Tous les articles par Julien Paris

Tarih, izlenme oranları, pazar, siyaset kıskacında Türk radyo televizyon yapımcılığı

Version française

Aralık 2013

Yirmi yıllık bir sürede Türk radyo televizyonculuğu, beraberinde yeni yapımlar getiren ciddi bir gelişme kaydetmiştir. 90lı yıllarda özel kanalların açılması ve 2001 krizi sonrasındaki holdinglere devirle gerçekleşen özelleştirmeler kısa zamanda çok sayıda birbirine rakip televizyon kanalı ve buralardaki yayın saatlerini doldurmak için de haliyle hummalı bir yapım gereksinimini ortaya çıkarmıştır. Haberciliği saymazsak, Türk televizyon yapımcılığı, önceleri yabancı eser, yarışma ve başka tür programların haklarını almak veya yabancı lisansları uyarlamakla sınırlıyken sonraları « ulusal belleğe » kazınmış anlatılara kültürel olarak bağlı ulusal bir pazar, (film ya da romanların diziye uyarlanması) ardından da sözkonusu kültürel açıdan aidiyet yanı ağır basan bu yapımların Arap ve Balkan ülkelerine ithali olasılığını keşfetmiştir.

Bu yapımlar, en azından ulusal boyutta başarı kazanmıştır. Türkiye’de televizyon çok revaçta olup  izlenme süresi göz önüne alındığında, diğer kitle iletişim araçlarının çok önünde yer almaktadır : 2006 yılında yetişkin bir Türk vatandaşının ayda beşbuçuk saati okumaya, dört saati internete buna karşılık, altmış üç saati televizyona ayırdığı tahmin edilmektedir((Kaynak : TUIK, 2006)). 2011’de bu sürenin günde üç saat kırk sekiz dakikaya yani ayda yüz on beş saate vardığı tahmin edilmektedir((Kaynak : Médiamétrie, 2012)).

Diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de genel içerikli kanalların çokluğu ve devletin radyo televizyon yapımcılığına ayırdığı zayıf destekten ötürü bu sektörün ekonomisinin herşeyden önce izlenme oranına dayandığını ve bu oranın da reklam pazarında reklam yeri fiyatının bir nevi ölçütü  olarak karşımıza çıktığını hatırlatmak gerekir. Bu durumda reklam pazarı ile televizyon yapımcılığı birbirlerine bağımlı olup son derece yakından ilişkilidir : kanallara reklamlar tarafından yatırım yapılması, reklamların da görünür ve karlı olabilecekleri içerikler çerçevesinde gösterilebilmesine ihtiyaç vardır. Bu ilişkinin haber, eğlence ya da kurgu olsun tüm televizyon programı yapım zinciri üzerinde etkisi vardır.

Televizyon sektörü ekonomisinin daha da liberalleşmesi, siyasi gücün medyaya müdahale imkan ya da arzusundan vazgeçmesi anlamına gelmemektedir. Tam tersi, halihazırdaki yasal çerçeve (kanun ve Anayasa) yandaş sayılabilecek bir yorumu daima mümkün kılmaktadır. Böylesi bir kanuni işleme başvurabilecek radyo ve televizyon yayınlarını düzenleyici ve denetleyici kurumlardan özellikle Radyo ve Televizyon Üst Kurulu siyasi güçle son derece yakın ilişki içinde olup para cezası, yayın kapatma ihtarı ve kanalın yayın izninin feshine varabilecek önemli yaptırımlarda bulunabilmektedir. Siyaset çemberinin desteklediği değerlerin seyrine göre program içerikleri üzerinde bazen doğrudan sansür, çoğu zaman da yapım zincirindeki yer ve görevleri ne olursa olsun televizyoncuların kendi kendilerince uyguladıkları kısıtlamalar gibi birtakım denetleme düzenekleri oluşmuştur.

Görünen odur ki Türk radyo televizyonlarının maruz kaldığı kültürel, ekonomik ve siyasal kısıtlamalar, tek başlarına ele alınarak diğer ülkelerle karşılaştırıldığında çok da özgün görünmemektedir. Ancak haber üretimi ve popüler kültürün şekillenmesinde bu kısıtlamaların birbiriyle ilişkileri, diğer taraftan da Türkiye’de mevcut (büyük gruplar ya da medya çalışanlarına yönelik) medya siyaseti yine bu gücün televizyon ve diğer araçlarla yaymaya çalıştığı değerler, radyo televizyon yapımcılığı sektörünü, hakkında uluslararası alanda az yazılıp çizilmiş, son derece geniş bir araştırma alanı olarak karşımıza çıkarmaktadır.

