Kasım 2015
IFEA’nın düzenlediği “Arkeoloji ve teknikler” temalı VI. Arkeoloji Buluşmaları, bu sene 24 – 25 Kasım 2015 tarihlerinde gerçekleşecek. Bu etkinlik vesilesiyle IFEA’nın kütüphanesinde konuyla ilgili mevcut eserlerden yola çıkan bir vitrin ve akabinde başka kısa metinler sunmak niyetindeyiz. “Arkeoloji ve teknikler” başlığındaki teknik kelimesinden kastımızın bir aletle ilgili “üretim zinciri” olduğunu söyleyebiliriz. Antropoloji ve prehistorya gibi insani bilimlerin meyvesi olan üretim zinciri kavramı, uzun bir tarihe dayanmakta olup teknoloji, bilişsel bilim, çevre ve ekonomi gibi birçok alanla da kesişmektedir. IFEA’nın Arkeoloji Birimi’nin düzenlediği kültürler ve teknikleri konulu etkinliklerin Türkiye’deki arkeoloji çevrelerinin beklentisini de karşıladığını bu noktada belirtmek isteriz. Sözünü ettiğimiz alanlardaki önemli kitapların kazanımı, internet sitemizden paylaşılacaktır.
Sokaktaki vatandaşın kulağına soyut, hatta itici gelebilecek üretim zinciri kavramı, sanayi temelli ekonomilerimiz üzerinde doğrudan etkili olup, ayrıca ekosistemlerin kontrolünü kaybettiğimiz şu belirsizlik dönemlerinde iyice gündeme gelen, çevre ve sürdürülebilir kalkınma sorunlarının merkezinde yer almaktadır.
Üretim zinciri kavramının arkeoloji çerçevesinde anılması Fransız antropolojisi kaynaklıdır. Özellikle beden teknikleri üzerine çalışmalarında Marcel Mauss (1872-1950), kültürel bağlamın öğrenme süreci ve yöntem geliştirme üzerindeki etkilerinden söz etmiştir (Mauss 1935 ; 1947). Arkeolojik kalıntıları bir ürün olarak değil de tekniğe ve kültüre işaret eden bir tanıklık gibi ele alarak, prehistoryayı bu cinsten antropolojik bir yaklaşımla André Leroi-Gourhan ele almıştır. Bu yöntemlerin hayata geçirilmesi mevcut kültür ve toplumsal yapı üzerine temellenen bir bilişsel süreçle doğrudan ilgili olduğu için, Leroi-Gourhan bilim çevresini, yakın zamana kadar çoğunluk tarafından benimsenen teknik ve çevresel belirlenimciliğin aksine, teknikler ve yöntemler arasındaki ilişkiler üzerinde durmaya yöneltmiştir (Leroi-Gourhan 1971, 1973). Seksenli yıllardan itibaren başlı başlına bir alan hâlini alan etnoarkeolojiye gösterilen ilgiye rağmen, teknikler ve kültürler arasındaki ilişki üzerine yürütülen çalışmalar, Tarih’in son zamanlardaki ele alınışında çokça kullanılan iklim unsurunun belirlemeciliğini tam olarak benimsemeyen Fransız geleneği kaynaklı olup, son derece kısıtlı kalmaktadır.
Uzun bir arkeoloji geçmişine sahip IFEA kütüphanesi, aletlere odaklanan araştırmaları üretim zinciri incelemelerine dönüştüren bazı başlangıç çalışmalarını barındırmaktadır. Eldeki eserler, Henry Breuil (1877-1961), Marcellin Boulle (1861-1942) veya Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955) gibi kurucu babalara ait olmasa da bir prehistoryacının sahip olması gereken yenilikçi ve aykırı tavıra işaret etmektedir. Burada yeri gelmişken, Vatikan’ın ancak 1996’da Papa II. Jean-Paul döneminde prehistorya biliminin ve evrim teorisinin basit bir varsayımdan daha fazlası olduğunu kabul ettiğini hatırlayalım. Amerika Birleşik Devletleri’nde evrim teorisi karşıtı hareketleri bir kenara koyacak olursak bunun son derece yenilikçi bir adım olduğu konusunda şüphe yoktur.
