Tous les articles par Lydia Zeghmar et Armand Aupiais-L'Homme

Vitrinde

Türkiye’de antropoloji 1. Köklerin peşinde (1885-1940)

Un commentaire

Mayıs 2018
Version française

Bu vitrin metninde Türk antrolopoloji tarihini, söz konusu bilim dalının sınırları ve kapsamı konusuna girmeden ele alacağız. IFEA kitaplığında antropolojinin Türkiye’de bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı ile ilgili bilgilendirici birçok kaynak ve inceleme mevcuttur. Bunlar arasında, antropolojinin Osmanlı döneminde atılan tohumlarından, Andreas David Mordtmann’ın 1850-1859 yılları, Osman Bey’in (Eldem) ise 1869-1885 seneleri arasında çıktıkları gezileri kaleme aldıkları seyahat notları bulunur. Osmanlıca’ya antropolociya veya ilm-i beşerterimi, insan beyni numunelerini tartmaya hevesli, hekim Abdullah Cevdet ile 1890 senesinde girmiştir (Hanioğlu 1981).  Şemseddin Sami (1850-1904), Ahmed Hilmi (1865-1914) ve Satı Bey’in (1880-1969) insanlık hakkında kaleme aldığı malumat Yeliz Okay tarafından incelenmiştir (2012). Satı Bey’in Etnografya isimli eserini yayımlası ile terim ilk kez 1911 yılında kullanılmıştır. Osman Hamdi Bey’in 1885 yılında derlediği İlm-i Ahval-i Akvam yine Y.Okay’ın çalışması içinde kısmen yeniden yayımlanmış ve temel eser sıfatıyla tanıtılmıştır.

Bir sonraki neslin aydınları, bilhassa İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne yakın ve Türkçe konuşan Rus İmparatorluğu muhacirleri, milli aidiyet duygusuna birçok dernek ve mecmua aracılığıyla gerçek bir ivme kazandıracaklardı. Kimlik bakımından kendilerini Türk addeden bu kişilerin ilgi odakları etnik açıdan daralırken, coğrafi ölçekte ise genişlemekteydi. Kırımlı Yusuf Akçura (1876-1935), Üç tarz-ı siyaset1 isimli eserinde bir çatı altında toplanması gereken “siyaseten kuvvetli bir milliyet” dediği Asya ve Avrupa Türklerinin “ırk, gelenek ve din” birliğini orta koymaktaydı. 1911-1992 seneleri arasında yayımlanmış sayıları IFEA’nın kütüphanesinde mevcut Türk Yurdu dergisi, kuruluş döneminde pantürkizmin aydın ve bilimsel yüzünü temsil etmekteydi. Cumhuriyetin önde gelen aydınları arasında yer alacak olan,Türkçülüğün Esasları (1920) eserinin yazarı Ziya Gökalp (1876-1924) ve birçok eseri IFEA’nın kütüphanesinde mevcut (özellikle 1934, 1935) Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966) gibi kişiler, Türk Yurdu dergisine katkıda bulunmuşlardı. “Milli kültürün” Anadolu ve Orta Asya kaynaklı kökler ile birlikte masaya yatırıldığı, kendi özünü etnolojik açıdan inceleme süreci başlamış oldu. Avrupa’daki türkiyatçılığın da etkisiyle (Cahun 1896), kültüre dayalı bu miliyetçilik Anadolu’nun köylü halkını Türklüğün muhafaza edilmiş bir hali olarak kabul etmiştir. Gökalp’in 1913 senesinde kullandığı halkiyat terimi ile 1914 yılında Rıza Tevfik Bölükbaşı (1869-1949) tarafından kullanılan folklor kavramı2, yeni bir bilim dalının ortaya çıktığını göstermektedir (Öztürkmen 1992). Bu dalın devlet milliyetçiliğinden bağımsızlaşması ise uzun sürecektir.

