Mayıs 2014

Version française

Roma sonra da Bizans İmparatorluğu kenti olan Amida’nın yani günümüz Diyarbakırının tarihinden iki büyük eser söz eder. Bunlardan ilki, Ammianus Marcellinus’un ünlü eseri Roma Tarihi’nde (Res Gestae), hükümdar Büyük Şapur’un Amida şehrini 359’daki kuşatmasını anlattığı kısımdır. İkincisi de Dicle üzerinde ulaşıma elverişli son kıyılar ile Toros kapılarını korumak üzere, Roma topraklarının bitiminde Persler’e karşı dikilmiş son kale olan, beş kilometre uzunluğundaki siyah bazalttan inşaa edilmiş bu muhteşem yapının ilk defa bilimsel olarak tarif edildiği Albert Gabriel çalışmalarıdır. Bu iki metin, bizi Amida’nın hem stratejik hem de siyasi öneminin, birden göz önüne çıktığı IV. yüzyıla götürür: 336’dan itibaren babası tarafından doğuya gönderilen II.Konstantius’a Pers savaşlarıyla uğraşmak zorundadır. Münzevi Jacques’ın Hayatı‘nda (La vie de Jacques le Reclus) da anlatıldığı gibi II.Konstantius’un Amida’ya verdiği önem, “imparatorluğundaki diğer kentleri sevdiğinden çok sevdiği şehir” diye dile getirilir. Bu yüzden şehre kendi ismini verir ve kent, Konstansiye diye anılmaya başlanır. Kentin nüfusu, 363’te Jovian’ın Nusaybin’i Persler’e bırakmasıyla alınan göçlerden sonra yükselir ve böylece kent, Mezopotamya’nın metropolü haline gelir. Şehir surları, en geniş sınırlarına yani bugünkü bildiğimiz haline kuşkusuz bu zamanda ulaşmıştır.

Günümüz tarihçiliği daha çok II.Konstantius dönemine odaklanarak yörenin başka eski dönemlerinin işlenmesini ihmal etmiş ve Süryani kaynaklar üzerinde fazlaca durmamıştır. Oysa ki IV. yüzyılda Ammianus Marcellinus’un anlatısında tarih sahnesine çıkan şehir ve 639’da kentin Araplar’ın eline geçişi ile 866’da Asur Kraliyet Yıllıkları’nda sözü geçen Amedu arasındaki tarihi kopuklukları tam da bu kaynakların ışığa çıkarabilmesi beklenmektedir. Örneğin, bir VI. yüzyıl tarih yazmanının kunegiondan söz etmesi üzerine bir tiyatro tespit edilmiştir. Bu yapı da kentin Erken Roma İmparatorluğu Dönemi’ndeki önemini doğrulamaktadır çünkü böylesi bir yapı II.Konstantius zamanında zaten artık inşaa edilmemektedir. Bu da şehrin Romalılar tarafından kurulduğu iddiasını yeniden masaya yatırmaktadır. Acaba kent, eriştiği konumunu Mezopotamya’da geçici bir vilayet kurmak isteyen Trajan’a mı, yoksa toprakları Persler’den geri alan bir Severus Hanedanına mı borçludur? Kaynakların bir Selevkos yapısından söz etmesi kentin köklerinin çok daha önceye, belki IV. Antiokhos tarafından kurulmuş bir helenistik krallığa dayanabileceğini akla getirmektedir. Yine aynı belgeler, kentin Geç Antik Dönem’de toprak idaresindeki etkisini, ayrıca şehirdeki sivil ve dini hayatının yönlerini daha önce hiç düşünülmemiş şekilde ortaya koymuştur.