Bir kısmının IFEA Kütüphanesi’nde bulunduğu seçkide sunduğumuz eserler, her türlü radyo televizyon alanındaki araştırmaların çifte sorunsalı olan programların yapımı ile bunların Türkiye, Akdeniz, Avrupa ya da daha ötesinde algılarını birbirine bağlama yollarını düşündürterek hem kuramsal hem de uygulamalı açıdan okumalar önermektedir.

Kaynakça :

  • Bouquillion, P., Combès, Y., and Collectif (2007). Les industries de la culture et de la communication en mutation (L’Harmattan).
  • Bourdieu, P. (1996). Sur la télévision (Raisons d’agir).
  • Buğra, A. (1994a). Devlet Ve İşadamları (Istanbul: Iletisim).
  • Buğra, A. (1994b). State and Business in Modern Turkey: A Comparative Study (State Univ of New York Pr).
  • Buxton, D. (2010). Les séries télévisées : Forme, idéologie et mode de production (L’Harmattan).
  • Cankaya, Ö. (1986). Türk televizyonunun program yapısı: 1968-1985.
  • Cankaya, Ö. (2003). Bir kitle iletisim kurumunun tarihi: TRT, 1927-2000 (Istanbul: YKY).
  • Çelenk, S. (2005). Televizyon, temsil, kültür: 90’lı yıllarda sosyo kültürel iklim ve telvizyon içerikleri (Ütopya Yayınevi).
  • Çoban, B., and Yanıkkaya, B. (2009). Medya milliyetçilik şiddet (Su Yayınları).
  • Creton, L., Dehée, Y., Layerle, S., and Moine, C. (2011). Les producteurs : Enjeux créatifs, enjeux financiers (Nouveau Monde Editions).
  • Demir, V. (2007). Türkiye’de medya siyaset ilişkisi (Beta).
  • Donnat, O. (2009). Les pratiques culturelles des français à l’ère numérique : Enquête 2008 (Editions La Découverte).
  • González-Quijano, Y., and Guaaybess, T. (2009). Les Arabes parlent aux Arabes: la révolution de l’information dans le monde arabe (Arles: Sindbad-Actes Sud).
  • Gül, A.A., and Ertürk, Y.D. (2005). Televizyon haberlerinin çocuklar üzerindeki stres etkileri ailesel haber izleme alışkanlıkları (Yayl.y.).
  • Hesmondhalgh, D. (2005). Media Production (Open University Press).
  • Hesmondhalgh, D. (2007). The Cultural Industries (SAGE Publications Ltd).
  • Hesmondhalgh, D., and Toynbee, J. (2008). The Media and Social Theory (Routledge).
  • İyigüngör, V. (2009). Medyada tanıklık: Türkiye’de askeri darbeler (Beta).
  • Kotaman, A. (2011). “Dizim başladı! Kapat, sonra anlatırım”: televizyonda hikâye anlatıcılığı (H2O Kitap).
  • Küçükerdoğan, B. (2009). Televizyon ve– (Ütopya yayınevi).
  • Kuyucu, M. (2012). Türkiye`de Medya Ekonomisi (Istanbul: Esen Kitap).
  • Lahire, B. (2004). La culture des individus : Dissonances culturelles et distinction de soi (La Découverte).
  • Marchetti, D. (2004). En quête d’Europe: médias européens et médiatisation de l’Europe (Rennes: Presses universitaires de Rennes).
  • Mattelart, A. (2004). Histoire des théories de la communication (La Découverte).
  • Mattelart, T. (2007). Médias, migrations et cultures transnationales (Bruxelles: De Boeck : Ina).
  • McLuhan, M. (1977). Pour comprendre les média: Les prolongements technologiques de l’homme (Seuil).
  • Öncü, A., and Weyland, P. (1997). Space, culture and power: new identities in globalizing cities (Zed Books).
  • Mutlu, E. (2005). Globalleşme Popüler Kültür ve Medya (Utopya).
  • Özsoy, A. (2011). Televizyon ve izleyici: Türkiye’de dönüşen televizyon kültürü ve izleyici (Ütopya).
  • Rieffel, R. (2005). Sociologie des médias (Ellipses Marketing).
  • Sacriste, V. (2007). Communication et médias : Sociologie de l’espace médiatique (Foucher).
  • Serim, Ö. (2007). Türk televizyon tarihi, 1952-2006 (Kâğıthane, İstanbul, Turquie: Epsilon).
  • Sönmez, M. (2008). Medya, Kültür, Para ve İstanbul İktidarı (Yordam Kitap).
  • Tanrıöver, H.U., and Odası, İ.T. (2011). Türkiye film endüstrisinin konumu ve hedefleri (İstanbul Ticaret Odası).
  • Tekinalp, Ş. (2011). Karşılaştırmalı Radyo ve Televizyon (Istanbul: Beta).
  • Tunç, A. (2010). Beyond the Line (Lambert Academic Publishing).
  • Yücesoy, E. (2010). İstanbul’da Medya. Coğrafi Dağılım ve Üretim (Istanbul).

