
Version française
1. Ayrı bir mekân olarak “kamusal alan”
Sanayi devrimi sonrası Avrupa kentlerindeki kamusal mekânlar, 1980li senelerden bu yana, hem sosyal bilimlerin çeşitli kollarından araştırmacılar için, başlı başına bir inceleme konusu; hem de siyasi yönelimler için, bir faaliyet alanı olmuştur (Fleury 2007). Coğrafyacı Antoine Fleury’ye göre, “kamusal alan” kavramının nasıl ortaya çıktığı kavramak için, 1970li yıllara uzanmak gerekir. Bu dönemde, Avrupa şehirlerinde sokaklar, şehir merkezindeki meydanlar gibi geleneksel olarak umuma açık mekânların kullanımı düşüş gösterir. İlginç bir biçimde, bu düşüş, “kamusal alanın” (yeniden) icadını beraberinde getirir. Bu düşüşe Avrupa’da kenti yeniden ele alma biçimleri eklenir. Kentlilik kavramını, umumun kullandığı mekânlardan yola çıkarak yeniden inşa etmek amacındaki kültüre dayalı şehirciliğin ortaya çıkması1, şehircilerin kenti yeniden ele alışına damgasını vurur. Araştırmacıların da şehri ele alış biçimi dönüşüm gösterir. Zira sosyal bilimler; kent sosyolojisinde günlük hayat, özel ve kamusal arasındaki ilişki ve sosyal çatışmanın mekânsal boyutu gibi yeni konulardan beslenmeye başlar. Ayrıca siyasi felsefe alanında, hem Jürgen Habermas, hem Hannah Arendt kendince, kamusal alanı, teatiyi ve tartışmayı mümkün kılan soyut bir alan olarak, daha önceden, kuramlaştırmıştır (bkz: Habermas’ın öffentlichkeit kavramı). Bu felsefecilerin çalışmaları, coğrafyacı Michel Lussault’nun “bilimsel meşruiyeti yüksek” diye nitelediği “mekân mitinin” (Lussault 2003: s.333), yani Yunan agorasına benzetilen kentsel mekân mitinin ortaya çıkmasını sağlar. Antoine Fleury tezinde kamusal alan kavramının ortaya çıkışının seyrini ise şöyle özetler: “Kamusal alan zamanla umumun, demokratik yaşamın, yurttaşlığın vücut bulduğu somut bir yer olarak tanımlanmaya başlar” (Fleury 2007: s.36). Sanayi devrimi sonrası Avrupa kentlerinin karar mercileri nezdinde, kamusal alan, şehircilikte yeni bir norm hâlini alır; öyle ki ne şehir, ne de demokratik yaşam onsuz varolabilecek gibidir. İyileştirilen şehir yapısının toplumsal doku üzerinde olumlu etkileri olabileceği dile getirilir. Kentteki kamusal mekânlara, öteki ile teatiyi, paylaşımı ve karşılaşmayı sağlaması, farklı kesimleri bir araya getirmesi gibi olumlu değerler yüklenir ve “kamusal alanın yeni meziyetlerinden” söz edilir (Decroly vd. 2003: s.8).
2. Türkiye’de hangi kamusal alan(lar)dan söz edilebilir ?
Bir başka deyişle, sağlıklı bir demokrasi ölçütü olarak, kentte kamusal mekânların yaratılması şehre Avrupalı bir bakışın ürünüdür. Ayrıca söz konusu kavram, Türkçe’de birden çok anlama gelir. Bu çok anlamlılık Fransızca’dakinden farklı olarak, karışıklığa mahal verebilmektedir. Örneğin Cânâ Birsel, kamusal alan ifadesinin ya kamu kurum ve kuruluşları ile devlete değgin anlamına geldiğinin ya da kamu mekânı denilen, umuma açık yerlerin veya kamunun kullandığı alanlar söz konusu olduğunda, Habermas’ın kastettiği anlama geldiğinin altını çizer. Yani Türkçe’deki çok anlamlılık, devlete değgin anlamı ile kamuya değgin anlamının birbirine karışmasından kaynaklanır (Bilsel 2007). Öte yandan, Türkiye’deki belediyelerin şehirdeki kamusal alanlar ile ilgili yürüttüğü özel bir politika da söz konusu değildir. Örneğin park bahçe ve yeşil alanlar dışında, kamusal alan ile ilgili çalışmalar, ulaşım ve ticaret politikası gibi sektörel politikaların dışında kalan, kısa süreli birtakım düzenlemelerden ibarettir. Bununla birlikte, dünyanın diğer büyükşehirlerinde olduğu gibi, kamusal alanın (yeniden) düzenlenmesi bir kent pazarlama aracı hâlini almıştır (Fleury 2007).
