Kasım 2016

Hamamlar Roma dünyasının en tipik ve tanınan yapı gruplarından birini oluşturur. Yıkanma yüzyıllar boyunca Roma döneminde yaşamının vazgeçilmez bir parçası ve Romalı kimliğinin önemli bir unsuru olmuştur. Roma devleti ve imparatorluğu boyunca hamamlar villalardan şehirlere uzanan farklı ölçeklerdeki yerleşimlerin değişmez bir parçası haline gelir. Thermae yıkanmanın ötesinde sağlıklı yaşamın, sporun ve hatta okuma ve tartışmanın tüm Roma vatandaşlarına ulaştırıldığı imparatorluk dönemi alanları olarak gelişir. Roma İmparatorluğunun yayıldığı coğrafyada sayısız farklı örnekle temsil edilen hamamların antik dönemlere dair çalışmalarda gözde konulardan biri haline gelmesi şaşırtıcı değildir.

Daniel Krencker’in 1929 yılında yayınladığı katalog imparatorluk hamamlarına dair ilk genel çalışmadır. Krencker’in oluşturduğu tipoloji sadece plan özelliklerine odaklandığı halde uzun yıllar kullanılır. Çalışmalar zamanla hamamlarda kullanılan malzeme ve teknolojilere odaklanan bakış açılarıyla zenginleşse de hamamları planlar ve işlevsel şemalar olarak algılayan bakış açısı devam etmiştir. Örneğin bugün halen ana kaynaklardan biri sayılan Inge Nielsen’in Thermae et Balnea. The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths (1990) isimli çalışması Krencker’in tipolojisinden çok daha kompleks bir bakış açısı sunduğu ve hamam yapılarına dair terminolojinin yanı sıra yapılarda kullanılan teknolojiye de yer verdiği halde, sunduğu katalogda işlevsel ve biçimsel plan şemalarından uzaklaşamaz ve aynı yaklaşımın devamı olarak nitelendirileb

1980lerin sonları ve 1990ların başlarında mimarlık/sanat tarihi çalışmaları ve arkeolojide ortaya çıkan yeni yaklaşımlar hamam çalışmalarını da etkiler. Bu değişimin en önemli sonuçlarından biri hamam yapılarının değerlendirilmesinde bağlamın öne çıkmaya başlamasıdır. Janet DeLaine’in 1988 tarihli bibliyografik makalesi (DeLaine 1993’te iki sayfalık bir revizyon yayınlar) Roma hamamlarına dair bu yeni bakış açısının önemini vurgulaması açısından özellikle önemlidir. Bu yeni perspektifi temsil eden en önemli çalışmalardan biri olan 1992 tarihli Baths and Bathing in Classical Antiquity isimli kitabında Fikret Yegül yıkanmayı sosyolojik bir olgu, hamamları ise  bu eylemin aktif mekanları olarak algılayarak işlevin tanımı hareket şemalarına indirgeyen bakış açısından uzaklaşır. Yegül’ün hamam çalışmalarına getirdiği yenilik işlevi bir deneyim ve devamlı bir süreç olarak ele alması olarak basitçe özetlenebilir.

Bu bakış açısının bir başka etkisi de Roma hamamlarına dair çalışmalarda mimarinin durgun ve değişmez bir olgu olarak algılanması sonucunda mekanın içerisinde süren hayata dair ipuçlarının genellikle değerlendirilmediğinin fark edilmesidir (örneğin DeLaine 1988, 12). Hamamların değişim süreçleri, inşaat alanlarında yer alan daha erken yapılarla girdiği ilişkiler ve hamam yapılarının hamam işlevini kaybettikten sonra kullanılıp kullanılmadığı gibi sorularla mimariye bakış açısı genişletilirken, Roma hamamları mimari yorumlarla iç içe geçen dikkatli ve detaylı arkeolojik çalışmalar bağlamında değerlendirilmeye başlanır.

Mekanları tanımlarken Latince terimlerin kullanılmasındaki sorunlar ve özellikle balnea ve thermae arasındaki ayrımın niteliğinin tartışılmaya başlanması da 1990lardan günümüze kadar uzanan çalışmalara damgasını vurur. Balnea’nın hem özel, hem de kamusal kullanımda öneminin fark edilmesiyle birlikte özel hamamlar çalışmalarda kamusal hamamlarla birlikte değerlendirilmeye başlandığını görürüz. Bu bakış açısı Roma hamamlarının orijinlerine dair yeni teorileri de beraberinde getirirken, belli bir türe yönelik araştırmaların yanı sıra diakronik değişime vurgu yapan bölgesel çalışmalar da önem kazanmaya başlar. Bu yaklaşıma en erken ve önemli örnekler Y. Thébert’in Kuzey Afrika hamamlarına ve A. Bouet’nin Gaul hamamlarına dair çalışmalarıdır. 20 yüzyılın son yıllarında arkeolojik çalışmalara vurgu artarken, Garrett Fagan arkeolojinin hamamlara dair çalışmalarda tek başına kullanılması ve yazılı kaynaklardan bağımsız değerlendirilmesinin sağlıklı bir yaklaşım olmadığını haklı olarak vurgular (Fagan 1999). 1990’lu yılların sonlarına doğru Roma döneminde hamamların yerleşimler dışındaki bağlam ve işlevleri de tartışılan konular arasına girer (örneğin bkz. Casanove ve Scheid 2003).