1919-1922 yılları arasındaki Kurtuluş Savaşı ertesinde ve cumhuriyetin 1923 senesinde ilanıyla devrimci aydınların yerini memuriyet görevi yürüten aydınlar alır. Haydarpaşa’daki tıp fakültesi bünyesinde 1925 yılında kurulan Antropoloji Tetkikat Merkezi’ne, boğazın diğer yakasında Beyazıt’ta, M.F. Köprülü’nün 1924 senesinde Edebiyat Fakültesi’ne bağlı kurduğu Türkiyat Enstitüsü kısa bir farkla öncülük etmiştir. Dönemin fiziki antropoloji ve somut buluntulara dayalı etnografya araştırmaları geçmişe dönük çalışmalarıyla arkeoloji ve tarihöncesi gibi revaçtaki bilimlerle oldukça karıştırılmaktaydı. Bu durum, 1933-1949 yılları arasında yayımlanmış sayıları IFEA’da mevcut Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi’nden de anlaşılmaktadır. Dergideki hakim anlayışa göre, filolojinin bir mirası olan ve sözlü gelenek ürünlerinin derlenmesine yoğunlaşan folklor, somut kültüre dair nesneleri derlemekle sınırlı olan etnoğrafyadan ayrılmaktaydı (Öztürkmen 1998). Aynı ayrımın Hamit Zübeyir Koşay’ın (1897-1984) IFEA’nın kütüphanesinde bulunan 1977 tarihli eserinde de yapıldığı görülmektedir. Etnoğraf, arkeolog, dilbilimci, müzeci kimlikleriyle tanınan ve Hitit uygarlığından bu yana neredeyse değişmeyen köy yaşantısını tasvir ettiği bir roman yazan H.Z. Koşay, tüm bu yönlerini harmanlayacak şekilde, 1937-1939 yılları arasında Alacahöyük kazı başkanlığı görevini yürütmüştür. H.Z. Koşay’ın Orta Asya’dan Avrupa’ya uzanan, kadim bir geçmişe sahip; Bask, Macar ve Fin halklarına uzaktan akraba olan Türk kimliğini tanımlamaya vakfettiği uzun bilim kariyeri, kültür ve siyasetin içiçe geçtiği bir görevin izlerini taşımaktadır (1974 [1925-1972]).

Başında Şevket Aziz Kansu’nun (1903-1983) bulunduğu Antropoloji Tetkikat Merkezi ise bu Türk kimliğinin yerleşip kuvvetlenmesini sağlamıştır. Bu kimliğin kurucuları, “tüm yurda yayılmış” öğrencilerle daha da çetinleşen, “ırklar arasında Türk milletine düşen yeri tayin etme ödevini” üstlenirler (Kansu 1940 [1925]). Nazan Maksudyan’ın (2016 [2005]), Zafer Toprak’ın (2012,3 ) ve Murat Ergin’in (2017) eserleri, “Nazism etkisinin” ötesinde (Bozarslan 2013) ve Nazism öncesinde “ırk konusundaki bu çark edişi” anlama konusunda temel öğeler sunmaktadır. Medeniyetin temelindeki “kısa ve geniş kafataslı halkaların göçünü” (Copeaux 1997) dile getiren milli hikayeyi beslemenin yanı sıra ırk bilimi, Türkiye’nin uluslararası bilim çevreleri nezdinde bir yer edinnesini sağlamıştır. Türk Antropoloji Mecmuası (1925-1939), aralarında Georges Dumézil ve Max Bonnafous’nun (Maksudyan 2016) bulunduğu birçok Fransız’a kapılarını açmıştır. Paris’teki Broca Enstitüsü’ne 1927 yılında burslu araştırmacı olarak kabul edilen Ş.A. Kansu, burada Prof. Papillault gözetiminde Afrika ve Okyanusya sömürgelerinden gelen kafataslarını ölçmüş ve Avrupa’da (Portekiz, İngiltere, Norveç, Danimarka) beş uluslararası kongreye katılmıştır.

1930lu yıllar resmi antrolopolojinin altın yılları olarak anılacaktır. Ankara’da Y. Akçura başkanlığında 1932 senesinde gerçekleşen ilk Türk Tarih Kongresi’nde “kısa ve geniş kafatası” özelliğinin Türkleri, “Alp insanına” yakınlaştırdığı fikri savunulacaktır. Umumi Türk Tarihine Giriş (1928) isimli eserinde Zeki Velidi Togan ve Türk Antropoloji Mecmuası’nda Nurettin Ali Berkol’ın kıymet atfettiği kısa ve geniş kafatası, Hint-Avrupa ırklarına kıyasla korunmuş bir özellik olarak kabul edilmekteydi. Öte yandan Mustafa Kemal’in desteklediği “Türk Tarih tezi” konusundaki ihtiyatlı tutumundan ötürü Z.V. Togan (bk. 1950), çalışmalarının bilimsel tutarlılığı masaya yatırılarak, küçük düşürülmüş ve ertesi sene getirilen üniversite reformu ile görevinden uzaklaştırılmıştır (Ergin 2017). Yine aynı yıl folklor uzmanı Pertev Naili Boratav’ın Türkiyat Fakültesi’ndeki görevine, Boratav Z.V. Togan’ı savunduğu için son verilmiştir (Öztürkmen, 2005). 1931-1932 yılları arasında Türk Tarih Tetkik Cemiyeti, Halk Evleri ve Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin kurulmasıyla birlikte etnoğrafya ve folklor alanındaki ilk derleme çalışmaları sistemli hale getirilmiş ve Osmanlı türkiyat kurumlarından cumhuriyetin türkiyat kurumlarına geçilmiştir. Bu kurumlar Anadolu odaklı milli bir kültürü ve antropoloji sahasında da Güneş dil kuramını teşvik ederken (Szürek 2013), perde arkasında “Kayıp kıta Mu’nun” varlığından bahsedilmekteydi (Toprak 2012).