3. Dünya genelindeki düzenlemeler
Türkçe’de ve İngilizce’de olduğu gibi, Fransızca’da da kamusal alan, coğrafi anlamı itibariyle, umuma açık ve tesadüfi olsun, planlı olsun, karşılaşmayı mümkün kılan bir yer anlamına gelir. Bu tanımlamaya göre, kamusal alanlar yalnızca, Avrupa kentinin mirası olan meydanlar, sokaklar ve parklardan ibaret değildir. Müslüman şehirlerinin umuma açık alanları (özellikle çarşıları) ve Osmanlı şehrinin ortak mekânları da (İstanbul’da 18. yüzyıl parkları ile ilgili bkz: Hamadeh 2008) kamusal alanlardı. Günümüzde bir alışveriş merkezi (Erkip 2003) veya bir metro durağı ya da bir vapur (Bozorgan 2006) da toplu kullanıma açık, sosyalleşmeyi ve bir araya gelmeyi sağlayan mekânlardır. Ticarileşme, özelleştirme, güvenlik kameraları, yalnızlaşma, müzeleşme, boş zaman kullanımının etkisi gibi benzer süreçlerden (bağlama göre hâliyle farklı biçimlerde) geçen dünya büyükşehirlerinde, kamusal alanların yeniden şekillenmelerine tanık oluyoruz. Sözünü ettiğimiz uygulamalar, Kuzey Amerika’daki bilim-kurgu edebiyatı tarafından 1980li yıllardan itibaren açıkça dile getirilmiştir. Bu düzenlemeler, kentte giderek artan kutuplaşmaya parmak basmak amacıyla, genellikle idealize edilen bir kamusal mekân algısı üzerine kuruludur. Bununla birlikte, somut olsun, soyut olsun, kamusal alanın, toplumun bazı kesimlerini daima dışlayageldiğini unutmamak gerekir.
4. Gezi olayları ve şehir hakkı
Coğrafyacı David Harvey, Henri Lefebvre’in sözünü ettiği şehir hakkı kavramını, “şehri, isteklerimizle daha uyumlu hâle getirmek için değiştirirken kendimizi de değiştirme hakkı” diye nitelediği, kolektif bir hak olarak tanımlar (Harvey 2011 : p.8). Bu açıdan, Gezi Parkı’nı yeniden düzenleme projesi ile ilgili 2013 yılının baharında çıkan olaylar, bir şehir hakkı talebi olarak değerlendirilebilir. Söz konusu kamusal alan, hem kent protestolarının ulusal ölçekteki başlangıç noktası, hem de park mikro ölçeğinde, şehirde yeni bir hayat biçimi denemesi olarak karşımıza çıkar. Bu durum, herkese açık mekânların bir araya gelmek ve siyasi çözümler üzerine düşünmek için gerekli olduğunun bir kanıtı değil midir?
KAYNAKÇA
KAMUSAL ALAN KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIŞI:
- ARENDT Hannah, 1994 (1958), Condition de l’homme moderne, Paris, Calmann-Lévy, 400p.
- BASSAND Michel, COMPAGNON Anne, JOYE Dominique et STEIN Véronique, avec GÜLLER Peter, 2001, Vivre et créer l’espace public, Lausanne, Presses polytechniques et universitaires romandes, 223p.
- CAPRON Guénola et HASCHAR-NOÉ Nadine, 2007, L’espace public urbain : de l’objet au processus de construction, Toulouse, Presses universitaires du Mirail, 276p.
- CHOAY Françoise et MERLIN Pierre, 2000, Dictionnaire de l’urbanisme et de l’aménagement, article « Espace public », Paris, PUF, p.355-357
- FLEURY Antoine, 2007 « Les espaces publics dans les politiques métropolitaines. Réflexions au croisement de trois expériences : de Paris aux quartiers centraux de Berlin et Istanbul », Université Paris I Panthéon-Sorbonne, thèse de géographie sous la direction de Thérèse Saint-Julien, 685 p. ; URL : http://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00259957/fr/
- HABERMAS Jürgen, 1988 (1978), L’espace public, Paris, Payot, 330p.