Tarihi ve siyasal katmanlarının zenginliği geç anlaşılan Amida’ya bugün baktığımızda büyük bir Mezopotamya kentiyle karşı karşıya olduğumuzu anlarız. Buranın kültürel önemi ve etkileri aşikardır çünkü kent, Yüksek Mezopotamya’da, özellikle Turabdin bölgesinde, bir Hristiyan sanatı merkezi olmuştur. Belirgin klasisizm izleri taşıyan bu sanatın Pers ve Arap fetihlerine kadar korunmuş olması birçok araştırmacıyı şaşırtmaktadır. Burada Palmira gibi bir merkezin etkisini de yadsımadan, zanaatkarlar için Amida’da bulunmanın ne anlama geldiğinin altını çizmek gerekir. Ulu Cami’nin batı yüzündeki klasik oyma süsleme kesitleri ve bir gün mutlaka gün yüzüne çıkacak başka anıtlar, bu türden erken dönem süslemelerinin önce Mezopotamya’daki tüm Hristiyan sanatında, ardından da İslam sanatında devam ettirilişini kısmen açıklamaktadır. Bu süslemelerin hem yerel, hem de Arşaklı, Sasani, Yunan, Romalı, Süryani, Ermeni ve Arap etkilerini taşıyan yöre zanaatkarlarınca yapılmış olması Amida’dan kalan mirasın çok kültürlü olduğunun göstergesidir. Ayrıca Amida’nın Efesli (bugünkü Eğil) Yuhanna, Midillili Zekeriya’nın Kilise Tarihi‘ni Süryanice’ye anonim olarak çeviren keşişin ayrıca Zuknin vakayinamesini yine anonim olarak tutan rahibin memleketi olması, buranın bir edebiyat merkezi de olduğu anlamına gelir.

Araplar, 639’da ele geçirdikleri şehri Diyar Bakr ismiyle başkent yapıp şehrin bugünkü isminin temellerini atmışlardır. Kendi de Cizre vilayetinin bir kazası olan Diyar Bakr’ın kuzeyinde ve doğusunda Toroslar’ın etekleri, batısında Karaca Dağ ve güneyinde Turabdin bulunmaktadır. Şehir sonraları Emevilerin, Abbasilerin, Mervanilerin, İnallar ve Nisaniler gibi aile handeanlıklarının, Artukluların, Selçukluların, Akkoyunluların ve Sefevilerin akınlarına sahne olmuştur. Şehir, 1514’te I.Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır. İslam’ın kabulü şehrin mimarisine önemli değişiklikler getirmiştir. Bunlara örnek olarak Ulu Cami, Mesudiye ve Zinciriye Medreseleri sayılabilir. 

Şehrin tarihi merkezi ve bu merkezin bahçesi olan Hevsel Bahçeleri’nin Unesco Dünya Mirası Listesi’ne alınmaları için talepte bulunulmuştur. Çok kuvvetli bir nüfus artışının kaydedildiği kentte tarihi mirasın korunması için türlü programlar başlatılmıştır. Şehir surlarının tarihiyle yakından ilgilenen AMIDA EnviMed/MISTRALS araştırma programı, surların nasıl inşaa edildiğini, taş ocaklarının yerlerini, şantiyelerin çalışma yöntemlerini ve bunların yakın çevreye ile şehir ve bölge ekonomisine olan etkilerini sorgulamaktadır. Roma ve Bizans dönemi izleri taşıyan günümüz şehri, sokakları, dokusu, yapısı ile belli başlı anıtları gözler önüne çıkarmaktadır.

Büyükşehir Belediyesi’nin yanı sıra Kültür ve Turizm Bakanlığı, valilik ve Diyarbakır Müzesi,  Diyarbakır’daki kültür mirasını öne çıkaran kitapların yayımlanmasını desteklemektedir. Bu ayki vitrimizde işte bu kitapların üzerinde duracağız. Yalnızca Amida ile ilgili eserler pek sınırlı olduğundan burada bunlardan birkaçını vermekle yetineceğiz. Ayrıca, IFEA’nın harita atölyesinde Diyarbakır ve çevresi hakkında belgelerin bulunduğunun da altını çizelim. 

