 1959 yılından beri, Avrupa ve Türkiye’nin birçok kentinde düzenlenen bu kongre, Balkanlar’dan Orta Asya’ya uzanan coğrafyada, Orta Çağ ve Osmanlı İmparatorluğu dönemi sanatı ile ilgili en önemli akademik buluşmalardan birisidir. Geniş çaplı sorunsalların da gündeme getirildiği Türk Sanatları Kongresi isminde tartışılması gereken bir kavramı barındırmaktadır. İçeriği çoğunlukla IFEA’nın kitaplığından seçilmiş aşağıdaki kaynakça, söz konusu tartışmayı gündeme taşımak amacıyla sunulmuştur.

Türk ve İslam Sanatları Müzesi örneğinden ya da birçok yüksek öğretim kurumunda okutulan Türk-İslam Sanatı derslerinden de anlaşıldığı üzere, günümüz Türkiyesi’nin mevcut kültürel bağlamında hayli yerleşik olan “Türk Sanatı” kavramının çok kültürlü ve uluslararası bir yaklaşımla tanımlanması gerekmektedir. Zira, “Türk Sanatı” gibi bir adlandırma, sanat eserini etnik bir kimlik üzerinden tanımlamakta; sanatçının, haminin ve izleyicinin Türk ve/veya Müslüman kimliğine sahip olduğu varsayımından yola çıkmaktadır. Bu bağlamda da örneğin Dolmabahçe Sarayı’nın Ermeni mimarları, Balyan ailesinin mensuplarının eserlerinin hangi çerçevede değerlendirileceği tartışma konusudur.

İlk defa, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da kullanılan bu ifade, Şarkiyatçı (Oryantalist) kültürel bağlamdan beslenerek ortaya çıkmış, milliyetçi veya etnik merkeziyetli bir sanatsal görüşü yansıtmaktadır.  Örneğin Owen Jones (1809-1874), 1856’da yayımlanan Grammar of Ornament isimli eserinde, “İran”, “Hint”, “Arap” motiflerinin yanı sıra “Türk” motiflerinin de envanterini yapmakta ve hatta bunları diğerlerine göre daha az kıymetli bulduğunu da ifade etmektedir. Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü’nün (IFEA) kurucusu Albert Gabriel (1883-1972), 1930lu yıllarda Anadolu’daki Ortaçağ İslami mimari eserlerini işlerken yine “Türk eserleri”nden söz etmektedir. Buna benzer bir başka örnek İran’la ilgilidir. 1960lı yıllarda Arthur Upham Pope (1881-1969) tarafından hazırlanan geniş kapsamlı katalog Persian Art   “İran Sanatını” tanımlama çabasına önemli bir katkıda bulunmuştur.

Yine de « Türk sanatı » hakkında milliyetçi söylem, ilk defa XX. yüzyılın başında, Joseph Strzygowski (1862-1941), Heinrich Glück (1889-1930) ve özellikle Ernst Diez’den (1878-1961) oluşan Viyana ekolü tarafından ortaya konmuştur. Bu kişiler, Hegelci bakıştan yola çıkarak, eserlerin kökeninde milli bir öz görmüş; usluptaki yapısal ve dekoratif unsurlara ırksal anlamlar yüklemişlerdir. İşte bu ikinci kuşak Avrupalı araştırmacılar Türkiye’deki söylemin yerleşmesinde ve Türkiye’deki akademisyenlerin yetişmesinde oldukça etkili olmuştur. Nitekim bu anlayış, 1928’den itibaren, Celal Esad Arseven’in (1876-1971) yazılarında da kendini göstermiş, Ernst Diez’in kuruluşuna bizzat katkı sunduğu İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nde kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Öte yandan Ernst Diez’in mirası, hâlen faal olan, gerçek bir sanat tarihi ekolünün kurucusu ve Diez’in asistanı olan Oktay Aslanapa’nın (1914-2013) dersleri ve yazıları aracılığıyla da geniş ölçüde yayılmıştır.