1937 yılında gerçekleşen 2.Türk Tarih Kongresi’ne katılan Eugène Pittard’ın danışmanlığında Türk ‘ırkının’[4 vatanı Anadolu isimli doktora tezini Afet İnan (1908-1985) 1939 yılında savunmuştur. Bu çalışmanın sonuç kısmında, 1931 yılı itibariyle ders kitaplarında mevcut içerikler bulunur oysa ki ulusal çaplı antropolojik ölçüm çalışmaları bundan altı sene sonra, 1937 yılında başlatılacaktır. Ş.A. Kansu’nun ırk kavramını “ilk bakışta[5 (…) birbirlerine benzeyen, esaslı karakterlerle ayrılmış gruplar” diyerek, ucu açık şekilde tanımlaması (1946), antropolojinin yoktan ırklar var etmekten ziyade o dönem hükümetinin “sosyal mühendisliğine” hizmet ettiğini göstermektedir (Toprak 2012). Irk kuramcıları bu tanıma hiçbir zaman fazla rağbet etmemişlerdir (Guillaumin 1972) zira “bilimleri”, somut toplumsal ilişkileri tabiat ve gözlenenden yola çıkarak ele almaya hizmet etmektedir.

1930lu yıllar, İstanbul ve Ankara’da 1939 senesinde düzenlenecek, Türkiye’nin ilk uluslararası bilimsel etkinliği niteliğindeki 18. Antropoloji ve Tarihöncesi Arkeoloji ile kapanacakken, etkinliğin iptali arkeolojik kazı çalışmalarına önemli yatırımların yapılmasına vesile olmuştur. 1933 yılındaki üniversite reformu sonrasında Antropoloji Enstitüsü, 1935 yılında Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi bünyesine katılarak, fiziki ve kültürel antropoloji eğitiminin verildiği ilk kürsü sıfatını kazanmıştır. Onu 1940 senesinde açılacak olan İstanbul ayağı izleyecektir. Saha çalışmalarıyla Türkiye’nin ilk sosyal antropologları arasında yer alacak Nermin Erdentuğ (1917-2000, Folklor/edebiyat 2000), 1940 yılında AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Kürsüsü’nden mezun olmuştur.