IFEA kütüphanesi şu iki temel eseri barındırıyor:

• Gabriel A., Voyages archéologiques dans la Turquie orientale, Paris, 1940.
• Van Berchem M., Strzygowski J., Bell G.,  Amida. Matériaux pour l’épigraphie et l’histoire musulmanes de Diyar-Bakır, Heidelberg, Paris, 1910.

Özellikle tarih ve kent topoğrafyası alanlarında son yıllarda gerçekleştirilmiş çalışmalar:

• Assénat M.,  Pérez A, « Amida Restituta », in Gasse A., Servajean Fr., Thiers Chr. éd., Et in Aegypto, et ad Aegyptum, Recueil d’Etudes dédiées à J. C. Grenier, CENiM, Montpellier, 2012, pp. 7- 52.
• Assénat M.,  Pérez A, « Amida 1. Un théâtre antique à Amida », Anatolia Antiqua, XX, 2012, pp. 147-155.
• Assénat M.,  Pérez A, « Amida 2. Un Forum à Amida », Anatolia Antiqua, XXI, 2013, pp. 135-158.
• Assénat M.,  Pérez A.,  «Amida 3. Une fondation séleucide à Amida», Anatolia Antiqua, XXI, 2013, pp. 159-166.
• Crow J.,« Amida and Tropaeum Traiani : a Comparison of Late Antique Fortress Cities on the Lower Danube and Mesopotamia », in, Proceedings of the British Academy 141, 2007, pp. 435-458.
• Halifeoğlu, M, Dalkılıç N, ed, Uluslararası Diyarbakır surları sempozyumu, 19-20 Nisan 2012, Juillet 2012.
• Keser E., “The Church of Virgin in Amida and the Martyrium at Constantia : Two Monumental Centralised Churches in the Late Antique Northern Mesopotamia, 2013, OLBA, pp. 405-435.
• Lorain T., L’architecture militaire de Diyarbakır entre les Xe et XIIIe siècles : entre nécessité défensive et ostentation, Thèse de III^ème cycle, EPHE, 2 vol., Paris, 2011.
• Parla C., Diyarbakır « surları ve kent tarihi », ODTÜ MFD, 1, 22, 1, 2005,  pp. 57-84.
• Szidat J., « Civitas… fabricata est (CIL III, 6730). Überlegungen zur Neubefestigung von Amida in den Jahren 367-375 n. Chr. und zur Befestigungstätigkeit von Valens », in  Festschrift Thomas Gelzer, Berne, 1986, pp. 130-142.
• Tuncer Orhan Cezmi, Diyarbakır camileri, mukarnas, geomarti, orantı, Diyarbakır büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sanat Yayinları, 1996.
• Tuncer Orhan Cezmi, Diyarbakır evleri, Diyarbakır büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sanat Yayınları, 1999.
• Tuncer Orhan Cezmi, Diyarbakır kiliseleri, Diyarbakır büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sanat Yayınları, 2002.
• Tuncer Orhan Cezmi, Diyarbakır surları, Diyarbakır Valılığı, Ankara, 2012.

Diğer alanlar:

