Tous les articles par Aude Aylin de Tapia

La Cappadoce ottomane du XIXe siècle

Türkçe çeviri

Juin 2013

Sur les traces d’une histoire et d’un patrimoine : La Cappadoce ottomane du XIXe s.

En novembre 2012, l’IFEA commençait sa présentation mensuelle de présentoirs bibliographiques par les travaux et recherches dédiées à Kayseri, ville anatolienne située au pied du mont Erciyes (Argée) dont les coulées de laves ont permis à la Cappadoce de devenir une région historique à la géologie et à l’architecture locales hors du commun. La Cappadoce a d’ailleurs fait l’objet de recherches nombreuses dans le domaine de l’histoire de l’art et en particulier de l’art byzantin. En revanche, l’histoire locale turco-ottomane reste peu connue. Il est vrai qu’à côté (ou parfois même à l’intérieur…) des cheminées de fées de formation naturelle, les églises et autres monuments byzantins troglodytes ou semi-troglodytes ont séduit les voyageurs des XVIII et XIXe s. et continuent aujourd’hui encore à être les lieux de visite privilégiés des “touristes” (terme qui a progressivement remplacé celui de “voyageurs” et qui convient mieux à l’expérience cappadocienne des XXe et XXIe siècles!)

Au XIXe s., les voyageurs européens, dans la lignée de Paul Lucas qui visita la Cappadoce –sans la nommer – au début du XVIIIe s., parcoururent la région à la recherche de paysages et d’expériences insolites. Ils y rencontrèrent les habitants dont les mœurs, à leurs yeux étonnantes, ont fait l’objet de longues descriptions, souvent sans doute quelque peu romancées afin de captiver le lecteur européen toujours aussi friand d’exoticité, d’orientalité et de turqueries. Ce sont pourtant les populations chrétiennes de la région – considérées alors comme les “vestiges” d’une culture antique disparue – qui ont intéressé ces voyageurs, de même qu’elles ont suscité l’intérêt tout particulier des missionnaires protestants et catholiques. Les Orthodoxes de Cappadoce intriguaient par leurs modes de vie, leur habitat souvent troglodyte (le troglodytisme, rappelant quelque peu l’homme des cavernes, était alors considéré comme une forme d’habitat “primitif” et pourtant si mystérieux et charmant…), leurs coutumes et leur(s) langue(s) : des hellénophones au grec “archaïque” et des turcophones écrivant et lisant le turc en caractères grecs, ces populations locales avaient tout pour fasciner! Parmi la longue liste de récits de voyages, ceux de P. Lucas, J. MacDonald Kinneir, C. Texier, G. Perrot, W.F. Ainsworth ou encore W.M. Ramsay permettent d’avoir un premier tableau de la Cappadoce du XIXe s. et sont conservés dans le fonds “Voyageurs” de la bibliothèque de l’IFEA.

Au-delà des récits de voyage, les travaux en histoire de l’art et en histoire locales ont vu leur nombre augmenter au cours de ces dernières décennies. L’art local continue à faire l’objet de recherches détaillées dont l’éventail s’est déployé, ouvrant les portes de la sphère byzantine aux études sur l’art turc (pré-ottoman) et ottoman. Au XIXe s., la Cappadoce a connu de nombreuses évolutions architecturales et artistiques. Si, jusqu’aux Byzantins, l’architecture cappadocienne restait souvent cachée car creusée dans la roche, au fil des conquêtes turco-ottomanes, caravansérails, mosquées, fontaines et ponts ont progressivement agrémenté le paysage de monuments non pas creusés mais construits de toute pièce. De même, à la fin du XIXe s., par la construction d’églises et d’habitations en pierre de taille (qui, néanmoins, possédaient toujours une partie souterraine), les familles chrétiennes qui allaient quitter définitivement la région en 1923 ont introduit une nouvelle facette au patrimoine architectural cappadocien dont les meilleurs exemples sont sans doute les villages de Güzelyurt (ancien Gelveri) et de Mustafapaşa (Sinassos).

Enfin, l’histoire locale du long dix-neuvième siècle dont la fin est marquée par l’échange de population de 1923, et, de fait, par la fin de la cohabitation christiano-musulmane en Cappadoce, fait aussi l’objet de recherches en particulier des monographies en langue grecque sur les villages chrétiens hellénophones ou turcophones et de travaux sur les principaux centres de la région (Kayseri, Niğde, Nevşehir, Ürgüp ou encore Bor et Sinassos) sans oublier les études sur les Karamanlis et leur production littéraire. Des spécificités architecturales et linguistiques aux coutumes, croyances ou encore modes de vie locaux, l’étude  historique de la Cappadoce et de ses habitants reste un vaste terrain semé… de cheminées de fées !

