Çeviri: Nilda Taşköprü
Version française

Müdüriyet makamında geçen beş yoğun sene neredeyse biterken, son sözü söylemek yerine -haddimi aşmak olur-, bu son “müdürün yazısı” ile bilançomuzu sunmaya çalışayım. Mezar ötesinden hatırlar’ın son satırlarını taklit gibi olmazsa ; ağır yaz sıcağının tüm ülkeyi kavurmaya başladığı, Fransız Sarayı’nın bahçesindeki yüzyıllık ıhlamur ağacının başdöndürücü kokusunun kendini iyice hissettirdiği, maalesef yeni meslektaşlarımızın göz altına alındığı ve Türkiye’nin kuzey Suriye’ye yeni bir askeri müdahalede bulunacağının duyurulduğu şu günlerde, elbette ki bu, kişisel bir bilanço olmayacak. Zira bu beş sene boyunca müdüriyet görevinin kişiselleştirilmesinden sakındım, bunun da devir teslimi kolaylaştıracağı düşüncesindeyim.

İlkin, hem Türkiye hem de Fransa’nın geçirdiği oldukça zorlu dönemlerde, birlikte çalıştığım herkese teşekkür ederim. Zira Türkiye tarafına bakacak olursak, yanıbaşımızdaki komşu ülke Suriye’deki bitmeyen savaşı, Gezi olaylarını (Mayıs-Haziran 2013), 17-25 Aralık operasyonlarını, 2015 yazında yaşanan saldırıları, 10 Ekim 2015 Ankara Tren Garı katliamını (kurban sayısı 102’ye yükseldi¹), “Darbe teşebbüsü” diye anılan 15 Temmuz’u ve Aralık 2016 saldırılarını gördük. Gezi olayları sırasında, polisin İstiklal Caddesi’nden Nuri Ziya Sokak’a doğru kaçan göstericileri kovaladığı sırada IFEA’nın terasına düşen çok sayıdaki biber gazı kapsüllerinden bazılarını müdüriyette saklıyoruz. Bu son derece hareketli dönemde ; stajyer, doktora öğrencisi, misafir araştırmacı, Fransız üniversiteleri veya CNRS’e bağlı araştırmacıların büyük rol oynadığı değişken bir ekibin yanı sıra ; yerel sözleşmeli, Fransa Dışişleri Bakanlığı’nın atadığı (sayısı düşüşte) ve CNRS kaynaklı sabit personelimiz beni yalnız bırakmadı. IFEA’daki yoğun insan hareketliliği, çalışan statülerinin kırılganlığı ve statüler arasındaki eşitsizliğe rağmen, geçici bile olsa kişisel çıkarları çoğulcul olanlarla buluşturarak, hem Türkiye hem de Fransa’daki ortaklıklarımızı çoğaltıp herkesin paylaşabileceği müşterek dinamikler yarattık. Ayrıca bu son beş sene boyunca, araştırmacılık biçimlerinin değiştiği bir zemin ve Türkiye ile Fransa arasında kültürel ve bilimsel ilişkilerde yeni düzenlemeler söz konusu oldu. Eşitsizliğin hakim olduğu eski cinsten işbirliklerinin zamanın gerisinde kalıp, uygunsuz düşmesi üzerine, bu değişimi değerlendirerek daha alçakgönüllü, tam anlamıyla çift yönlü ve böylelikle daha eşitlikçi yeni yollar bulmamız gerekti. Örneğin arkeoloji alanında Türkiye’nin ilerleme kaydeden arkeoloji çalışmalarını, bu alandaki kayda değer insan kaynağını, öncelik ve belirli beklentileri göz önüne almamız gerekli². Ayrıca diğer alanlarda da ülkenin araştırma ve üniversite açısından yeni görünümü ile Türk dilinde yazan araştırmacıların çok sayıdaki ürününü hesaba katmadan çalışmak artık mümkün değil.