Kemalist kültürel bağlamın da etkisiyle bu söylem gelişmiş, hatta bazen Turancı yaklaşımlara da evrilmiştir. Bu çerçevede, Kahire’de IX. yüzyılda inşa edilen Tolunoğulları Cami her ne kadar mimari bakımdan Samarra’daki Abbasi, yani “Arap” geleneğinden geliyor olsa da, Türk kökenli Abbasi bir vali tarafından yaptırılmış olduğu için, “Türk Sanatı”nın güzide bir örneği olarak anılmıştır. Keza, Delhi’deki Kölemen Hanedanlığı’nın mimarisi de, ortaya çıktığı kültürel bağlam dikkate alınmaksızın, yalnızca sultanlarının etnik kökeninden ötürü, “Türk Sanatı”nın bir parçası hâline gelmiştir. Öte yandan birbirlerine “rakip” “Türk Sanatı” ve “İran Sanatı” birçok noktada kesişmektedir; örneğin Büyük Selçuklular’ın (1038-1194) mimarisi, kimileri nezdinde hükümdarlarının Türklüğünden ötürü “Türk Sanatı” olarak kabul edilirken, bazılarınca da İran’da vücut bulduğu için “İran Sanatı”nın bir örneği olarak görülmektedir.

İslam Sanatları kavramı ile ilgili hararetli tartışmalar, 1970li yıllardan beri süregelirken, “Türk Sanatı” ile ilgili olanlar ancak son zamanlarda ortaya çıkmıştır. Nitekim sanatsal üretimi İslam dini çerçevesinde adlandırmak, XIX. yüzyıldan bu yana birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Almanca’da “Muhammedanischer Kunst” diye ifade edilen ve XX. yüzyılın ilk yarısında sıklıkla kullanılan “Müslüman Sanatı” kavramı, 1940lı yıllardan itibaren, çok inançlı toplumların bir meyvesi olan bu sanatı, dinsel bir söylem ile sınırlandırdığı için eleştirilmiştir. Ancak zamanla İslam dini etrafında şekillenmiş bir kültürü ifade ettiği kadar, Darül İslam coğrafyasında yaşan Müslüman olmayan cemaatleri ve onların sanatlarını da kapsayan İslam Sanatları (Islamic Arts) kavramı kabul görmüştür. Yine de bu adlandırma ile ilgili tartışmalar da gündemdeki canlılığını korumaktadır ve Avinoam Shalem ya da Finbar Barry Flood çalışmalarının da gösterdiği üzere, bu konuyu ele almak için birtakım yeni ifadeler önerilmektedir.

Oysa ki “Türk Sanatı” kavramı tartışmaları daha çok yenidir. 2006 yılında Aga Khan Trust for Culture tarafından düzenlenen “Historiography and Ideology: Architectural Heritage of the ‘Lands of Rum’” isimli uluslararası kolokyumunda sunulan bildirileri bir araya getiren kitap, Sibel Bozdoğan’ın ve Gülrü Necipoğlu’nun editörlüğünde, Muqarnas dergisinin özel sayısında yayımlanarak bu sorunun belli başlı noktalarını mercek altına almıştır.