- KOROSEC-SERFATY Perla, 1988 « La sociabilité publique et ses territoires. Places et espaces publics urbains », Architecture et comportement, vol. 4 n°2, p.111-132
- LÉVY Jacques et LUSSAULT Michel, 2003, Dictionnaire de la géographie et de l’espace des sociétés, articles « Espace public » I et II, Paris, Belin, p.333-340 – Obs Urb 1544
- ONAT Nazım, 2013, Kamusal alan ve sınırları : Hannah Arendt ve Jürgen Habermas’ın yaklaşımları, İstanbul, Durakİstanbul, 118s.
- SIMMEL Georg « Métropoles et mentalités » (1903) in Grafmeyer Yves et Joseph Isaac, 1990, L’École de Chicago, Paris, Aubier, p.61-77
- TOMAS François, 2001 « L’espace public, un concept moribond ou en expansion ? », Géocarrefour, vol. 76 n°1, p.75-84 ; URL : http://www.persee.fr/doc/geoca_1627-4873_2001_num_76_1_2509
- TOUSSAINT Jean-Yves et ZIMMERMANN Monique, 2001, User, observer, programmer et fabriquer l’espace public, Lausanne, Presses polytechniques et universitaires romandes, 290p.
KENTLERDEKİ KAMUSAL ALANLARIN DÜZENLENME BİÇİMLERİ:
- ATKINSON Rowland, 2003 « Domestication by Cappuccino or a Revenge on Urban Space ? Control and Empowerment in the Management of Public Spaces », Urban Studies, vol. 40 n°9, p.1829-1843
- BELINA Bernd, 2003 « Evicting the undesirables. The idealism of public space and the materialism of the bourgeois State », Belgeo, n°1, p.47-62
- DECROLY Jean-Michel, DESSOUROUX Christian et VAN CRIEKINGEN Mathieu, 2003 « Les dynamiques contemporaines de privatisation des espaces urbains dans les villes européennes », Belgeo, n°1, p.3-20
- GARNIER Jean-Pierre, 2008 « Scénographies pour un simulacre : l’espace public réenchanté », Espaces et sociétés, vol. 3 n°134, p.67-81 ; URL : http://www.cairn.info/revue-espaces-et-societes-2008-3-page-67.htm – P356
- LOW Setha and SMITH Neil, 2005, The Politics of Public Space, London / New York, Routledge, 200p.
- MITCHELL Don, 1995 « The End of Public Space ? People’s Park, Definitions of the Public, and Democracy », Annals of the Association of American Geographers, vol. 8 n°1, p.108-133
- ZUKIN Sharon, 2010, Naked City. The death and life of authentic urban places, New York, Oxford University Press, 312 p. – Obs Urb 1608
TÜRKİYE, ORTA DOĞU ve “MÜSLÜMAN DÜNYADA” KAMUSAL ALANLAR ve KAMUSAL/ÖZEL İLİŞKİSİ:
- AKTAŞ Cihan, 2005, Bacı’dan Bayan’a – İslamcı Kadınların Kamusal Alan Tecrübesi, Kapı Yayınları, 238s.
- AMMANN Ludwig and GÖLE Nilüfer, 2006, Islam in Public : Turkey, Iran and Europe, Istanbul, Istanbul Bilgi University Press, 555p. – ISL G 087 ou Tur Se 294
- ANR Transtur, 2012 « Les reconfigurations contemporaines des relations public/privé en Turquie », Workshop organisé à l’IFEA ; URL du programme : https://www.canal-u.tv/producteurs/ifea/etudes_contemporaines/les_reconfigurations_contemporaines_des_relations_public_prive_en_turquie
- AYMES Marc, GOURISSE Benjamin et MASSICARD Élise (dir.), 2014, L’Art de l’État en Turquie. Arrangements de l’action publique de la fin de l’Empire ottoman à nos jours, Paris, Karthala, 432p. – Tur Cont 230
- BARHEL Pierre-Arnaud, 2005 « À Tunis, l’espace public ferait-il peur aux dirigeants ? De la fabrication « encadrée » des lieux à leur subversion compensatoire » in Hossard Nicolas et Jarvin Magdalena, C’est ma ville, de l’appropriation et du détournement de l’espace public, Paris, L’Harmattan, p.41-50
- BILSEL Cânâ, 2007 « L’espace public existait-il dans la ville ottomane ? Des espaces libres au domaine public à Istanbul (XVIIe – XIXe siècles) », Études balkaniques, n°14 ; URL : http://etudesbalkaniques.revues.org/233 – P332
- BOZDOĞAN Sibel and KASABA Reşat, 1997, Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, Washington, University of Washington Press, 304p. – Tur Cont 060
- BOZDOĞAN Sibel ve KASABA Reşat, 1998, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 223s. – Tur Cont 132
- CERMOC, 1994 « Du privé au public : Espaces et valeurs du politique au Proche-Orient », Les Cahiers du CERMOC, Beyrouth, n°8, 171p. – COLL XXXIX 08
- DAVID Jean-Claude, 2002, « Espace public au Moyen-Orient et dans le monde arabe, entre urbanisme et pratiques citadines », Géocarrefour, vol. 77 n°3, p.219-224 ; URL : http://www.persee.fr/doc/geoca_1627-4873_2002_num_77_3_2746
- GILLOT Gaëlle, 2002 « Espaces populaires, pratiques intimes : les jardins publics au Caire, à Rabat et à Damas », Géocarrefour, vol. 77 n°3, p.267-274 ; URL : http://www.persee.fr/doc/geoca_1627-4873_2002_num_77_3_2751
- GÖLE Nilüfer, 2000 (2. Basım), İslam’ın yeni kamusal yüzleri : İslam ve kamusal alan üzerine bir atölye çalışması, İstanbul, Metis Yayınları, 260s.