Son beş senedir Fransa Dışişleri Bakanlığı ve CNRS tarafından sağlanan kaynaklarda -altını çizelim- gerçekten de hiçbir düşüşe rastlanmasa da, kurumumuz insan kaynakları açısından iki büyük darbe aldı. Arkeoloji birimi sorumlusu makamı, 1 Eylül 2014 tarihinden beri yerel sözleşmeli hâle getirildi. Bundan iki yıl sonra, (geçmişi 2003 yılına dayanan) Bakü şubesi sorumlusu makamının ortadan kaldırılması ikinci bir darbeyi vurdu. Atanmasını takiben, görevde üç sene bile geçirmemiş Bakü şubesi sorumlusu Adeline Braux görevinden biraz hırpalayıcı biçimde ayrılmak zorunda kaldı. Kurumumuzun aldığı bu iki darbe benim içimde de bir yara olarak kalacak.

Her şeye rağmen, tüm bu olaylı seneler boyunca, kimileri gerçekten de takıntılı-tutku diyebileceğimiz bir hâl alan çok sayıda işe giriştik. Korunup, geliştirileceğini umduğum bu küçük mirasın satırbaşlarını hatırlatalım :

• Araştırmaların yürütüldüğü gündelik koşullar ile başlayalım. Bina ve içindekilerin güvenliği hep üzerinde durduğumuz bir konuydu. Konsolosluk ve büyükelçilik -ve tam zamanında bulunan bir sponsor- desteğiyle yapısal ve uzun süreli önlemler alındı. Binamızın yangın söndürme sistem normlarına uyumlanması çerçevesinde 2013 yılı ilkbaharında yapılan yangın söndürme tatbikatı uygulamasını kimileri hatırlayacaktır. Uyum çalışmaları 2017 senesinin ilkbaharı itibariyle neredeyse bitmeye yakın hâle geldi.

• Kütüphanemiz (ve deposu) iyileştirildi, (özellikle raylı arşiv ve eski Kafkasya Gözlem Merkezi salonu) su geçirmez hâle getirildi, yeniden düzenlenip, daha güzel tanıtılıp³ zenginleştirildi. Kütüphanenin geçmişi hakkında önemli çalışmalar yürütüldü ; kütüphane bünyesindeki koleksiyonların birçoğu (Kapusen, Hüsrev Tayla, Thieck, Poisson koleksiyonları…) ayrı ayrı değerlendirildi. Özellikle sponsor yardımı, kitlesel fonlama kampanyası, yıpranmış kitapların tamiri kampanyası, sergiler düzenlemek üzere girişilen işbirlikleri ve IFEA’nın Fransa Milli Kütüphanesi tarafından yürütülen “Bibliothèques d’Orient” (Doğu Kütüphaneleri Portalı) isimli projeye⁴ katılımı sayesinde, kötü durumdaki on kadar nadir eserin restorasyonu sağlandı.
• Herkesin iştirak ettiği ve her ay ayrı bir konunun ele alındığı “vitrin” başlığı altında, kaynak eserlerin kütüphanede teşhir edilip, IFEA’nın sitesinin ilgili sayfalarından erişilen metinler, araştırmacıların kimi kaynakları (yeniden) keşfetmesini, ayrıca kafalarındaki soruları hem okuyucular, hem de gerek yakın gerekse uzaktaki meslektaşlar ile paylaşmalarını sağladı. Kütüphaneye satın alımlar yoluyla da kimi alanlardaki kaynak eksiklikleri giderildi. Ayrıca IFEA’nın, Anamed yürütücülüğündeki BiblioPera platformuna katılımı, kütüphanemizin görünürlüğünü kuvvetlendirerek, yakınımızda bulunan diğer kütüphanelerle de canlı ilişkiler kurulmasını sağladı. Bu sayede kütüphanemizin kataloğu normlara uygun hâle getirilip, kütüphaneye çevrimiçi erişim, bağlantı sorunlarından bağımsız biçimde sağlanacak.
• Ayrıca, enstitümüzdeki Şehir Gözlem Merkezi ve Türkiye Siyaseti Gözlem Merkezi’ne ait kaynaklar yeniden düzenlendi. Envanteri çıkarılan hem kağıt hem de elektronik dosyalar, stajyer ve doktora öğrencilerinin sabırla çalışmaları sonucunda araştırmacıların kullanımına sunulmuş vaziyette.