Une production audiovisuelle turque sous contraintes multiples : l’Histoire, l’audience, le marché, le politique

Türkçe çeviri

Décembre 2013

En l’espace d’une vingtaine d’années le paysage audiovisuel turc (PAT) a considérablement évolué, entraînant avec lui de nouvelles formes de productions de contenus télévisuels. Le processus de libéralisation du secteur des médias entamé dans les années 90, puis les redistributions et rachats entre acteurs publics et holdings suite à la crise économique en 2001, ont créé en relativement peu de temps les conditions d’émergence d’un grand nombre de chaînes généralistes concurrentes, et donc la nécessité d’une production plus massive de contenus afin de remplir les grilles de programmes de ces nouvelles chaînes. L’information mise à part, la production audiovisuelle turque qui s’était d’abord cantonnée à racheter ou à adapter des licences étrangères de fictions, de jeux ou d’autres types de programmes, s’est ensuite et dans un premier temps découvert un marché domestique culturellement attaché à des récits ancrés dans un « imaginaire national » turc (adaptation en séries de films ou de romans turcs par exemple), mais aussi – dans un second temps – un potentiel à l’export de cette même production marquée culturellement (dans les pays arabes et les Balkans notamment).

Cette production audiovisuelle rencontre à tout le moins un succès à l’échelle nationale. La télévision reste encore un média très populaire en Turquie et devance – du moins en temps d’audience – de très loin les autres médias : en 2006 on estimait qu’en moyenne un citoyen turc adulte passait 5h30 à lire ou 4h sur internet, contre environ 63 heures par mois devant la télévision (Source TUIK, 2006). En 2011 ce chiffre serait maintenant de 3h48 par jour, soit de 115 heures par mois (Source Médiamétrie, 2012).

Il est essentiel de rappeler qu’en Turquie comme dans d’autres pays, du fait du poids des chaînes généralistes dans le PAT et du faible soutien de l’État à la production télévisuelle, l’économie de l’audiovisuel repose avant tout sur un marché de l’audience – un marché publicitaire indexé sur les taux d’audience pour être précis – l’audience mesurée étant une sorte de mètre-étalon pour établir le prix de l’espace publicitaire. Le marché publicitaire et la production de programmes TV sont ainsi étroitement liés, dans un double rapport de dépendance l’un vis-à-vis de l’autre : les chaînes ont besoin d’une audience pour être financées par l’industrie publicitaire, les espaces publicitaires ont besoin de contenus populaires pour être visibles et rentables. Cette relation a des conséquences sur l’ensemble de la chaîne de production des programmes TV, qu’il s’agisse des programmes d’information, de divertissement ou de fiction.

L’évolution vers un plus grand libéralisme économique du secteur de l’audiovisuel turc n’a pourtant pas signifié l’abandon de toute possibilité ou volonté de contrôle de la part du pouvoir politique sur les médias. Bien au contraire l’arsenal juridique et réglementaire existant (lois et Constitution) laisse toujours beaucoup de marge à une interprétation pouvant se révéler partisane. Les organismes de régulation de l’audiovisuel pouvant faire appel à ce corpus juridique, dont en particulier le Conseil Supérieur de la Radio et de la Télévision (ou RTÜK), ont conservé des liens quasi organiques vis-à-vis du pouvoir politique, et peuvent exercer des sanctions conséquentes allant de la simple amende à la menace d’interdiction de diffusion ou la suspension de la licence de la chaîne. Au gré de l’évolution des valeurs mises en avant et médiatisées par la sphère politique se sont mises en place des formes de contrôle des contenus des programmes prenant, parfois, la forme d’une censure directe, mais aussi et beaucoup plus souvent celle d’une autocensure des professionnels de l’audiovisuel, quelle que soit leur place ou leur rôle dans la chaîne de production.

On voit ainsi que si, prises isolément, les contraintes (culturelles, économiques, politiques) qui pèsent sur le secteur de la production audiovisuelle turque n’ont rien de très originales en tant que telles en comparaison avec d’autres pays, l’ensemble que forme d’une part la conjonction de ces contraintes – économiques, politiques, culturelles – sur la production d’information ou d’une culture populaire, et d’autre part le contexte politique particulier qui existe aujourd’hui en Turquie vis-à-vis des médias (groupes industriels ou professionnels isolés) et les valeurs que ce même pouvoir cherche à transmettre via les médias dont la TV, fait de ce secteur un objet de recherche très large et relativement peu documenté par la recherche internationale.

Cette bibliographie sélective (dont une partie est consultable à la bibliothèque de l’IFEA) cherche à fournir quelques pistes de lectures et de réflexion, autant théoriques qu’empiriques, permettant de penser les jonctions entre ces deux problématiques gémelles dans toute recherche sur le secteur de l’audiovisuel : la production de contenus et sa réception, que ce soit par des publics turcs ou d’autres territoires en Méditerranée, en Europe ou au-delà.