- KUBILAY Çağla, 2010, İslamcı söylemde kamusal alan ve türban tartışmaları, İstanbul, Libra, 320s. – Tur Cont 053
- LAVERGNE Marc, 1993 « L’islamisme à la conquête de la ville arabo-musulmane : un champ d’étude pour le géographe » in Troin Jean-François (coord.), Recherches urbaines dans le monde arabo-musulman, URBAMA, Fascicule de Recherches n°24, p.35-54 – COLL XLIV 24
- MERMIER Franck, 2005 « Souk et citadinité dans le monde arabe » in Arnaud Jean-Luc (dir.), L’urbain dans le monde musulman de Méditerranée, Paris / Tunis, IRMC, Maisonneuve & Larose, p.81-100 – Obs Urb 1475
- NAVEZ-BOUCHANINE Françoise, 2005 « Les espaces publics des villes magrébines. Enjeu et partie prenante de l’urbanisation » in Arnaud Jean-Luc (dir.), L’urbain dans le monde musulman de Méditerranée, Paris / Tunis, IRMC, Maisonneuve & Larose, p.101-119 – Obs Urb 1475
- ÖZBEK Meral, 2004, Kamusal alan, İstanbul, Hil, 742s.
- SUNAR Lütfi ve IŞILAK Hatice, 2005, Sivil bir kamusal alan, İstanbul, Kaknüs yayınları, 207s.
- YERASIMOS Stefanos, 1999 « Müslüman Uzamında Sınır Çizgisi ve Geçit » in Onay Sözer ve Ferda Keskin, Pera Peras Poros. Jacques Derrida ile birlikte disiplinlerarası çalışma, İstanbul, Yapı Kredi Yayinları, 111p.
- YÖRÜKAN Turhan, 2012, Sosyolojik ve sosyal psikolojik görüş açısıyla şehir, konut ve mahremiyet, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi, 335p.
İSTANBUL’DAKİ KAMUSAL ALANLAR ve BURADAKİ UYGULAMALAR:
- DORSO Franck, 2007 « Quand l’intime fuit le privé pour trouver refuge dans le public », Travaux et documents, UMR 6590 Espaces géographiques et sociétés, n°26, p.57-64 ; URL : http://eso.cnrs.fr/fr/publications/eso-travaux-et-documents/n-26-septembre-2007.html
- DORSO Franck, 2003 Un espace indécis au cœur d’Istanbul. La muraille de Théodose II en 2001, Istanbul, Les dossiers de l’IFEA, Série : Patrimoines au présent, n°1, 40p. ; URL : http://books.openedition.org/ifeagd/202 – COLL CVIII 01
- BIRONNEAU Clément, 2012 « Un espace public au carrefour des usages : le jardin de Hasbahçe entre intrusions du politique et arts de faire », mémoire de master 1 sous la direction de Jean-François Pérouse (Sciences Po Grenoble) ; URL : http://oui.hypotheses.org/2103 – TEZ 100
- BOZORGAN Annette, 2006 « Les vapur d’Istanbul : un espace public en suspens ? Usages et représentations des voyageurs quotidiens », mémoire de master 2 sous la direction de Michèle Jolé (Sciences Po Paris) – TEZ 095
- ECKARDT Franck, WILDNER Kathrin (eds.), 2008, Public Istanbul. Spaces and Spheres of the Urban, Bielefeld, Transcript Verlag, 300p. – Obs Urb 1527
- ERKIP Feyzan, 2003 « The shopping mall as an emergent public space in Turkey », Environment and Planning A, vol. 35, p.1073-1093 ; URL : http://socasis.ubbcluj.ro/urbana/upload/syllabus2010/08b.Erkip(2003).pdf
- FLEURY Antoine, 2008 « Les espaces publics d’Istanbul entre choix d’acteurs et pratiques citadines » in Bonnin Philippe, Boissonade Jérôme, Guevel Solenn et Poulain France, Ville visible, ville invisible. La jeune recherche urbaine en Europe, Paris, L’Harmattan, p.155-162 ; URL : http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00355863/document