• IFEA’nın arşivi de yeniden düzenlendi, koşulları iyileştirildi ve de 2012 yılının sonundan itibaren Cilia Martin’in değerli yardımlarıyla hakettiği değeri yeniden buldu. Artık bir nem alma cihazının da bulunduğu arşiv odası, kapladığı mütevazi alana rağmen, Alfred Laumonier hakkında yazılmış dipnotun da gösterdiği üzere, araştırmalarda kullanılabilecek birinci elden kaynaklar barındırmakta. Öyle ki bunların arasından gayet kötü hâlde bazı fotoğraflar çıktı… Bundan böyle Jane Laroche ve Ara Güler imzalı fotoğraflar daha iyi koşullarda ve enstitümüzün merdivenlerinde sergilenmekte. Bu alanda daha yapılacak çok şey var. 2014 yılındaki Emmanuel Laroche sergisi ve 2015 senesindeki Stéphane Yerasimos sergisinin ardından, EPHE ve Henry Corbin’in Dostları Derneği’nin ortaklığında Henry Corbin konulu bir serginin hazırlığı içindeyiz. Son olarak geçtiğimiz haziran ayının son günlerinde, Stefanos Yerasimos’un eşi tarafından bir kısmı IFEA’ya bırakılan Yerasimos arşivi sayesinde, Yerasimos salonunun zengin içeriğini, bu büyük araştırmacının hatırasına, kurumumuzun geçmişine ve gelecek nesil araştırmacılarının hizmetine sunmak üzere, adına yaraşır biçimde yeniden düzenleyeceğiz -zira “Yerasimos koleksiyonu” başlığı altında birtakım kaynaklar zaten bu salonda bulunmakta.
• Araştırmalar açısından bakacak olursak, tüm alanları kapsama imkanı yakalanamasa da – mali sıkıntı çekilen dönemlerde kapsamlılık lüks teşkil ediyor-, ortak çalışmalar bünyesinde bilhassa gençlerin araştırmalarına ve bağlantılarımız ile işbirliğine gidilmesi üzerinde duruldu. Bu beş sene boyunca, IFEA’nın (Fransa Dışişleri Bakanlığı’nın BAR ve AMI burs programlarından faydalanan) birçok eski burslu öğrencisi tezini savundu. Tezlerin sonuçlanması, eski IFEAlılar ağının gelişmesi ve enstitümüzün varoluş nedenlerinden biri olan enstitümüzün genç araştırmacılara rehberlik etmedeki kabiliyeti, kurumumuzun güvenilirliğini açısından son derece büyük bir önem arz etmekte. Türkiye, Osmanlı, Balkan et Ortaasya Araştrmaları Merkezi, Ortadoğu’da enstitümüze muadil kurum Ortadoğu Fransız Kültür Merkezi, İstanbul’daki Orient-Institut, Ecole normale supérieure’ün PSL programı, Tours Üniversitesi’nin CITERES Laboratuvarı, Metin Araştırmaları ve Tarihi Enstitüsü, Jean Pépin Araştırma Merkezi gibi kurumlarla hâlihazırdaki işbirliğimiz sayesinde birçok öğrenci, Ulusal Araştırmalar Ajansı’nın (ANR) desteklediği araştırma programlarından faydalandı (Transtur, Transfaire, Marges, NMR, i-Stamboul project, Lajeh, NekroPergEol, EUR PSL-ArchéoPSL …). İki doktora sonrası araştırmacı, seneler boyunca aynı anda ayrı yerlerde gerçekleşen seminerler düzenleyerek, IFEA’nın ulusötesi bir araştırmacı kümesine dahil olmasına katkıda bulundu.