Bölgesel çalışmalar önem kazandıkça bölgesel ilişkilere vurgu yapan seminer ve konferanslar da artar. Bu toplantıların ilk örneklerinden biri İtalya ve Kuzey Afrika temasıyla yola çıkan 1988 tarihli konferanstır (Therme Romains 1991). Hamam çalışmalarına son dönemlerde damgasını vuran gelişmelerden bir diğeri ise 2006’da başlatılan ve ANR tarafından desteklenen geniş ortaklı Balnéorient projesidir (daha fazla bilgi için bakınız www.balneorient.hypothese.org). Doğu Akdenizi çevreleyen bölgelere odaklanan bu proje kapsamında gerçekleştirilen kolokyumlardan ilk ikisi 2009 (Boussac et al., 2009) ve 2014 (Boussac et al., 2014) tarihlerinde yayımlanmıştır.

Diğer yandan, tekil örneklerin kapsamlı tarihi, arkeolojik ve mimari değerlendirmeleri bu genel çalışmaları besleyen temel kaynaklardır. Sağlıklı genel sonuçlar elde edebilmek ve büyük sorularla başa çıkabilmek için öncelikle hamam yapılarının her birinin dikkatli ve detaylı biçimde çalışılması gerekir. Örneğin, Labraunda’da  2014 yılında başlayan Doğu Hamamı kazıları bu yazıda bahsedilen yeni bakış açılarından beslenir. Bu güne kadar kazılan alanlar hamamın alandaki farklı yapılarla girdiği ilişkiler göz önüne alınarak ve kullanımdan çıktığı dönemlerdeki –özellikle de Geç Antik dönemde devam eden- değişimine dikkat edilerek belgelenmiştir. Seramik ve küçük buluntulara yönelik araştırmaların yanı sıra, arkeozoolojik ve arkeobotanik analizler de kazının önemli bir parçası olarak devam etmektedir (Bost 2015 ve Bost 2016).

Kaynakça

• Bost, C. ‘Les Bains est’, in O. Henry et al., “Labraunda 2014”, Anatolia Antiqua XXIII (2015): 355-366.
• Bost, C.  ‘Les Bains est, et quelques notes à propos de la campagne 2015’, in O. Henry et al., “Labraunda 2015”, Anatolia Antiqua XXIV (2016): 424-436.
• Bouet, A. Les thermes privés et publics en Gaule Narbonnaise (2 Vls.). Collection de l’École Française de Rome, 320. Rome, 2003.
• Boussac, M.-F., T. Fournet, B. Redon (eds), Le bain collectif en Égypte. IFAO, EtUrb 7, 2009.
• Boussac, M.-F., T. Fournet, B. Redon. 25 siècles de bain collectif en Orient (Proche-Orient, Égypte, péninsule Arabique). IFAO, EtUrb 9, 2014.
• Broise, H., V. Jolivet, and F. Catalli. Musarna 2: les bains hellénistiques. Rome: Publications de l’École française de Rome, 2004.
• de Cazanove, O., and John Scheid. Sanctuaires et sources dans l’Antiquité: les sources documentaires et leurs limites dans la description des lieux de culte. Napoli: Centre Jean Bérard, 2003.
• DeLaine, J. “Recent Research on Roman Baths,” JRA 1 (1988): 11-31.
• DeLaine, J. “Roman Baths and Bathing,” JRA 6 (1993): 348-58.
• De Laine, J. Roman baths and bathing: proceedings of the First International Conference on Roman Baths held at Bath, England, 30 March – 4 April 1992. Portsmouth: Journal of Roman archaeology, 1999.
• Ergin, N. Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem. İstanbul: Koç Üniversitesi, 2012.
• Fagan, G. Bathing in Public in the Roman World. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999.
• Farrington, A. The Roman Baths of Lycia: an Architectural Study. London: British Institute of Archaeology at Ankara, 1995.
• Guérin-Beauvois, M., and J.-M. Martin. Bains curatif et bains hygiéniques en Italie de l’antiquité au moyen âge. Rome: École Française de Rome, 2007.
• Krencker, D. M. (et al.) Die Trierer Kaiserthermen. Augsburg: B. Filser, 1929
• Nielsen, I. Thermae et Balnea. The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths. Aarhus: University Press, 1990.
• Thébert, Y. Thermes romains d’Afrique du Nord et leur contexte méditerranéen. Rome: Publications de l’École française de Rome, 2003.
• Les Thermes romains: actes de la table ronde. Rome: École Française de Rome,1991
• Yegül, F. K. Baths and Bathing in Classical Antiquity. New York: Architectural History Foundation, 1992. (= Yegül, F. K. Antik Çağ’da hamamlar ve yıkanma. İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık, 2006).
• Yegül, F. K. Roma dünyasında yıkanma. İstanbul: Koç Üniversitesi, 2011.