• Barnes T.D., « Imperial Campaigns, AD 285-311 », Phoenix 30, 1976.
• Bell G., The Churches and Monasteries of the Tur’Abdin, réimp. Londres, 1982.
• Beysanoğlu Ş., Anıtlar ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, 3 Cilt, Diyarbakır Büyük Şehir Belediyesi, 2003.
• Chaumont M.-L.,  « Fondations Séleucides en Arménie Méridionale », Syria 70, 1993, pp. 431-441.
• Flury S., «Bandeaux ornementés à inscriptions arabes : Amida-Diarbekr», XIe siècle, Syria  1920,1, pp. 235-249 ; 318-328.
• Debié M., « Du Grec en Syriaque : la transmission du récit de la prise d’Amid (502) dans l’historiographie byzantine », Byzantinische Zeitschrift, 2003, pp. 601-622.
• Dillemann L., Haute Mésopotamie orientale et pays adjacents. Contribution à la géographie historique de la région, du V^e s. avant l’ère chrétienne au VI^e s. de cette ère, Paris, 1962.
• Diyarbakır kültür envanteri, 2 cilt, Diyarbakır valılığı il kültür ve turizm müdürlüğü, Müze müdürlüğü.
• Ebeling E. et al., Realexikon Der Assyriologie Und Vorderasiatischen Archäologie I, « Amida », 1922.
• Frézouls E., « Les fluctuations de la frontière orientale de l’empire romain », in La géographie administrative et politique d’Alexandre à Mahomet, Actes du colloque de Strasbourg 14-16 juin 1979, Leyde, 1981, pp. 177-225.
• Gyselen R., La géographie administrative de l’Empire sassanide. Les témoignages sigillographiques [Res Orientales n° I], Paris, 1989.
• Hoffmann D., « Das spätrömische Bewegungsheer und die Notitia Dignitatum », Düsseldorf, T. I et II, 1969.
• Jones A. H. M., The Cities of the Eastern Roman Provinces, rééd. Amsterdam, 1983.
• Köroğlu K. et Konyar E., ed, Urartu. Doğu’da Değişim (Transformation in the East), Istanbul, 2011.
• Korkusuz S., Seyahatnamelerde Diyarbakır, Istanbul, 2003.
• Luther  A., « Roms Mesopotamische Provinzen nach der Gefangennahme Valerians (260) », in J. Wiesenhöfer, Ph. Huyse (éd.), Ērān ud Anērān : Studien zu den Beziehungen zwischen den Sasanidenreich und der Mittelmeerwelt, Munich, 2006.
• Mundell Mango M., « The continuity of the classical tradition in the art and architecture of northen Mesopotamia», in Nina Garsoïan G. et al., East of Byzantium : Syria and Armenia in the formative period, Washington, 1982.
• Palmer A., «Âmîd in the Seventh-Century Syriac Life of Theodûtê», in The Encounter of Eastern Christianity with Early Islam, éd. E. Grypeou, M. Swanson, D. Thomas : The History of Christian-Muslim Relations 5, Leiden –Boston, 2006, pp. 111-137.
• Palmer A., Monk and Mason on the Tigris Frontier. The Early History of Tur’Abdin, Cambridge University Press, 1990. Paschoud  Fr.,  « Se non è vero, è ben trovato : tradition littéraire et vérité historique chez Ammien Marcellin », Chiron 19, 1989, pp. 37-54.
• Sözen M., Diyarbakır’da Türk mimarisi, Istanbul, 1971.

Kültürel mirası koruma programları ile ilgili İnternet bağlantıları

• https://www.ifea-istanbul.net/index.php?option=com_k2&view=item&id=2985%3Aprogramme-amida&Itemid=302&lang=tr
• https://www.ifea-istanbul.net/index.php?option=com_k2&view=item&layout=item&id=3130&Itemid=528&lang=tr
• http://www.msh-m.fr/la-recherche/programmes-actuels/les-jardins-de-l-hevsel-a-amida/

Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nin izniyle paylaşılan görselde Diyarbakır’daki Ulu Cami’nin doğu girişi görünüyor.

AMIDA çalışmaları, ENVI-Med bölgesel programı kapsamında desteklenmektedir. ENVI-Med, Fransa Dışişleri Bakanlığı’nın küreselleşme ve işbirliği geliştirme masasının ve CNRS’nin (Ulusal Bilimsel Araştırmalar Merkezi) Akdeniz biriminin katkılarıyla gerçekleşmektedir. Çalışmalar, ayrıca disiplinler ve kurumlararası işbirliği programı MISTRALS’in Fransa dışına açılması hareketinin bir parçasıdır.

---

---