Tous les articles par Işık Tamdoğan

Tarihin Kamusal Alanda Kullanımı

Version française

Şubat 2013

fetih-1453-1356526678Çevremiz, tarihçilerin bilimsel çalışmalarını da aşan şekilde tarihe göndermelerle doludur. Tarih, bu göndermeler aracılığıyla da üreyip yeniden çoğalmaktadır. Tarihin kamusal alanda kullanımı, Türkiye’de haliyle tartışmalara sahne olmakla beraber, bu konu etrafında şekillenen tepki, tartışma ve düşünceler sadece tabii ki Türkiye’ye has bir durum sergilememektedir.

Son dönemlerde Muhteşem Yüzyıl adlı televizyon dizisinin Türkiye’de yarattığı tartışmalar,  geçmişin kamusal alanda dolaşım, yeniden üretim ve kullanımı sorularını daha görünür kılmıştır. Altını çizmemiz gerekir ki tarihin kamusal alanda dolaşımına tek etken, televizyon ya da sinema yapımları tabii ki değildir. Geçmişin kullanılışı ya da belli bir tasvirinin oluşturulması türlü mekan ve tabakaların bir araya gelmesiyle ortaya çıkmaktadır.   

Kuşkusuz medya, sinema ve televizyon son derece revaçta. Geçen yıl Fetih 1453 filminin vizyona girmesinin yarattığı yankı da yine aynı duruma işaret etmektedir. 

Bu ayın vitrininde, geçmişin kamusal kullanımındaki alan ve katman çeşitliliğini yansıtmaya özen gösteriyoruz. Sinema ve televizyon yapımcılığının ötesinde, mimarlık ve kent mekanlarının planlanmasıyla da bir hayli ilgileniyoruz. Bu kullanımlar uzayıp gider çünkü tarihe göndermelerin görünürlüğü sadece tanınan ve tepki uyandıran kapsamlı projeleri içermemektedir -ki bu kentsel projeler arasında belli başlı şunları sayabiliriz : Taksim Meydanı’na bir Osmanlı kışlasınının yeniden inşası, ayrıca, İstiklal Caddesi’ndeki Demirören alışveriş merkezi restorasyonu ya da Çamlıca Tepesi’nde yeni bir cami inşası-. Bu türden kapsamlı projeler bir yana, geçmişe gönderme şu örneklerde de görülebilir : Eminönü’nde Osmanlı döneminin ünlü kişilerinin ismini yeniden yaşattırma amacıyla iskelelerin adlarının değiştirilmesi (Evliya Çelebi İskelesi). Aynı şekilde, eski dönem seyyar satıcı figürünün Osmanlı dönemi kostümleriyle Eminönü Meydanı’nda yeniden ortaya çıkması da yine aynı olguya işaret etmektedir.

Geçmişin kamusal alanda kullanımı müzecilik, tarih kitapları aracılığıyla eğitim, anma törenleri, kent mekanlardaki heykellerde işlenmektedir. Ayrıca bu kullanım daha az göze çarpan ortamlarda da gözlemlenebilir, örneğin lokantacılık, gıda, moda ve yeni hatıra eşyalarının ortaya çıkması gibi.

Geçmişin kamusal kullanımı çok çeşitli alanlarda karşımıza çıkmakta ve öne çıkarılan eskinin yansıma ve simgeleri de zenginlik göstermektedir. Son dönemlerde, Türkiye’deki bu uygulamalar üzerine ortaya çıkan tartışmalar bir yeni Osmanlıcılık eğilimini akla getirip çoğunlukla doğrudan siyasi güçlere dayandırılsa bile, kamusal alanda sunulan bir sürü geçmiş olduğunu hatırlatmakta fayda vardır.

Bu ayın vitrini konu hakkındaki düşüncelerimizi üç farklı açıdan işlemektedir.

  1. açı, geçmişin kamusal kullanımının gözlemlendiği alanların çeşitliliğini yansıtmayı (film, roman, kentsel planlamalar, günlük eşyaların yayılması, gıda vs…) amaçlar.
  2. açı, sadece Türkiye’ye özgün olmayan alan çalışmalarıyla, geçmişin kamusal alanda kullanılışını örneklendirmeye odaklanır.
  3. açı, geçmişin kullanımının yorumlanmasına yardımcı olacağına inandığımız birtakım kavramsal metinleri sunar.

Bu vitrin, detaylı bir döküm yapmanın ötesinde, geçmişin kamusal alanda kullanımını mercek altına almayı ve onu yalnızca tepeden inmeci olduğunu savunan bakış açısından kurtarmayı amaçlıyor. Çünkü geçmişin kamusal alanda kullanımı, her toplum ve her dönemde söz konusudur ve de bunun sadece tepeden inmeci bir durum olduğunu düşünen basit bir siyasi duruş da küçültücü olur. Burada aynı zamanda ilgimizi çeken kamusal alandaki geçmişin algılanma yolları ve bu konuda üretilen söylemler. Çünkü geçmişin  kamusal alanda, doğru ya da yanlış şekilde dolaşması, bizlere herşeyden önce zamanı nasıl algıladığımız ve de zaman ve mekan içinde varoluşumuza yüklediğimiz anlama şüphesiz işaret eder.