Bibliographie

  • Dionigi Albera & Maria Couroucli (eds), Sharing Sacred Spaces in the Mediterranean. Christians, Muslims, and Jews at Shrines and Sanctuaries, Indiana University Press, 2012
  • William Francis Ainsworth. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. Vol. 1. London: John W. Parker, 1839. VH 092-1
  • Ilias Anagnostakis & Evangelia Balta. La découverte de la Cappadoce au dix-neuvième siècle. Istanbul: Eren, 1994.
  • Yonca Anzerlioğlu. Karamanlı Ortodoks Türkler. Istanbul: Phoenix, 2003.
  • Evangelia Balta & Matthias Kappler. Cries and Whispers in Karamanlidika Books: Proceedings of the First International Conference on Karamanlidika Studies (Nicosia, 11th-13th September 2008) Turcologica ed. Vol. 83. Göttingen: Harrassowitz Verlag, 2010.
  • Evangelia Balta, Sinasos, Mübadeleden Önce Bir Kapadokya Kasabası CAT 010
  • Richard Clogg. Studies in the Greek East in 18th and 19th Centuries, Anatolica. Aldershot: Variorum, 1996
  • Vital Cuinet. La Turquie d’Asie : géographie administrative, statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l’Asie-Mineure. Paris: E. Leroux, 1895. (tome 6)Tur Hm 585-06
  • Richard M. Dawkins. Modern Greek in Asia Minor; a study of the dialects of Siĺli, Cappadocia and Phárasa, with grammar, texts, translations and glossary. Cambridge: Cambridge University Press, 1916
  • Halil Eldem Kayseri şehri : Selçuklu Tarihi’nden Bir Bölüm, 1982
  • Semavi Eyice. “Rum Harfleri Ile Türkçe -Karamanlıca- Bir Nevşehir Salnamesi.” İn Fındıkoğlu Armağanı,  Fakülteler Matbaası, 1977
  • Suraiya Faroqhi. Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Seventeenth-Century Ankara and Kayseri. Cambridge: Cambridge UP, 1987. Tur Aa 120
  • Albert Gabriel, Monuments turcs d’Anatolie.I : Kayseri-Niğde, et un volume de planches, 1931, 166 p. + 56 p. pl., ; TUR Aa Fo 22 I 1
  • Avram Galanti. Niğde ve Bor Tarihi. Istanbul: Tan, 1951. Tur Sr 011-IV
  • Frederick William Hasluck. Christianity and Islam under the Sultans. II vols. Vol. II. Oxford: Clarendon Press, 1929. Tur Ho 854
  • Friedrich Hild & Marcell Restle, Kappadokien. Tabula Imperii Byzantini 2, Vienna : Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1981. U44 – 02
  • Vacit İmamoğlu, Geleneksel Kayseri evleri, Ankara : Turkiye Halk Bankasi, 1992.
  • Guilaume de Jerphanion, Une nouvelle province de l’art byzantin : Les églises rupestres de Cappadoce, tome 1. COLL II 005-1
  • Veronica Kalas. “Early Explorations of Cappadocia and the Monastic Myth.” Byzantine and Modern Greek Studies 28 (2004): 101-19. (article en pdf)
  • – Sacit Pekak. “Christian Art of Cappadocia from the Middle Ages to the 20. Century.” In Common Cultural Heritage, Developing Local Awareness Concerning The Architectural Heritage Left From The Exchange of Populations in Turkey and Greece, edited by Lozan Mübadilleri Vakfı, 29-34. Nevşehir, 2005. Obs Urb 1393
  • Sévérien Salaville and Eugène Dallegio. Karamanlidika : Bibliographie Analytique d’Ouvrages en langue turque imprimés en caractères grecs (1584-1850). Vol. I. Athens: IFA, 1958. Tur Gb 02
  • Metin Sözen. Kapadokya. Istanbul: Ayhan Sahenk Vakfi, 1998. HAM 67
  • Kemal Talih Türkmen. Ürgüp, Bilinmeyen Kapadokya’dan Bir Kesit. Ankara: Ürün yay., 1999. Obs Urb 885

Bir tarihin ve bir mirasın izleri peşi sıra : XIX. yy. Osmanlı Kapadokyası

Version française

Haziran 2013

Yerel oluşum ve mimarisiyle sıradışı tarihi bir yöre olan Kapadokya, özellikle Bizans sanatı alanında olmak üzere çok sayıda sanat tarihi araştırmasına konu olmuştur. Bununla birlikte Osmanlı-Türk dönemine değgin yerel tarih fazlaca bilinmemektedir. Doğal şekilde oluşmuş peri bacalarının yakınındaki (hatta bazen içindeki), kayalara oyulmuş kilise ve başka Bizans anıtlarının XVIII ve XIX. yy. seyyahlarını etkilediği bir gerçektir. Buralar, bugün hala « turist »lerin en çok tercih ettiği ziyaret mekanları olmaya devam etmektedir. Bu noktada, « seyyah » sözcüğünün yerini zamanla turist kelimesinin aldığını ve bunun XX ve XXI. yy. Kapadokya deneyimlerine daha uygun düştüğünün altını çizmek isteriz.