Prehistoryacı ve Fransız Prehistorya Kurumu’nun başkanı olacak Dondonya bölgesinden saygın doktor André Cheynier, sonradan yalnızca Jouannet soyadını kullanacak olan François-René-Bénit Vatar (1765-1855) için, 1936’da bir saygı yazısı kaleme almıştır. Matbaacı bir aileden gelen François-René-Bénit Vatar, kuzeni René-Charles-François Vatar (1761-1835) ile 1792’de kurduğu “Tüm ülkelerin hür insanları” isimli gazeteyi çıkarmaya başlamıştır. Her ikisi de özgürlükçü ve aykırı mizaçtaki bu iki kuzenin hayatı bambaşka şekilde ilerlemiştir. Örneğin René-Charles-François Vatar’ın Napolyon’u eleştiren yazıları, onun çiçeği burnunda Fransa İmparatorluğu’nun yaldızlı işlemelerinden uzaklara, Fransız Guyana’sına sürülmesine mal olmuştur. Amazon deltasının kuzeyinde, Maroni ve Oyapock nehirlerinin bataklığa çevirdiği Guyana kıyılarında İngiliz donanmasına musallat olan bir korsan gemisinde boy göstermiş ve İngilizler’in attığı bir topla 1806’da bir bacağını kaybetse de 1835’teki vefatına kadar deniz ticaret faaliyetlerini geliştirmekten geri kalmamıştır. François-René-Bénit Vatar ise kuzeninin kaderini paylaşmamak için soyadını, Fransız Devrimi öncesindeki iki yüzyıl boyunca Britanya bölgesindeki kraliyet matbaacısı olan ailelerine verilmiş ünvan olan Jouannet olarak değiştirmiştir. Paris’ten ayrılıp Périgueux’ye yerleştikten sonra, kırsala yaptığı ziyaretler, onu “tarihin derinliklerine inen” (Cheynier, 1936, s.37). dönemlerle ilgilenmeye sevk etmiştir. Dordonya ve Gironde bölgelerinin fihristlerini çıkartan Jouannet, ayrıca 1818’de Bordeaux Akademisi’nin de üyesi olmuştur. Jouannet, Écorne-Bœuf, Combe-Grenal ve Puy-de-l’Ase mağaralarındaki kalıntıları da gün yüzüne çıkarmıştır. Modern arkeolojinin şu üç temele dayandığını ifade etmiştir.
1. Kültürel miras kavramı ve mirasın korunması: “… bu araştırmaların sonuçlarının bölge sakinlerinin oturdukları yerin eski zamanlara dayanan mirasına kayıtsızlıklarını bir nebze hafifletmesini diliyoruz” (Jouannet, 1814.- Dordonya takvimi: Galyalılar dönemine Périgord bölgesi, Cheynier 1936, ss. 37).
2. O zamanlar hâlen açıkça tarihlenemeyen prehistorya kavramı: “Tüm bunlar ne vakit ve ne amaçla gerçekleştirildi? Zavallı insanoğlu! Kuyruklu yıldızları bilen bizler, Puy-de-l’Ase mağarasına gelince çuvallıyoruz!” (Dordonya takvimi, 1817, s. 204 ; Cheynier, 1936).
3. Üretim zinciri kavramı, bununla ilgili olarak çiftyüzlü dilgiler ve parlatılmış baltalar hakkında: “Bu aletlerin yontulmasında nasıl bir yöntem izlendiğini inceledim” diyerek bunları tarif ederken yumuşak uç, yan kenar, vurma, dışbükey gibi hâlen güncelliğini koruyan sözcükler kullanmıştır… (Dordonya takvimi, 1819, istatistiğin devamı, ss. 3-12 ; Cheynier, 1936).
XIX. yüzyılda Avrupa İmparatorlukları’nın Yakındoğu, Asya, Afrika, Amerika üzerindeki nüfuzunun bir göstergesi olarak, kuzen Vatar Goergetown’dan Cayenne’e korsanlık faaliyetindeyken prehistorya biliminin temelleri Avrupa’da, özellikle de karstik yapılarda, mağaralarda, kuyularda ve kayaların kuytusunda kalmış alanlarda saklanmış olan Dordonya ve Périgord bölgelerinde atılıyordu.
Burada yeri gelmişken prehistorya alanında Avrupa merkezciliğini ve Yakındoğu’daki bulguları Avrupa’dakilere benzetme çabasını, hatta “Fransa’da geçerli tarihlendirmenin tüm dünyaya uygulanmasını” eleştiren Jacques de Morgan’dan (1857-1924) söz edelim. 1925’te basılan Doğu prehistoryası konulu kitabın yazarı olan arkeolog de Morgan, XIX. yüzyıl sonunda Mısır Antik eserleri sorumlusu olmuştur. Mezopotamya ve Pers uygarlıkları uzmanı olduğu için, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Tahran’a 1897’de delege olarak atanmıştır. De Morgan aynı zamanda “dini inanışların, ardından da bütün bir felsefi ve ahlaki düzen üzerine temellenen medeniyetimizin” dayandığı ve buna rağmen, “klasik dönem araştırmacılarının alay konusu olan” (önsöz, s. V) prehistoryayı, “klasik dönem araştırmaları”ndan ayıran uçurumdan da bahsetmiştir. Günümüzde prehistorya ile klasik tarih arasında bu ayrılığın özellikle de jakoben geçmişin akademiler çerçevesinde, önce saraya ardından da cumhuriyete bağlı şekilde öğrenim vererek Tarih’e sahip çıktığı Fransa’da hâlen süregeldiğini belirtmemiz gerekir. 1795’te kurulan Institut de France ismi altında yer alan beş büyük akademi arasında prehistoryaya vakfedilmiş hiçbir akademi bulunmamaktadır. Prehistorya, Bilimler Akademisi ya da Yazıtlar ve Klasik Edebiyat Akademisi çatısı altında yer bulmuştur. Bu durum Jacques de Morgan’a göre gayet gariptir, çünkü prehistorya zaten “yazısız bir medeniyettir” (önsöz, s.V). Toplumları aşırı doğrusal bir mantık içinde işlediğimiz göz önüne alındığında, prehistoryayı kronolojiden bağımsız düşünmek eskimiş bir yaklaşım gibi kalsa da Jacques de Morgan’ın çalışmaları, prehistorya toplumlarının incelenmesinde etnoğrafyanın ne denli önem taşıdığına işaret etmektedir. Öte yandan, prehistoryacının kültürel sınıflandırma yaparken yalnızca taş araçlardan, yani “yok olmayan” bulgulardan yola çıkmasının tehlikesine dikkat çekmiştir: “… bir göçün ardından üretim becerilerinde bir değişikliğin olduğunu ilân etmek için aletlerdeki birtakım farklılaşmalardan çok, önceden görülmemiş bir anlayışın, bir işleyiş bütününün, yeni bir yönelimin ortaya çıkması gerekmektedir […]” (cilt 1 s. 314).