Kaynakça

• Actes du 10e Congrès International d’Art turc/ Proceedings of Turkish Art 10th International Congress of Turkish Art: Genèves, 17-23 September 1995/Geneva 17-23 September 1995, Genève, Fondation Max Van Berchem, 1999. [Tur As 083-10]
• Albert Gabriel 1883-1972 : mimar, arkeolog, ressam, gezin ; Albert Gabriel 1883-1972 : architecte, archéologue, artiste, voyageur, Istanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2006. [Tur Aa 265]
• Arık M.O., « Heutiger Zustand der Forschungen und Studien zur türkischen Kunst in der Türkei », in Daneschvari A. (ed), Essays in Islamic Art and Architecture in Honor of Katharina Otto-Dorn, Malibu, Undena, 1981. [ISL A 096]
• Arseven C.E., L’art turc : depuis son origine jusqu’à nos jours, Istanbul, Devlet Basımevi, 1939. [Tur Ag Fo 05]
• Atasoy, N., Türk Minyatür Sanatı Bibliyografyası, İstanbul, Yapı Kredi, 1972.[Tur Ad 020]
• Aslanapa O., Turkish Art and Architecture, Londres, Faber and Faber, 1971. [Tur Ag 020]
• Blessing P., « Recording the transformation of urban landscapes in Turkey : the diaries of Kurt Erdmann and Ernst Diez », Studies in Travel Writing, vol. 16 n°4, 2012, p. 415-425.
• Blessing P., « Friedrich Sarre and the discovery of Seljuk Anatolia », Journal of Art Historiography, 11, 2014. [ https://arthistoriography.wordpress.com/11-dec14/]
• Bodur, F., Türk Maden Sanatı, İstanbul, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1987. [Tur Ag 07]
• Çoruhlu, Y., Türk-İslam Sanatının ABC’si, 2000. [Tur Ag 126]
• Diez E., Die Kunst der islamischen Völker, Potsdam, Athenaion, 1917. [ISL A 001]
• Diez E., Türk sanatı : Başlangıcından gönümüze kadar, Istanbul, Fakülte Matbaası, 1946 (traduit en turc par Oktay Aslanapa).
• Flood F.B., Objects of Translation : Material Culture and Medieval “Hindu-Muslim” Encounter, Princeton, Princeton University Press, 2009.
• Gabriel A., Monuments turcs d’Anatolie, 2 volumes, Paris, E. de Boccard, 1931-1934. [TUR Aa Fo 22]
• Glück H., « Türk San’atının Dünyadaki Mevkii », Türkiyat Mecmuası, 3, 1926-1933, p. 119-128. [P 116]
• Glück H., Diez E., Die Kunst des Islam, Berlin, Propyläen-Verlag, 1925.
• Grabar O., « What Makes Islamic Art Islamic ? », in Islamic Art and Beyond, volume III, Constructing the Study of Islamic Art, Hampshire, Ashgate, 2006. [http://archnet.org/publications/5032]
• Jones O., The Grammar of Ornament, 1856.
• Kuban D., Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995. [Tur Ag 103]
• Labrusse R. (dir.), Purs Decors ? Arts de l’Islam, regards du XIXe siècle, collection des arts décoratifs, cata logue de l’exposition Purs Décors ?, Musée des Arts Décoratifs, Paris, 11 octobre 2007 – 13 janvier 2008, Paris, Les Arts Décoratifs, musée du Louvre, 2007.
• Mayer, L.M., Islamic Metalworkers and their works, Geneva, Kundig, 1959. [Ep Ar 09]
• Muqarnas 24 : History and Ideology : Architectural Heritage of the Lands of Rum, 2007: Flood F.B., « Lost in Translation : Architecture, Taxonomy and the Eastern “Turks” », p. 70-115;  Necipoğlu G., « Creation of a National Genius : Sinan and the Historiography of “Classical Ottoman Architecture », p. 141-183; Pancaroğlu O., « Formalism and the Academic Foundation of Turkish Art in the Early Twentieth Century », p. 67-78; Redford S., « “What have you done for Anatolia today ?”: Islamic Archaeology in the early years of the Turkish Republic », p. 243-252; Rizvi K., « Art History and the Nation : Arthur Upham Pope and the Discourse on “Persian Art” in the Early Twentieth Century »; p. 45-65. [P 669] [http://archnet.org/publications]
• Necipoğlu G., The Age of Sinan : Architectural Culture in the Ottoman Empire, Princeton, Oxford, Orinceton University Press, 2005. [TUR Aa 264]
• Pope A.U., A Survey of Persian Art, 14 volumes, New York, Londres, Oxford University Press, 1964-1967.  [ISL A 061]
• Premier congrès international des arts turcs sous le haut patronage du Président de la République Turque son Excelllence Monsieur Celâl Bayar organisé par l’Institut de l’Histoire des Arts Turcs et Musulmans attaché à la Faculté de Théologie (Université d’Ankara): 19-24 Ekim 1959, Ankara, Faculté des lettres, 1959. [Tur Ag 012]
• Ölçer, N., Museum of Turkish and Islamic Arts: Kilims, İstanbul, Eren, 1989 [Tur Ad 101]
• Sarı L., “Bana göre Türk’tür Size Göre Ermeni”, Agos, 28 Şubat 2014
• Sarre F., Reise in Kleinasien, Berlin, Geographische Verlagshandlung D. Reimer, 1896. [VH 152]
• Sourdel-Thomine J. (ed), Etudes médiévales et patrimoine turc : volume publié à l’occasion du centième anniversaire de la naissance de Kemal Atatürk, Paris, CNRS, 1983.
• Shalem, A., Lermer, A. (ed), After One Hundred Years, The 1910 Exhibition “Meisterwerke muhammedanischer Kunst” Reconsidered, Brill, Leiden, 2010.
• Shalem, A., “What do we mean when we say ‘Islamic art’? A plea for a critical rewriting of the history of the arts of Islam”, Journal of Art Historiography 6, 2012. [https://arthistoriography.files.wordpress.com/2012/05/shalem.pdf]
• Strzygowski J., « Türkler ve Orta Asya San’atı Meselesi », Türkiyat Mecmuası, 3, 1926-1933, p. 1-80. [P 116]
• Vatin N., Art  Juif ou Art Ottoman ?, tiré à part de Turcica 28, Peteers, 1996. [Tur Ha 669 (tap)]

---

---