XVIII. yy. başında Kapadokya’yı yer ismi kullanmadan ziyaret eden Paul Lucas’yı takiben, XIX. yy.’da bölgeyi sıradışı manzara ve deneyimler peşindeki Avrupalı seyyahlar dolaşmışlardır. Karşılaştıkları halkın onlara şaşırtıcı gelen geleneklerini yabancıllık, doğululuk ve Türklük düşkünü Avrupalı okuyucuyu çekebilmek için uzun betimlemeler yoluyla ve genellikle tabii ki biraz ağdalı şekilde aktarmışlardır. Ancak sözkonusu seyyahların ilgisini, kaybolmuş antik bir kültürün « kalıntıları » olarak gördükleri, bölgenin Hıristiyan nüfusu çekmiştir. Aynı şekilde, bu halk Katolik ve Protestan misyonerlerin de özellikle ilgi odağı olmuştur. Kapadokya Ortodoksları yaşam biçimleriyle merak uyandırmış; çoklukla kaya içineh oyulmuş konutlarda oturmalarıyla ki bu, biraz mağara devrini hatırlatmasından ötürü ilkel bir konut biçimi olarak görülmesiyle beraber son derece gizemli ve büyüleyici gelmiştir. Aynı şekilde, bu yerel nüfusun gelenek ve dil(ler)i yani « eski » Yunanca veya Türkçe konuşmaları ve Türkçe’yi Yunan harfleriyle yazıp okumaları gibi cezbedici özellikleri çok olmuştur. P. Lucas, J. MacDonald Kinneir, C. Texier, G. Perrot, W.F. Ainsworth ile W.M. Ramsay’e de ait seyahatnameleri içeren uzun liste, XIX. yy. Kapadokyası’nın bir ilk genel görünüşünü sunmakta ve IFEA’nın kütüphanesinin seyahatnameler derleminde saklanmaktadır.

Son on, yirmi yılda, seyahatnamelerin yanı sıra, sanat tarihi ile yerel tarih alanındaki çalışmaların sayısında artış kaydedilmiştir. Yelpazesi genişleyen yerel sanat, Bizans devrinin kapılarını Osmanlı öncesi ve Osmanlı Türk sanatına doğru aralayarak ayrıntılı araştırmalara konu olmaya devam etmektedir. XIX. yy.’da Kapadokya çokça mimari ve sanatsal değişikliklere sahne olmuştur. Kapadokya mimarisi Bizanslılar’a kadar kayalar içine oyulmuş olmasından ötürü çoğunlukla gizli kalmış olsa da Türk-Osmanlı fetihleri sırasında kervansaray, camii, çeşme ve köprüler oyma işlemiyle değil bilakis baştan sona inşaa edilerek anıtlar sahnesindeki yerlerini zamanla almışlardır. Aynı şekilde, XIX. yy. sonunda, 1923’te bölgeyi temelli terk edecek olan Hristiyan aileler, en güzel örneklerinin kuşkusuz Güzelyurt (eski Gelveri) ve Mustafapaşa (Sinassos) köylerinde bulunduğu, bir kısmı hep yer altında bulunan kilise ve taş oymalı evlerin inşaasıyla Kapadokya mimari mirasına yeni bir boyut getirmiştir.

Kapadokya’daki Hristiyan ve Müslümanların bir arada yaşayısının sonu olan 1923’teki mübadeleye kadar sarkan uzun XIX. yüzyılın yerel tarihi, özellikle Yunanca ve Türkçe konuşan köyler hakkındaki Yunan dilinde kitaplara; Kayseri, Niğde, Nevşehir, Ürgüp, Bor veya Sinassos gibi önemli merkezler hakkında çalışmalara ve de Karamanlılar ile edebiyatları üzerine araştırmalara konu olmuştur. Mimari ve dil özgünlükleri ile gelenek, inanç ve yerel yaşayış biçimleri ile Kapadokya ve sakinleri hakkındaki tarih araştırmaları peri bacalarıyla serpili geniş bir çalışma sahası teşkil etmektedir…

Kapadokya mirası, IFEA’nın 6 – 7 Haziran 2013 tarihlerinde düzenlediği Türkiye’de kültür mirasın korunması ve değerlendirilmesi. Aktör, etkileşim ve çözüm önerileri isimli çalıştayın bir oturumunda ele alınacaktır.