Bibliographie indicative :

  • Bouquillion, P., Combès, Y., and Collectif (2007). Les industries de la culture et de la communication en mutation (L’Harmattan).
  • Bourdieu, P. (1996). Sur la télévision (Raisons d’agir).
  • Buğra, A. (1994a). Devlet Ve İşadamları (Istanbul: Iletisim).
  • Buğra, A. (1994b). State and Business in Modern Turkey: A Comparative Study (State Univ of New York Pr).
  • Buxton, D. (2010). Les séries télévisées : Forme, idéologie et mode de production (L’Harmattan).
  • Cankaya, Ö. (1986). Türk televizyonunun program yapısı: 1968-1985.
  • Cankaya, Ö. (2003). Bir kitle iletisim kurumunun tarihi: TRT, 1927-2000 (Istanbul: YKY).
  • Çelenk, S. (2005). Televizyon, temsil, kültür: 90’lı yıllarda sosyo kültürel iklim ve telvizyon içerikleri (Ütopya Yayınevi).
  • Çoban, B., and Yanıkkaya, B. (2009). Medya milliyetçilik şiddet (Su Yayınları).
  • Creton, L., Dehée, Y., Layerle, S., and Moine, C. (2011). Les producteurs : Enjeux créatifs, enjeux financiers (Nouveau Monde Editions).
  • Demir, V. (2007). Türkiye’de medya siyaset ilişkisi (Beta).
  • Donnat, O. (2009). Les pratiques culturelles des français à l’ère numérique : Enquête 2008 (Editions La Découverte).
  • González-Quijano, Y., and Guaaybess, T. (2009). Les Arabes parlent aux Arabes: la révolution de l’information dans le monde arabe (Arles: Sindbad-Actes Sud).
  • Gül, A.A., and Ertürk, Y.D. (2005). Televizyon haberlerinin çocuklar üzerindeki stres etkileri ailesel haber izleme alışkanlıkları (Yayl.y.).
  • Hesmondhalgh, D. (2005). Media Production (Open University Press).
  • Hesmondhalgh, D. (2007). The Cultural Industries (SAGE Publications Ltd).
  • Hesmondhalgh, D., and Toynbee, J. (2008). The Media and Social Theory (Routledge).
  • İyigüngör, V. (2009). Medyada tanıklık: Türkiye’de askeri darbeler (Beta).
  • Kotaman, A. (2011). “Dizim başladı! Kapat, sonra anlatırım”: televizyonda hikâye anlatıcılığı (H2O Kitap).
  • Küçükerdoğan, B. (2009). Televizyon ve– (Ütopya yayınevi).
  • Kuyucu, M. (2012). Türkiye`de Medya Ekonomisi (Istanbul: Esen Kitap).
  • Lahire, B. (2004). La culture des individus : Dissonances culturelles et distinction de soi (La Découverte).
  • Marchetti, D. (2004). En quête d’Europe: médias européens et médiatisation de l’Europe (Rennes: Presses universitaires de Rennes).
  • Mattelart, A. (2004). Histoire des théories de la communication (La Découverte).
  • Mattelart, T. (2007). Médias, migrations et cultures transnationales (Bruxelles: De Boeck : Ina).
  • McLuhan, M. (1977). Pour comprendre les média: Les prolongements technologiques de l’homme (Seuil).
  • Öncü, A., and Weyland, P. (1997). Space, culture and power: new identities in globalizing cities (Zed Books).
  • Mutlu, E. (2005). Globalleşme Popüler Kültür ve Medya (Utopya).
  • Özsoy, A. (2011). Televizyon ve izleyici: Türkiye’de dönüşen televizyon kültürü ve izleyici (Ütopya).
  • Rieffel, R. (2005). Sociologie des médias (Ellipses Marketing).
  • Sacriste, V. (2007). Communication et médias : Sociologie de l’espace médiatique (Foucher).
  • Serim, Ö. (2007). Türk televizyon tarihi, 1952-2006 (Kâğıthane, İstanbul, Turquie: Epsilon).
  • Sönmez, M. (2008). Medya, Kültür, Para ve İstanbul İktidarı (Yordam Kitap).
  • Tanrıöver, H.U., and Odası, İ.T. (2011). Türkiye film endüstrisinin konumu ve hedefleri (İstanbul Ticaret Odası).
  • Tekinalp, Ş. (2011). Karşılaştırmalı Radyo ve Televizyon (Istanbul: Beta).
  • Tunç, A. (2010). Beyond the Line (Lambert Academic Publishing).
  • Yücesoy, E. (2010). İstanbul’da Medya. Coğrafi Dağılım ve Üretim (Istanbul).