11 Şubat 2014’te IFEA Dosyaları’nın “Bugünkü Türkiye” dizisinin 21. sayısı, internet ortamında yayımlandı. İstanbul bibliyografyası 2000-2013 isimli bu kalın dosya, neredeyse on beş sene önce Ekim 2000’de aynı dizide çıkmış 4 numaralı, İstanbul Megapolü. 1960-2000 dosyasını hatırlatıyor. Bu şekilde dizileştirilen yayınlar, kurumumuzun araştırmacı geleneğinin bir yansıması olarak da algılanabilinir. Bu iki sayıyı, birbirleriyle yarıştırma maksadı olmaksızın ele aldığımızda yirmi sayfalık içeriğiyle ilkinin iki yüz on altı sayfayı bulan ikinci sayının yanında mütevazı kalması, bazı açıklamaları da beraberinde getiriyor diye düşünüyorum.
İki sayı arasındaki bu çarpıcı hacim farkı, biraz da İstanbul hakkındaki araştırmaların 2000 senesinin başından itibaren önem kazanmasıyla da ilgili. Bunun altında da hem yeni kurulan üniversite, vakıf, araştırma merkezleri ile birlikte İstanbul hakkında inceleme yapılan yerlerin çoğalması, kültür ve araştırma ile ilgili etkinliklerin ortaya çıkışı, hem de uluslararası turizm pazarında İstanbul’un rağbet gören bir “kentsel ürün” olarak öne çıkması yatıyor (ikinci sayının 198-201 sayfaları bu noktaya apayrı bir başlık atında parmak basıyor). Türkiye’nin uluslararası görünürlüğünün artması ve İstanbul’a biçilen, başı çeken istisnai şehir rolü, bu sürece hiç kuşkusuz etki etmiştir. İstanbul’un uluslararası gündemlerde bir etkinlik ve turizm merkezi olarak yer almaya başlamasını büyükşehir hakkındaki araştırmalara duyulan ilginin artması izlemiştir.
Diğer yandan, 2000li yılların ilk on senesinde kentsel dönüşüm gibi büyük projelerin hızlanması, mimari ve şehircilik alanında olduğu kadar bazen ağır ve şiddetli olabilen müdahalelerin doğurduğu toplumsal hareketler de dikkatleri İstanbul’a çevirmiştir… Öğrenci çalışmalarının genellikle az işlediği alanlarda araştırmalarını yürüten Eda Güçlü’nün de altını çizdiği gibi, kentsel dönüşüm hareketine karşılık; akademik, eleştirel çalışmaların sayısı oldukça dikkat çekicidir. Aynı şekilde, yaşanan ekonomik, toplumsal ve siyasal gelişmelerle beraber çevre, kültür politikaları, tarihi mirasın korunması ya da mekan üzerinden yapılan ayrımcılık gibi başka konular da kaynakçada önemli bir yer tutuyor. Ayrıca (bu dosyanın da gösterdiği gibi) araştırmaların, İstanbul’un 2010 Kültür başkenti olması gibi birtakım özel bağlamlardan ve değişikliğe uğramaksızın devam eden birtakım yaklaşımlardan etkilendiğini söylemek mümkün.
Ayrıca 2000li yılların ilk on senesini yeni kurulan bazı özel üniversiteler, araştırma merkezleri, yayınevleri (örneğin Timaş) ya da bir hayli görünürleşen yazarların İstanbul hakkında geliştirdiği muhafazakar bakış da damgaladı. Bu bakışın temelinde o zamana kadar İstanbul hakkında üretilmiş bilimsel işlerin üzerinde az durduğu mahalleler, “anıtlar”, dönemler, sosyal gruplar ve figürler hakkında yapılmış çalışmalar bulunuyor.