- FLEURY Antoine, 2008 « Istanbul/Berlin. Le pique-nique ou la ville en partage » in Barthe-Deloizy Francine, Le pique-nique ou l’éloge d’un bonheur ordinaire, Paris, Bréal, p.175-199 ; URL : http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00345533/document
- FLEURY Antoine, 2005 « Les rivages d’Istanbul : des espaces publics au cœur de la mégapole », Géographie et cultures, n°52, p.55-72 ; URL : http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00257996/document
- GLOOR Marie et KARAMAN Helin, 2012 « Le Topkapı Kültür Parkı dans le processus de normalisation des espaces publics à Istanbul : discours, production et usages », mémoire de master 1 sous la direction d’Antoine Fleury et Sébastien Jacquot (Université Paris I Panthéon-Sorbonne) ; URL : http://oui.hypotheses.org/2108
- GÜRALLAR YEŞİLKAYA Neşe, 2007 « From a courtyard to a square: transformation of the Beyazıt Meydanı in the early nineteenth century Istanbul », METU Journal of the Faculty of Architecture, vol. 24 n°1, p.71-92 ; URL : http://jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/2007/cilt24/sayi_1/71-92.pdf
- HAMADEH Shirine, 2008 « Public Spaces and Public Order » in The City’s Pleasures. Istanbul in the Eighteenth Century, Seattle / London, University of Washington Press, p.110-138 – Obs Urb 1528
- KARAMAN Aykut, 2005, Urban Design in Change, Change in Urban Design, 15th International Urban Design and Implementations Symposium, 3rd International Urban Design Congress (26-28 May 2004), Istanbul, MSGSÜ
- MEISSONNIER Joël et MeïLo, 2014, Vendeurs des rues d’Istanbul. Carnet de voyage et d’entretiens, Istanbul, 90p.
ŞEHİR HAKKI
- BARTU CANDAN Ayfer ve ÖZBAY Cenk, 2014, Yeni İstanbul Çalışmaları. Sınırlar, mücadeleler, açılımlar, İstanbul, Metis, 432s. – Obs Urb 1678
- ÇAVDAR Ayşe ve TAN Pelin, 2013, İstanbul: Müstesna Şehrin İstisna Hali, İstanbul, Sel Yayıncılık, 239s. – Obs Urb 1652
- HARVEY David, 2011, Le capitalisme contre le droit à la ville. Néolibéralisme, urbanisation, résistances, Paris, éditions Amsterdam, 96p. (traduit par Cyril Le Roy, Nicolas Vieillescazes, Clémence Garrot et Joséphine Gross)
- LEFEBVRE Henri, 2009 (1968), Le Droit à la ville, Paris, Economica, 135p.
- MITCHELL Don, 2003, The Right to the City : Social Justice and the Fight for Public Space, New York, Guilford Publications, 270p.
- MONTABONE Benoît, 2013 « Droit à la ville et contestation de l’ordre moral urbain en Turquie », EchoGéo, Sur le Vif ; URL : http://echogeo.revues.org/13567
- MUTLU Ahmet ve BATMAZ Nazlı Yücel, 2013, Türkiye’de kent hakkı, Ankara, Orion Kitabevi, 351s.
- PÉROUSE Jean-François, 2013 « Le parc Gezi : dessous d’une transformation très politique », Métropolitiques ; URL : http://www.metropolitiques.eu/Le-parc-Gezi-dessous-d-une.html
- Kültüre dayalı şehircilik kuramıyla ilgili olarak bkz: CHOAY Françoise, 1979, L’urbanisme, utopies et réalités. Une anthologie, Paris, Seuil, 446 s. [↩]
OpenEdition vous propose de citer ce billet de la manière suivante :
Helin Karaman (20 juin 2016). Türkiye’de “kamusal alan” kavramı. Dipnot. Consulté le 13 février 2025 à l’adresse https://doi.org/10.58079/nnmp