IFEA’da mevcut kaynaklar

  • Akçura, Yusuf. (1991 [1904]) Üç tarz-ı siyaset – Ankara : TTKB ; Tur Hm 567
  • Akçura, Yusuf.  (1904) Trois systèmes politiques, in Georgeon (1980) ; COLL XIII S 02
  • Bozarslan, Hamit. (2013) Histoire de la Turquie, De l’Empire à nos jours – Paris : Tallandier ; Tur Cont 535
  • Cahun, Léon. (1896) Introduction à l’histoire de l’Asie : Turcs et Mongols des origines à 1405 – Paris : Colin ; TUR Ha 002
  • Copeaux, Etienne. (1997) Espaces et temps de la nation turque : Analyse d’une historiographie nationaliste 1931-1993 – Paris : CNRS ;Tur Cont 101
  • Eldem, Edhem (Éd.). (2010) Un Ottoman en Orient, Osman Hamdi Bey en Irak, 1869-1871 – Arles : Actes Sud ; VH 294
  • Eldem, Edhem. (2015)Osman Hamdi Bey, İzlenimler 1869-1885– Istanbul : Doğan kitap ; Tur Ho 0964
  • Emiroğlu Kudret, Aydın Suavi (ed.) (2003) Antropoloji Sözlüğü – Ankara : Bilim ve Sanat Yayınları ; Tur Gd 93
  • Ergin, Murat. (2017) “ Is the Turk a White Man ? ” – Leiden : Brill ; Tur Cont 582
  • Folklor/edebiyat kültür dergisi : « Sosyal Antropoloji Özel Sayısı. Nermin Erdentuğ anısına », 2000/2 ; Sc Hp 271
  • Georgeon, François. (1980) Aux origines du nationalisme turc : Yusuf Akçura 1876-1935 – Paris : ADPF ; COLL XIII S 02
  • Georgeon, François. (1986 [1980]) Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri : Yusuf Akçura 1876-1935 – Ankara : Yurt ; Tur Hm 0063
  • Gökalp, Ziya. (1920) Türkçülüğün esasları – Ankara : Matbuat ve İstihbarat Matbaası ; Tur Hm 20
  • Gökalp, Ziya. (1968 [1920]) The principles of Turkism – Leiden : Brill ; Tur Hm 41
  • Hanioğlu, Şükrü. (1981) Bir siyasal düşünür olarak Doktor Abdullah Cevdet ve dönemi – Istanbul : Üçdal ; Tur Ho 0112
  • Kansu, Şevket. (1940) Türk Antropoloji enstitüsü tarihçesi (Historique de l’institut turc d’anthropologie) – Istanbul : Maarif Matbaası ; Tur Hm 113
  • Kansu, Şevket. (1986 [1946]) İnsanlığın Kaynakları ve ilk medeniyetler – Ankara : TTKB ; Préh 27
  • Koşay, Hâmit Zübeyir. (1974 [1925-1972]) Makaleler ve incelemeler – Ankara : Ayyıldız Matbaası ; TUR Sf 22
  • Koşay, Hâmit Zübeyir. (1977) Pulur : Etnografya ve folklor araştırmaları – Ankara : ODTÜ ; Tur Sf 8
  • Köprülüzade Mehmet Fuad. (1934) Türk Dili ve edebiyatı hakkında araştırmalar – Istanbul : Kanaat Kitabevi ; Tur Lh 033
  • Köprülüzade Mehmet Fuad. (ed.) (1935) Türk Halkedebiyatı Ansiklopedisi – Istanbul : Buraneddhin Basımevi ; TUR Ge 10
  • Kraiser, Klaus (2013). « Hamit Zubeyr Koşay et son “ roman paysan ”, Yuvaktaşı », in Clayer Nathalie, Erdal Kaynar (ed.), (2013), Penser, agir et vivre dans l’Empire ottoman et en Turquie. Etudes réunies pour François Georgeon – Paris : Peeters ; COL XVI 19
  • Maksudyan, Nazan (2016 [2005]) Türklüğü Ölçmek, Bilimkurgusal Antropoloji ve Türk Milliyetçiliğinin Irkçı Çehresi 1925-1939 – Istanbul : Metis ; Tur Se 522
  • Mordtmann Andreas David. (1925) Anatolien : Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien (1850-1859) – Hannover : Lafaire ; VH 193
  • Mordtmann Andreas David. (1896) Esquisse topographique de Constantinople – Lille : Desclée De Brouwer ; Byz Ar C40
  • Okay, Yeliz (2012) Etnografya’nın Türkiye’ye Girişi ve İlm-i Ahval-i Akvam. Andreas David Mordtmann, Osman Bey – Istanbul : Doğu Kitabevi ; Tur Ho 1062
  • Öztürkmen Arzu. (1998) Türkiye’de folklor ve milliyetçilik – Istanbul : İletişim ; Tur Sf 66
  • Szürek, Emmanuel. (2017) « Connaissez-vous la théorie de la langue-soleil ? Une histoire européenne du fantasme scientifique dans la Turquie des années 1930 », in Dejanirah Couto et Stéphane Péquignot (dir.), Les langues de la négociation, Approches historiennes – Rennes : PUR ; Sc Hp 182
  • Togan, Zeki Velidi. (1950) Tarihde Usul – Istanbul : Horoz Basımevi ; Tur Ge 12
  • Toprak, Zafer. (2012) Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji – İstanbul : Doğan Kitap ; Tur Se 329
  • Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi (1933-1949) ; P 038
  • Türk Yurdu : Türk Ocakları Merkez Heyetinin Aylık Yayın Organıdır (1911-1992) ; P 177
  • Uçman Abdullah (ed.). (1982) Rıza Tevfik’in tekke ve halk edebiyatı ile ilgili makaleleri – Ankara : Kültür Bakanlığı ; Tur Lh 067
  • Yıldız, Ahmet. (2001) «  “ Ne mutlu Türküm Diyebilene ” : Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938) – Istanbul : İletişim ; Tur Cont 232