Konuyla ilgili aşağıdaki siteler de ziyaret edilebilir:

http://ehess.dynamiques.fr/usagespublicsdupasse/
http://cvuh.blogspot.com/

Seçilen kitapların listesi :

Robert Stradling, 20. Yüzyıl Avrupa Tarihi Nasıl Öğretilmeli, Istanbul, Tarih Vakfı, 2003
Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih. Türkiye’de ‘Resmî Tarih’ Tezinin Oluşumu (1929-1937), Istanbul, İletişim, 1996
Etienne Copeaux, Tarih ders kitaplınrda (1931-1993), Türk Tarih Tezinden Türk-Islam Sentezine, Istanbul, Tarih Vakfı, 1998
Israel Gershoni, Amy Singer, Y. Hakan Erdem, Middle East Historiographies Narrating the twentieth century, London,University of Washington Press, 2006
Dominique Chansel, Beyaz Perdeki Avrupa Tarih üğretimi ve Sinema, Istanbul, Tarih vakfı, 2003
Cüneyt Kanat, Tarihin Medya ile İmtihanı, Tarih, Medya ve Kurgu, Istanbul, Yeditepe, 2012
‘Tarih ve Roman İlişki Üzerine’ Tarih ve Toplum, aylık ansiklopedik dergi, 33.
Esra Özyürek, Nostalgia for the Modern, State Secularism and Everyday Politics in Turkey, London, Duke University Press, 2006
Yael Navaro-Yashin, Faces of the State, Princeton, Princeton University Press, 2002
Deniz Göktürk, Levent Sosyal, Ipek Türeli, Orienting Istanbul, London, Routledge, 2010
Eric Hosbawm, Terence Ranger, The invention of Tradition, Cambridge, Canto, 1992
Maurice Halbwachs, La mémoire collective, Paris, Albin Michel, 1950
Christian Delacroix, François Dosse, Patrick Garcia, Historicités, Paris, La découverte, 2009
François Hartog, Régimes d’historicité, présentisme et expériences du temps, Paris, Le Seuil, 2003
Marc Ferro, Les tabous de l’Histoire, Paris, Nil, 2002

Makaleler :

Dominique Damamme, Marie-Claire Lavabre, ‘Les historiens dans l’espace public’, Sociétés contemporaines, numéro 39, 2000
Tessa Morris Suzuki, The past within us : Media, Memory, History’ Verso, London-New-York, 2005

Basında çıkan makaleler :

Cüneyt Kanat : Tarih, Medya ve Kurgu, Birikim 23/02/2011
John Peet : The trouble with ottomania, The Economist 22/11/2010/
Suna Çağaptay, Soner Çağaptay, Ottomania all the rage in Turkey, Todays zaman 01/04/2012
Pascal Lorot : Ottomania, dans le feu l’Empire ottoman, Le nouvel Economiste 30/03/2010

Detaylı bilgi için: Tarih Diyarında Kültür Vadisi (Zeytinburnu)

Usages publics du passé

Türkçe çeviri

Février 2013

fetih-1453-1356526678Au delà de la production scientifique par les historiens, nos environnements sont parsemés de références à l’histoire, produisant et reproduisant eux aussi de l’histoire. Les usages publics de l’histoire ne cessent de soulever des polémiques en Turquie mais les réactions, débats et les réflexions face aux usages du passé dans l’espace public, ne sont bien sûr pas propres à la Turquie. Si les récents débats soulevés par la série télévisée Muhteşem Yüzyıl en Turquie ont permis de rendre la question de la circulation, reproduction et de l’usage du passé sur la scène publique plus palpable, il n’est pas inutile de rappeler qu’il n’y a bien sûr pas uniquement la production médiatique ou bien cinématographique qui participe de la circulation de l’histoire dans l’espace public. C’est dans une multiplicité d’espaces et de sphères que se pose la question de l’usage du passé ou bien de reproduction d’une certaine représentation du passé. La sphère médiatique, cinématographique et télévisée a certainement “la cote” dans ce domaine. Le récent débat soulevé lors de la sortie du film Fetih 1453 l’année dernière, participe sans doute de ce même phénomène. Le présentoir que nous avons consacré ce mois-ci aux Usages publics du passé reflète notre souci de repérer la multiplicité des sphères où il est question d’usage du passé et se veut un prolongement de la journée d’études organisée le 23 février. Au delà de la production cinématographique et télévisée, ce sont également les occurrences dans l’architecture et l’aménagement de l’espace urbain qui nous intéressent. Mais l’inventaire est vaste, car la visibilité de références à l’histoire ne se limite pas aux projets de grande envergure bien connus et controversés d’ailleurs à l’occasion des différents projets d’aménagement urbain dont le plus marquant est certainement celui de la place Taksim avec le projet de la reconstruction d’une caserne ottomane, mais également des projets de transformation urbaine ainsi la récente restauration du centre commercial Demirören sur l’avenue d’Istiklal ou encore la construction d’une nouvelle mosquée sur la colline de Çamlıca). Mentionnons également les embarcadères rebaptisés à Eminönü qui portent les noms de personnages ottomans (tel Evliya Çelebi), ou encore la réinvention de vendeurs ambulants “historiques” sur cette même place s’affublant de costumes à l’ottomane qui participent, à notre sens, du même phénomène.