• Fransız idari bölgeleri (Arcus projesini Bretagne bölgesi destekledi), Avrupa Araştırma Konseyi (tarafından desteklenen “Osmanlı İmparatorluğu’nda Arap felsefesine bakış” araştırma programı, Yıldız Üniversitesi, Jean Pépin Merkezi (CNRS) gibi uluslararası kurumları, “Arap Dünyasında otoriter rejimlerin çöküşü” ve “Open Jerusalem” gibi araştırma programlarını 2015 yılında bir araya getirdi), “Ortadoğu ve Müslüman dünya” konulu bilim örgütlenmesi, Fransız Kalkınma Ajansı (Türkiye’deki orta sınıf üzerine araştırmalara katkı sağladı), Bilimsel Araştırmalar Milli Merkezi (Paris terör saldırıları araştırmaları), ENVIMED (Amida araştırma programı), Avrupa ve Akdeniz Medeniyetleri Müzesi, d’Alembert Fonu (“Akdenizlilik kavramı” araştırma programı, 2013) ve Fransız Kültür Merkezi ile yakın işbirliği (Nisan 2015’teki Türkiye Fransa İşgücü Anlaşması’nın 50. yılı anmaları, Nisan 2017’de Ankara’da göç konulu kolokyum) kaynakların çeşitlenmesine katkıda bulundu.
• IFEA, Aix-Marseille Üniversitesi’nden C-3-Network ve Ekim 2015’te İzmir kolokyumunu düzenleyen TransferS gibi mükemmeliyet tescilli laboratuvar çalışmalarına da imza attı. Öte yandan, IFEA muadili, Fransa’nın yurtdışındaki diğer araştırma merkezleri ile yürütülen çalışmalar (örneğin Ortadoğu Fransız Kültür Merkezi, İskenderiye Araştırmaları Merkezi⁵ ile IFEA arasında mekik dokuyan Faruk Bilici’nin etkin çalışmaları ve Mısır’daki Ekonomik, Hukuki ve Sosyal Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezi, Jacques Berque Araştırma Merkezi⁶) ve Fransa’nın yurtdışındaki tüm arkeoloji merkezleri ile arkeoloji alanında, Roma Fransız Arkeoloji Merkezi ile yürütülen “Akdeniz’de gençlik” araştırma programı işbirliği, araştırmacılarımızın seyahat etmesini ve karşılaştırmalı araştırmalar yapabilmesini sağladı. Akdeniz havzasındaki şehir gözlem merkezleri ile ortaklaşa çalışma imkanı insan gücü eksikliği nedeniyle sağlanamasa da, Arap araştırmaları ve Türkiyat kesişimindeki Kürt çalışmaları, Ortadoğu Fransız Kültür Merkezi’nin Erbil şubesi ve Exeter Üniversitesi ile özellikle Eylül 2014-Ağustos 2016 tarihleri arasında Clémence Scalbert-Yücel’in görevi sırasında önemli bir ilerleme kaydetti.
• Son olarak Güncel Araştırmalar Birimi çatısı altında kurulan Göç ve Hareketlilik araştırmalarının güçlendirilmesi, “Ortadoğu ve Müslüman dünya” konulu bilim örgütlenmesi, Ulusal Araştırmalar Ajansı Lajeh programı, Fransız Kültür Merkezi, Fransız Göç ve Entegrasyon Ofisi, Uluslararası Göç Örgütü gibi birçok Türk, Fransız ve uluslararası kuruluşun desteğiyle, Elif Aksaz’ın tüm doktora öğrencisi, stajyer ve meslektaşları bir araya getiren dinamizmi, bu senelerin en büyük başarılarından biri olmuştur. Marburg Ünivesitesi’nin “Re-Configurations. History, Remembrance and Transformation Processes in the Middle East and North Africa” isimli araştırma ağı işbirliğinde, Uluslararası Göç Örgütü desteğiyle, 2014 yılının aralık ayında düzenlenen “’Guests and Aliens’ Re-configuring new mobilities in the Eastern Mediterranean post 2011-9” isimli konferans hatırlarda kalacaktır. Bu konferans çevrimiçi bir IFEA dosyası hâlinde yayımlandı.