Jacques de Morgan, Doğu prehistoryasını konu edinen eserinin üç cildinde de 1925 okuyucusuna olduğu kadar bugünkü okuyucuya da hitap ederek yerleri ve buraların jeolojisini ayrıntılı biçimde betimlemiş ve taş aletleri derinlemesine inceleyerek, yontma atölyelerinin (2.cilt) ve kullanılan hammaddelerin nasıl tanınacağından bahsetmiştir. Obsidyenin Ermenistan’dan Suriye’ye ve Mezopotamya’ya yayılmasının sonucu olarak kültürlerarasılığın sorunsallarına (3.cilt) o vakitte değinmiştir. Ayrıca çizerlik yeteneğine de sahip olan Jacques de Morgan, o dönem insanının taş aletlerini titizlikle gözlemleyerek levhalar üzerine en güzel şekilde ölümsüzleştirmiştir.
Gelecek metin: Taş devri tarihi
IFEA Kütüphanesi’nden seçilmiş kitaplar
- LEROI-GOURHAN (A.), 1943.- Evolution et Techniques (vol. 1 : L’Homme et la Matière; vol. II : Milieu et Techniques), Paris : Albin Michel.
- Marcel Mauss, 1935.- Les Techniques du corps, Journal de Psychologie, vol. xxxii, n° 3-4, 15 mars-15 avril 1935, d’après une conférence prononcée par Marcel Mauss, le 17 mai 1934 devant la Société de Psychologie.
- Mauss, 1947.- Manuel d’ethnographie. Paris : Payot
- Marcel Mauss (Türkçe Çeviri) : Sosyoloji ve Antropoloji ; 2011 Doğu Batı Yayınları
- Marcel Mauss Essai sur le don, (1923-1924) Chicoutimi Québec Üniversitesi’nin Paul-Émile-Boulet Kütüphanesi’nin yardımıyla sayısallaştırılan koleksiyondan http://www.congoforum.be/upldocs/essai_sur_le_don.pdf
- Marcel Mauss (1934), Les techniques du corps. Chicoutimi Québec Üniversitesi’nin Paul-Émile-Boulet Kütüphanesi’nin yardımıyla sayısallaştırılan koleksiyondan http://classiques.uqac.ca/classiques/mauss_marcel/socio_et_anthropo/6_Techniques_corps/Techniques_corps.html
- Cheynier André, 1936.- Jouannet, Grand-père de la Préhistoire. Société Historique et Archéologique du Périgord. Brive : Chastrusse, Praudel et Cie. (ref. IFEA : Préh 5).
- De Morgan Jacques, 1925.- La Préhistoire Orientale. 3 tomes, Paris : Librairie Orientaliste Paul Geuthner. (ref. IFEA: HA Or Gén 1/I-II-III).
- Inizan M-L., Reduron Ballinger M., Roche H., & Tixier J., 1995. Technologie de la pierre taillée, Préhistoire de la pierre taillée tome 4, Meudon: CREP. UMR 7055 PréTech (Prehistorya & Teknoloji) Laboratuvarı’nın internet sitesinden ulaşılabilir: Metnin İngilizcesi’nin de sayısallaştırılacağını umuyoruz.
- Teknikler hakkındaki çevrimiçi kaynaklardan bahsetmeye başlamışken Avrupa Teknikler Arkeolojisi Kurumu süreli yayınının internet sitesini de burada paylaşalım: http://www.thearkeotekjournal.org/ Yayın, 2011’den bu yana Prehistorya & Teknoloji laboratuvarının desteğini almaktadır.
OpenEdition vous propose de citer ce billet de la manière suivante :
Martin Godon (1 novembre 2015). Arkeolojide teknikler. Dipnot. Consulté le 19 septembre 2024 à l’adresse https://doi.org/10.58079/nnm5