Ocak 2016
Version française

Romanyot, Karay, Kırımçak, Mizrahi, Selanikli, Sefarad ve Aşkenaz kökenli olmak üzere, İstanbul Musevi cemaati köklü ve belgelere dayanan bir geçmişe sahiptir. Musevilerin İber Yarımadası’ndan 1492’de kovuluşu, İspanyol Yahudilerileriyle yani Sefaradlarla (İbranice’de Sefarad İspanya demektir) o zamanlarda genişlemekte olan ve Musevilerin yurt edinecekleri Osmanlı topraklarında arasında örülecek bağların temelini atar. Musevilerin Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında varlığı bu sürülmenin çok öncesine dayansa da Sefaradlar kısa sürede kültürel, dilsel ve dini bakımdan baskın topluluk olarak öne çıkacaktır. Bugün Müslüman ülkelerdeki Musevi azınlığın çoğunluğunu oluşturan Sefaradların Türkiye kolu, sayısı, tarihi ayrıca öne çıkan Ladino basını ve yazınıyla dünyada önemli bir yer teşkil eder.

Eskiden yüzbinlerce kişiden oluşan Sefarad Musevilerinin sayısı giderek azalmaktadır. XXI. yüzyıla girerken, en iyimser tahminlere göre tüm Türkiye’deki Musevi nüfus 20 000 kişiden ibarettir. Bunların çoğunluğu İstanbul’da yaşamakta olup İzmir’deki cemaat 2 000 kişi kadardır. Osmanlı tebasındaki zimmilerin yani gayrimüslimlerin mensubu olduğu imparatorluk milletlerinden bir olan Musevi toplumu, 1923 tarihli Lozan Antlaşması’nı takiben, Rum ve Ermeni cemaatleri gibi azınlık statüsü almıştır.

IFEA Kütüphanesi’nde bulunan bazıları oldukça eski eserler, enstitünün Yahudi toplumuna gösterdiği önemi ve Musevi kültürünün kitaba verdiği değeri yansıtmaktadır. Zira bu eserlerin bir kısmı Musevi araştırmacılar tarafından yayımlanmıştır. IFEA’nın sahip olduğu zengin kaynaklar arasında kitapları, ortak yayınları, makale derlemelerini, Fransızca, Türkçe ve İngilizce yazılmış bitirme tezleri ile doktora tezlerini ve Ladino dilinde kaleme alınmış, daha edebi eserleri sayabiliriz. Bu kaynakların büyük bir kısmı, Türkiye’deki Musevi toplumu üzerine araştırmalar konusunda neredeyse uzmanlaşmış, İstanbul’da faaliyet gösteren İsis ve Libra yayınevleri tarafından basılmıştır. Sefarad yazarlara ait çok sayıda eserin XIX. ve XX. yüzyılda basımı, Osmanlı İmparatorluğu’na matbaayı İspanya’dan ve akabinde Portekiz’den sürülen Museviler’in getirdiğinin altını çizer. Bu icraat, Sefarad sürgününden ve Osmanlı topraklarına yerleşilmesinden konu açıldığında hep değinilen bir nokta olarak karşımıza çıkar. İstanbul Sefarad cemaati konusunda bugüne dek basılmış eserler, tarih, dil ve azınlıklar üzerine çalışmalar olmak üzere, üç ana sahayı ele alır.

Tarih alanındaki kayda değer araştırmaların başında Abraham Galante Bodrumlu’nun Bizans ve Osmanlı dönemine ait tarihi belgeler üzerinde duran çalışmaları gelir. Esther Benbassa, Avigdor Levy ve Rena Molho gibi araştırmacılar da Sefarad toplumunun Osmanlı İmparatorluğu bünyesindeki ağırlığını incelemişlerdir. Aron Rodrigue’in, Laurent-Olivier Mallet’nin çalışmaları ile Rıfat Bali’nin çok sayıdaki eseri Cumhuriyet’in kuruluşunun azınlıklar üzerindeki etkisini irdelemiş ve XX. yüzyılda Musevilerle Müslümanlar arasındaki ilişkilerin seyri konusuna odaklanmıştır.

Türkiye’de konuşulan ve tükenmekte olan Ladino’nun dilbilimsel özellikleriyle ilgili birçok çalışma mevcuttur. Bunlar arasında Haïm-Vidal Séphiha ve Marie-Christine Bornes-Varol gibi başlıca araştırmacıların çalışmalarının yanı sıra, sosyolinguistik ve dilbilimsel antropoloji alanlarında da Rey Romero’nun ve Mary Altabev’in çalışmalarını sayabiliriz. Ladino’nun günümüzde basın haricinde, otobiyografik metinlerde, ayrıca Matilda Koen-Sarano’nun ve Eli Şaul’ün çalışmalarında öne çıkan, Ladino edebiyatı denince büyük önem taşıyan, atasözleri ve deyim derlemelerinde hâlâ yaşatıldığının altını çizmek gerekir.

Son olarak, Riva Kastoryano, Mahir Şaul ve Marcy Brink-Danan gibi siyaset bilimcilerin ve antropologların azınlıklar ve kimlik konularını işleyen çalışmaları mevcuttur. Bu araştırmacıların eserleri, Türkiye ulus-devletinin kuruluşuyla beraber Sefarad cemaatinin nasıl evrildiği ayrıca Müslüman çoğunlukla kurulan ilişkileri strateji ve önem bakımından ele alırlar.