Diğer kaynaklar

  • Guillaumin, Collette. (2002 [1972]) L’idéologie raciste – Paris : Gallimard
  • Öztürkmen Arzu. (1992) « Individuals and institutions in the early History of Turkish folklore, 1840-1950 », Journal of Folklore Research– Bloomington : Indiana University Press, vol. 29, N°2, pp.177-192
  • Öztürkmen Arzu.  (2005) « Folklore on trial: Pertev Naili Boratav and the denationalization of Turkish folklore », Journal of Folklore Research – Bloomington : Indiana University Press, vol. 42, N°2, pp.185-216
  1. 1991 [1904], Georgeon 1980 içinde [↩]
  2. Uçman 1982 içinde [↩]
  3. Bk. Benoît Fliche’in kaleme aldığı not, https://dipnot.hypotheses.org/151 [↩]
  4. Tırnak işaretleri yazara aittir. [↩]
  5. Eğik yazım bize aittir. [↩]
Présentoir

Anthropologie en Turquie 1. La quête des origines (1885-1940)

Laisser un commentaire

Mai 2018
Türkçe çeviri

Cette série de présentoirs aborde l’histoire de l’anthropologie en Turquie, sans définir a priori les contours de son domaine. Le fonds de l’IFEA contient plusieurs sources et commentaires qui informent la genèse de la discipline. On en trouvera des prémisses ottomanes dans les récits de voyage d’Andreas David Mordtmann (Mordtmann 1925 [1850-1859]) et d’Osman Bey (Eldem 2010, 2015 [1869-1885]). Mais c’est en médecin amateur des pesées de cerveaux qu’Abdullah Cevdet aurait introduit en 1890 le terme antropolociya (ilm-i beşer) en turc ottoman (Hanioğlu 1981). L’ouvrage de Yeliz Okay (2012) commente les sommes encyclopédiques sur l’humanité de Şemseddin Sami (1850-1904), Ahmed Hilmi (1865-1914), et de Satı Bey (1880-1969). Ce dernier publie en 1911 son œuvre Etnografya, premier usage du terme. On trouvera chez Y. Okay une reproduction partielle du İlm-i Ahval-i Akvam (Science des peuples et de leurs conditions), présenté comme une œuvre pionnière, écrite par Osman Hamdi Bey (1842-1910) en 1885.

Les intellectuels de la génération suivante, en particulier les émigrés turcophones originaires de l’Empire russe proches du comité Union et Progrès, vont donner via une nébuleuse d’associations et de revues, une impulsion considérable au sentiment d’appartenance nationale. Ils s’auto-identifient comme Turcs, resserrent “ethniquement” et étendent géographiquement leur objet d’étude. Yusuf Akçura (1876-1935), originaire de Crimée, établit dans Üç tarz-ı siyaset (Trois systèmes politiques) (1991 [1904], fr. in Georgeon 1980), la communauté de « race, de coutume et de religion » des Turcs asiatiques et européens, « une puissante nationalité politique » à unifier. La revue Türk Yurdu (La patrie turque), disponible à l’IFEA (1911-1992), est à sa fondation le versant intellectuel et savant du panturquisme. Elle contient les contributions de membres éminents de la future intelligentsia républicaine, dont Ziya Gökalp (1876-1924), auteur des Principes du Turquisme (1920, ang. 1968) et Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966), dont plusieurs ouvrages figurent au catalogue de l’IFEA (notamment 1934, 1935). S’amorce un processus d’auto-ethnologie de la “ culture nationale ”, de ses racines anatoliennes et centrasiatiques. Ce nationalisme culturel, imprégné de turcologie européenne (Cahun 1896), identifie les populations rurales d’Anatolie à un conservatoire de la turcité. L’apparition des notions halkiyat chez Gökalp en 1913, puis folklor chez Rıza Tevfik Bölükbaşı (1869-1949) en 1914 (in Uçman 1982), indique l’émergence d’un domaine de recherche (Öztürkmen 1992) qui ne s’autonomisera que tardivement du nationalisme d’État.