Öte yandan, 19-27 numaralı sayfalarda sözü edilen yerel çalışmalardaki artışın da altını çizmek gerekir. İlk bibliyografyada 1990lar’dan sonra ortaya çıkan, yerele olan eğilim sezilmiş olsa da burada söz konusu olan kitlesel bir harekettir. Üniversitelerdeki bazı insani bilimler çalışmaları kendilerine yakın ve belirli sahaları incelemeye açıkça yönelmişlerdir. Yakın çevre, başlı başına ve kabul gören bir araştırma konusu halini bu şekilde almıştır.
Diğer taraftan, kent çalışmalarında araştırma şartlarının iyileşmesi konusuna da değinebiliriz. Daha 1990lı senelerde İstanbul’da saha araştırmaları, siyasal olarak son derece değişken ayrıca büyük ve çarpık bir kentleşmenin yaşandığı bir ortamda kolay değildi. İnsani bilimler alanındaki araştırmacılara (sadece yabancı olanlara da değil) kuşkuyla yaklaşılırdı. Bu durumun kesinlikle değiştiğini söyleyebiliriz. Azınlık denince akla Gayrimüslimlerin geldiği resmi anlayış hakim olmaya devam etse de artık araştırmalar, yalnızca bu türden kısıtlamalarla sınırlı kalmıyor. Uzun süredir bastırılmış veya şüpheli görülen etnik boyut da böylelikle araştırmalardaki yerini açık şekilde kazandı.
Ayrıca sözü geçen dönemin, yayın mecralarında değişikliklerin yaşandığı bir zamana denk geldiğinin altını çizmeliyiz. Çevrimiçi yayınların düzene oturması (tıpkı IFEA Dosyaları’nda olduğu gibi), üretim ve dağıtım süreçlerini değiştirdi1. İstanbul araştırmaları da bu değişimlerden nasibini aldı ve yeni ürünler bugün kaynakçalardaki önemli yerlerini aldılar. Maalesef 2000’den sonra birtakım ürünler de kayboldular; Tarih Vakfı’nın yayını İstanbul Dergisi bunlardan biri. 1992 ile 2008 yılları arasında çıkan dergi, yayın hayatının kısalığına rağmen 59 sayılık içeriğiyle halen kıymetli bir kaynak olma özelliğini koruyor.
Son olarak, 2000 tarihli dosyanın girişinde göndermede bulunduğumuz, Şirin Tekeli’nin deyimiyle, “Türk Toplumu’nun kaybettiği değerler dizisi”nin, bu etkileyici kaynakçanın da gösterdiği gibi, yeniden edinilme aşamasında olduğunu söyleyebiliriz. Bu da tarihi, çevreyi, toplulukları ve göz ardı edilmiş mekanları sahiplenerek gerçekleşmekte. İşte bu yüzden, Türkiye’deki akademik üretimi takip edemeyen kesim için, IFEA’nın gözlem merkezleri aracılığıyla, Avrupa araştırmacılığı tarafından ciddi şekilde değerlendirilmesi gereken verileri daha görünür ve ulaşılır kılması büyük önem taşıyor. Hatta, bu kaynakçayı tamamlayıcı öneriler için hususi bir e-posta adresinin işleme konması da yapılmak istenen şeyin tabiatını ortaya koyuyor; internet üzerinden ve mümkün olduğunca çoklu bir work in progress, yani süreci devam eden bir çalışma. Bundan kastımızı ve uzun vadeli isteğimizi IFEA’da üzerinde çalışılan konular hakkında bu türden geliştirilebilir “kaynak kümeleri” oluşturmak olarak dile getirebiliriz.
- Bkz. Régis Debray’nin Türkçe’ye çevrilmemiş Le pouvoir intellectuel en France (Fransa’da Entellektüel Güç) adlı eserindeki medya küreleri teorisi (théorie des médiasphères) [↩]
OpenEdition vous propose de citer ce billet de la manière suivante :
Jean-François Pérouse (2 avril 2014). Bir bibliyografyadan diğerine… “IFEA dosyası”nın en son sayısı hakkında. Dipnot. Consulté le 28 avril 2025 à l’adresse https://doi.org/10.58079/nnkm