Kitap seçimi

• Bali, Rıfat et Mallet, Laurent-Olivier (éds.) 2014, Turkish Jews in contemporary Istanbul, Istanbul, Libra Kitabevi
• Bali, Rıfat, 2013, The silent minority in Turkey: Turkish Jews, Istanbul, Libra Kitabevi
• Bali, Rıfat, 2001, Les relations entre Turcs et Juifs dans la Turquie moderne, Istanbul, Isis.
• Bali, Rıfat, 1999, Cumhuriyet yıllarında Türkiye Yahudileri. Bir Türkleştirme serüveni. (1923-1945), Istanbul, İletişim.
• Bali, Rıfat, 2004, Avram Benaroya : Un journaliste juif oublié suivi de ses mémoires, Istanbul, Isis,
• Bali, Rıfat, 2010, L’affaire Impôt sur la fortune (Varlık vergisi), Istanbul, Libra (Disponible aussi en turc et en anglais)
• Benbassa, Esther, 1993, Une diaspora sépharade en transition (Istanbul, XIX-XXe siècle), Paris, Les éditions du Cerf.
• Benbassa, Esther, 2010, Itinéraires sépharades. Complexité et diversité des identités, Paris, Presses Universitaires Paris-Sorbonne.
• Bornes-Varol, Marie-Christine, 1988, “Balat, vieille communauté juive d’Istanbul”, Révue des Études juives, nº 3-4: 494-504.
• Brink-Danan, Marcy, 2012, Jewish Life in 21^st Century Turkey. The other side of Tolerance, Bloomington, Indiana University Press.
• Canefe, Nergis (ed.), 2014, The Jewish diaspora as a paradigm: politics, religion and belonging, Istanbul, Libra Kitap.
• Galante, Avram, s.d, Histoire des Juifs de Turquie, t.I-IX, Istanbul, Isis.
• Karmi, Ilan, 1992, The Jewish sites of Istanbul. A Guide Book, Istanbul, Éditoriale Isis.
• Karmi Ilan, 1996, The Jewish Community of Istanbul in the Nineteenth Century, Istanbul, Isis.
• Kastoryano, Riva, 2013, Turkey between nationalism and globalization, Oxon, Routledge.
• Koen-Sarano, Matilda, 2005, Kuentos del bel para abasho, Istanbul, Sentro de investigasiones sobre la kultura sefardi otomana-turka – Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın
• Levy, Avigdor, 2002, Jews, Turks, Ottomans: A shared history 15^th through 20^th c., New York, Syracuse University.
• Levy, Avigdor (ed.), 1994, The Jews of the Ottoman Empire, Princeton, The Darwin Press.
• Mallet, Laurent-Olivier, 2008, La Turquie, les Turcs et les juifs : Histoire, représentations, discours et stratégies, Istanbul, Isis
• Mills, Amy, 2010, Street Of Memory, Landscape, Tolerance, And National Identity in Istanbul, Georgia, The University of Georgia Press.
• Molho, Rena, 2005, Salonica and Istanbul: Social, Political and Cultural Aspects of Jewish Life, Istanbul, Isis.
• Philips Cohen, Julia, 2014, Becoming Ottomans: Sephardi Jews and Imperial Citizenship in the Modern Era, Oxford, Oxford University Press.
• Rodrigue, Aron, 2012, A Jewish voice from Ottoman Salonica. The Ladino memoir of Sa’adi Besalel, Stanford, Stanford University Press.
• Rodrigue, Aron, 1997, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması: Alliance okulları 1860-1925, Ankara, Ayraç.5
•  (disponible bientôt en anglais)
• Rodrigue, Aron, 1992, Ottoman and Turkish Jewry. Community and leadership, Bloomington, Indiana University Press.
• Romero, Rey, 2012, Spanish in the Bosphorus. A Sociolinguistic Study on the Judeo-Spanish Dialect Spoken in Istanbul, Istanbul, Libra.
• Saul, Mahir, 2013, Judeo-Spanish in the time of clamoring nationalisms, Istanbul, Libra.
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1977, L’agonie des judéo-espagnols, Paris, Editions Entente,
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1984, « La société judéo-espagnole à travers ses proverbes ou dis-moi tes proverbes je te dirai qui tu es”, Richesse du proverbe, Lille, 199-209.
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1979, Le ladino judéo-espagnol calque : Structure et évolution d’une langue liturgique I, Paris, Université Sorbonne-Nouvelle.
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1979, Le ladino judéo-espagnol calque : Structure et évolution d’une langue liturgique. Textes et commentaires II, Paris, Université Sorbonne-Nouvelle.
• Şaul, Eli, 2012, From Balat to Bat Yam: Memoirs of a Turkish Jew, Istanbul, Libra Kitapçılık.
• Şaul, Eli, 1994, Folkor de los Judios de Turkiya, Istanbul, Isis.
• Stein Sarah Abrevaya, 2006, Making Jews modern. The Yiddish and Ladino Press Press in the Russian and Ottoman Empires, Bloomington, Indiana University Press.

---

---