Les usages publics du passé s’observent aussi dans la muséologie, à travers les manuels d’histoire dans l’enseignement, dans les cérémonies commémoratives, à travers les statues dans l’espace urbain certes mais également dans des sphères moins visibles comme la restauration et l’alimentaire, la mode vestimentaire et la circulation de nouveaux objets souvenir. Les domaines observables sont donc multiples, tout comme les symboles ou fragments du passé mis en avant. Si les récents débats concernant ces usages en Turquie ont souligné la tendance d’un néo-ottomanisme détecté dans toutes ces sphères et associé le plus souvent de manière directe aux pouvoirs politiques, il n’est pas vain de rappeler la diversité des passés choisis et circulant dans l’espace public.

L’actuel présentoir s’organise ainsi que notre réflexion sur ce sujet sur trois niveaux:

  1. Un premier niveau qui tend à rendre la multiplicité des sphères où les usages du passé sont opératoires (films, romans, aménagement urbain, circulation d’objets du quotidien, alimentation et autre).
  2. Un deuxième qui vise à présenter en guise d’exemple quelques études de cas et qui ne concernent pas uniquement la Turquie.
  3. Un troisième niveau où nous avons réuni des textes conceptuels qui à notre sens aident à l’interprétation du sens des usages du passé.

Plutôt qu’un inventaire exhaustif, ce présentoir vise à délocaliser le phénomène de l’usage public du passé et à échapper à une vision exclusivement dirigiste de ce phénomène. D’une part parce qu’il y a dans toute société et à tout les temps question d’usages publics du passé et d’autre part parce qu’il serait réducteur d’en avoir une simple vision politique, considérant qu’on aurait affaire à des phénomènes uniquement orchestrés par en haut. Ce sont aussi les modalités de la réception des produits et discours produits qui nous intéressent. Car au delà des usages ou bien mésusages du passé, la circulation du passé dans l’espace public nous enseigne certainement aussi sur notre perception du temps et le sens que nous donnons à notre présence ici et maintenant.

Voir aussi les sites:

http://ehess.dynamiques.fr/usagespublicsdupasse/

Voir la liste d’ouvrages sélectionnés :

Robert Stradling, 20. Yüzyıl Avrupa Tarihi Nasıl Öğretilmeli, Istanbul, Tarih Vakfı, 2003
Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih. Türkiye’de ‘Resmî Tarih’ Tezinin Oluşumu (1929-1937), Istanbul, İletişim, 1996
Étienne Copeaux, Tarih ders kitaplınrda (1931-1993), Türk Tarih Tezinden Türk-Islam Sentezine, Istanbul, Tarih Vakfı, 1998
Israel Gershoni, Amy Singer, Y. Hakan Erdem, Middle East Historiographies Narrating the twentieth century, London,University of Washington Press, 2006
Dominique Chansel, Beyaz Perdeki Avrupa Tarih üğretimi ve Sinema, Istanbul, Tarih vakfı, 2003
Cüneyt Kanat, Tarihin Medya ile İmtihanı, Tarih, Medya ve Kurgu, Istanbul, Yeditepe, 2012
‘Tarih ve Roman İlişki Üzerine’ Tarih ve Toplum, aylık ansiklopedik dergi, 33.
Esra Özyürek, Nostalgia for the Modern, State Secularism and Everyday Politics in Turkey, London, Duke University Press, 2006
Yael Navaro-Yashin, Faces of the State, Princeton, Princeton University Press, 2002
Deniz Göktürk, Levent Sosyal, Ipek Türeli, Orienting Istanbul, London, Routledge, 2010
Eric Hosbawm, Terence Ranger, The invention of Tradition, Cambridge, Canto, 1992
Maurice Halbwachs, La mémoire collective, Paris, Albin Michel, 1950
Christian Delacroix, François Dosse, Patrick Garcia, Historicités, Paris, La découverte, 2009
François Hartog, Régimes d’historicité, présentisme et expériences du temps, Paris, Le Seuil, 2003
Marc Ferro, Les tabous de l’Histoire, Paris, Nil, 2002

Articles :

Dominique Damamme, Marie-Claire Lavabre, ‘Les historiens dans l’espace public’, Sociétés contemporaines, numéro 39, 2000
Tessa Morris Suzuki, The past within us : Media, Memory, History’ Verso, London-New-York, 2005

Articles de presse :

Cüneyt Kanat : Tarih, Medya ve Kurgu, Birikim 23/02/2011
John Peet : The trouble with ottomania, The Economist 22/11/2010/
Suna Çağaptay, Soner Çağaptay, Ottomania all the rage in Turkey, Todays zaman 01/04/2012
Pascal Lorot : Ottomania, dans le feu l’Empire ottoman, Le nouvel Economiste 30/03/2010

Voir aussi le compte rendu de l’excursion urbaine de l’OUI dans la Vallée de la culture (Zeytinburnu)