• Yayın politikası konusunda ise çevrimiçi görünürlüğümüzün arttırılmasına odaklanıldı. IFEA Dosyaları yeniden yayımlanmaya başlandı (2013 yılından bu yana 6 yeni dosya⁷ çıktı), Dipnot isimli blog ve yalnızca çevrimiçi yayımlanan “IFEA’nın e-kütüphanesi” başlıklı yeni yayın dizisi (ilk sayısı Şubat 2017’de yayımlandı) hayata geçirildi ve Arkeoloji Buluşmaları isimli yayına devam edildi. Bunun yanı sıra CNRS atamalı proje sorumlumuzun “e-projeler” başlıklı takdire şayan çalışması sayesinde, IFEA yayınlarının Persée, Revues.org, OpenEdition.org gibi saygın portallara aktarılması hız kazandı. Bu senenin sonuna kadar arkeoloji yayınımız Anatolia Antiqua’nın son eksik sayılarının yüklenmesi tamamlanmış olacak. Maisonneuve yayınları ile 2017 ilkbaharında yapılan anlaşma uyarınca, Anatolia Moderna süreli yayınındaki makaleler de çevrimiçi erişime açılacak.
• Görsel arşiv de bu senelerin getirdiği ve geliştirilmesini umduğumuz bir yenilik. Görsel arşiv, enstitünün bugüne kadar fazlasıyla göz ardı edilmiş görsel kaynaklarının değerlendirilmesine, enstitüden gelmiş geçmiş ve çalışmalarında o veya bu şekilde fotoğrafa başvurmuş araştırmacıların soruşturulmasına ve özellikle de mevcut birinci elden kaynakların gelecekteki araştırmalara yönelik, daha düzenli ve sürekli biçimde paylaşılmasına duyulan ihtiyaç sonucu hayata geçirildi. Proje başlangıcında SALT ile imzalanan anlaşmanın ardından, geçenlerde barındırma işleminin HUMA-NUM sunucusu üzerinden sağlanacağının karara bağlanması bu arşivlere yeni bir soluk kazandıracak

• Enstitümüzün giriş holünde Emmanuel Laroche ve Stéphane Yerasimos’e ithafen iki sergi (Aksel Tibet’e teşekkür ederiz), ayrıca başka sergiler de İstanbul’da veya şehir dışında düzenlendi. JH Lambert konulu bir diğer sergi 2017 yılı sonunda Eskişehir’de gerçekleşmek üzere hazırlık aşamasında. Bu sergiler kurumumuzun geçmişini yeniden hatırlamamıza, ortaya konan araştırmaları ve belgeleme işini tanıtmamıza, kütüphane ve harita atölyemizde bulunan bazı zenginliklerin yeniden keşfine ve bunların restore edilmesine, özellikle İstanbul’da Fransızca dilinde eğitim veren devlet okulu veya kolejlerle⁸ kurulan işbirliği sonucu yeni ufuklara yelken açmamıza vesile oldu.

• İstanbul’daki Fransız Kültür Merkezi ile düzenlenen Fransa’da Anadolu diasporasının sesleri etkinliği 2013-2014, Türkiye Fransa İşgücü Anlaşması’nın 50. yılı anmaları, Ankara Fransız Kültür Merkezi işbirliği ile hazırlanan, Dünden bugüne göçler kolokyumu (10-14 Nisan 2017), Kültür Etkinlikleri ve İşbirliği Müsteşarlığı’nın desteğiyle gerçekleşen Türkiye’de Ermeni soykırımı tartışmaları (2005-2015) konferansı göz önüne alındığında, Fransız Kültür Merkezi ile söyleşiler konusundaki işbirliğimizin gerçekten de son derece verimli geçtiği düşüncesindeyim.

• Diyarbakır, Eskişehir, Ankara, İzmir ve Çorum’da gerçekleşen etkinliklerin de gösterdiği üzere, göreve başlarken hayata geçirebilmeyi umduğum Anadolu’ya açılım hedefine kısmen ulaştığımızı söyleyebiliriz. İstanbul’a yönelme refleksinden kurtulmak ve son derece Fransa’ya özgü bir yaklaşımla ifade edecek olursak, IFEA’nın taşradaki tüm etkinliklerinin hatırasını canlandırmak açısından bu açılım son derece faydalıydı.

Küçük ölçekli sabit çekirdek kadromuzun kendisini yalnız bırakmayacağını bildiğim halefim için en iyisini diliyorum. Devir teslimin en iyi şekilde gerçekleşmesi için hep beraber çalışacağız. Ne de olsa kendisini kilolarca kağıt ve elektronik dosya beklemekte ! Türkiye ve bulunduğu coğrafyanın seyri, Türk üniversitelerinin geleceği, bağlı olduğumuz kurumların enstitü ile ilgili siyaseti gibi birçok konu bizim dışımızda gelişmektedir. Umarız değersizleştirilen statüler ve ortadan kaldırılan görevlerin sonuna gelinmiştir⁹. Genç araştırmacıların yetiştirilmesi, araştırma çalışmalarının desteklenmesi, istek ve ihtiyaçlara karşılık verilmesi, beşeri ve sosyal bilimler ile arkeoloji alanlarında Fransız geleneğinin yaşatılması gibi ödev bildiğimiz konularda çalışmaya devam etmek için, kısa vadeli tasarruflar ile tehlikeye atılmaması gereken asgari bir kritik kitle lazım. Enstitümüzün eskiye dayanan tarihinin şahitlik ettiği araştırma alanındaki zengin geçmişimize dayanarak, ne derece büyük bir potansiyel teşkil ettiğine ayrıntıyla değinmeye gerek olmayan bu büyük ülkede daha yapılacak çok şey olduğu kanaatindeyiz. Umarız durum normalleşerek kısa sürede sabitleşir, arkeologlar Türk meslektaşları ile rahatça çalışmaya devam edebilir ve olağanüstü hâlin sona ermesi ile Türk üniversiteleri son derece gerekli olan özgür hareket etme imkanını kazanır ve görevine son verilen, açığa alınan ve görevinden istifa eden hatta yurtdışına giden ve ülkenin dinamizm, zenginlik, bilim alanındaki çeşitlilik ve potansiyelini ifade eden son derece başarılı akademisyenler görevlerine iade edilirler. Gelecek öğrenci nesilleri üzerinde kalıcı izler bırakması muhtemel bu insan ve beyin israfı en yakın zamanda durmalı.

Yazımı, aramızdan kısa süre önce ayrılan ve 2002-2006 yılları arasında IFEA’da çalışan CNRS araştırmacısı Annie Pralong’dan bahsederek noktalayacağım. Hareketliliği ve genç araştırmacılara ayırdığı vakit ve İstanbul’daki turist rehberlerinin Bizans alanında yetiştirilmesi ile ilgili harcadığı emek (bu çalışmanın sonucu Kitap Yayınevi tarafından 2011¹⁰ yılında yayımlandı) hâlen hatırlarda. Ayrıca bu yaz başında ikisi de babalarını aniden kaybeden arkadaşlarımız ; iki senedir IFEA’da çalışan Lyon 3 Üniversitesi ve CNRS araştırmacısı sevgili meslektaşım Philippe Bourmaud’ya ve Expertise-France çalışanı Hülya Mete’ye içten başsağlığı dileklerimi sunuyorum.

1. Bk. https://www.artigercek.com/ankara-katliami-nda-olenlerin-sayisi-103-oldu-2 [↩]
2. Daha fazla bilgi için bk. Olivier Henry “Pour une nouvelle approche de l’archéologie en Turquie” (https://dipnot.hypotheses.org/387),  bk. Martin Godon’un 2015 senesi konulu “État de l’archéologie en Turquie” (https://dipnot.hypotheses.org/1902) ve 2016-2017 seneleri konulu notu (https://dipnot.hypotheses.org/2153). [↩]
3. Néhémie’ye teşekkür ederiz: https://dipnot.hypotheses.org/1961 [↩]
4. [↩]
5. IFEA ile 2014 yılında bir işbirliği anlaşması imzalamıştır. [↩]
6. CJB/IFEA ortak yayınını hatırlatalım: http://books.openedition.org/cjb/1201 [↩]
7. Bk. Eda GÜÇLÜ, Istanbul Bibliography/İstanbul Bibliyografyası 2000-2013, Istanbul, Şubat 2014, 219 s., bk. Uğur KAYA ve Dilek YANKAYA, “Les relations de la Turquie avec la Syrie“, Istanbul, Aralık 2013, 72 s. [↩]
8. Mayıs 2017 sonlarında Galatasaray Lisesi’nde gerçekleşen “Mamboury” sergisi buna bir örnektir. [↩]
9. Fransa’nın yurtdışındaki araştırma merkezlerinin yeniden yapılandırılması ile ilgili tartışma hâlen sürüyor…: https://seenthis.net/messages/605499 Umarız bu durumun görevleri başında doğrudan etkilediği kişilerin görüşleri alınıp, fikirleri değerlendirilir. [↩]
10. 2016 yılında yeniden basılan “Byzans. Yapılar, Meydanlar ve Yaşamlar”: http://www.kitapyayinevi.com/bizans/ProductDetail/280.aspx [↩]

---

---