Au lendemain de la guerre d’Indépendance (1919-1922) et avec la fondation de la République (1923), la figure de l’intellectuel révolutionnaire fait place à celle du fonctionnaire savant. À Istanbul, la création en 1924 du Türkiyat Enstitüsü (Institut de turcologie) par M.F. Köprülü à la faculté de lettres de Beyazıt précède de peu celle du Antropoloji Tetkikat Merkezi (Centre d’enquêtes anthropologiques) en 1925 à la faculté de médecine de Haydar Paşa, de l’autre côté du Bosphore. Tournées vers l’étude du passé, l’anthropologie (physique) et l’ethnographie (matérielle) de l’époque se confondent largement avec l’archéologie et la préhistoire, alors en plein essor, comme l’illustre la revue Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi (Revue turque d’histoire, d’archéologie et d’ethnographie), disponible à l’IFEA (1933-1949). Le “folklore”, hérité de la philologie et centré sur la compilation de la tradition orale, s’y distingue de “ l’ethnographie ”, limitée à la collecte de la culture matérielle (Öztürkmen 1998). On retrouve cette distribution dans les ouvrages de Hamit Zübeyir Koşay (1897-1984) présents à l’IFEA (1977). Connu comme ethnographe, archéologue, linguiste, muséographe, et auteur d’un roman où il décrit un mode de vie paysan presque inchangé depuis la civilisation hittite, H.Z. Koşay a dirigé les fouilles d’Alacahöyük (1937-1939), qui associent toutes ces perspectives. Sa longue carrière savante témoigne d’une « mission politico-culturelle » (Kraiser, 2013) : définir une identité turque (Yıldız, 2001) ancrée dans un passé lointain et un espace qui s’étire de l’Asie centrale à l’Anatolie, parente éloignée des peuples basque, hongrois et finnois (1974 [1925-1972]).

Le Centre d’enquêtes anthropologiques dirigé par Şevket Aziz Kansu (1903-1983) naturalise cette identité. Les fondateurs se chargent du « devoir d’établir la place qui revient au peuple turc parmi les races », fort de la dispersion de ses élèves « sur toute l’étendue de la Turquie » (Kansu 1940 [1925], adaptation fr. de l’auteur). Les livres de Nazan Maksudyan (2016 [2005]), Zafer Toprak (2012, voir le compte-rendu de Benoît Fliche), et Murat Ergin (2017) apportent des éléments essentiels pour comprendre ce « virage racial » au-delà de la seule « influence nazie » (Bozarslan 2013), et antérieurement à celle-ci. En plus de servir le récit national de la « migration de peuples brachycéphales » (Copeaux 1997) à l’origine de la civilisation, la raciologie positionne la Turquie dans le concert scientifique international. Le Türk Antropoloji Mecmuası (Revue turque d’anthropologie, 1925-1939) ouvre ses colonnes à nombre de Français, dont Georges Dumézil et Max Bonnafous (Maksudyan 2016). Reçu comme boursier à l’Institut Broca (Paris) en 1927, Ş.A. Kansu y mesure sous la direction du professeur Papillault les crânes de colonisés d’Afrique et d’Océanie, et participe entre 1930 et 1938 à cinq congrès internationaux en Europe (Portugal, Angleterre, Norvège, Danemark).

Les années 1930 marquent le triomphe de l’anthropologie officielle. Le premier congrès turc d’histoire (Ankara, 1932), présidé par Y. Akçura, défend le caractère “brachycéphale” qui rapprocherait les Turcs de “l’Homme alpin”. Valorisée dès 1928 par Zeki Velidi Togan dans son Introduction à l’histoire générale turque, et Nurettin Ali Berkol dans la Revue turque d’anthropologie, la brachycéphalie est alors conçue comme un trait préservé par rapport aux races indo-européennes. Cependant Z.V. Togan (voir 1950), réservé au sujet de la “Thèse turque sur l’Histoire” soutenue par Mustafa Kemal, sera humilié et sa rigueur scientifique mise en doute, avant d’être écarté par la réforme des universités un an plus tard (Ergin 2017). La même année, le folkloriste Pertev Naili Boratav est renvoyé de l’Institut de turcologie pour avoir soutenu Z.V. Togan (Öztürkmen, 2005). La création entre 1931 et 1932 de la Türk Tarih Tetkik Cemiyeti (Société pour l’étude de l’histoire turque), des Halk Evleri (Maisons du peuple) et de la Türk Dili Tetkik Cemiyeti (Société pour l’étude de la langue turque), systématise les premières expériences de collectes ethnographiques et folkloriques, et signe le passage de la turcologie ottomane aux institutions républicaines. Celles-ci promeuvent une culture nationale recentrée sur l’Anatolie et le grand récit anthropologique de la langue-soleil (Szürek 2013), tandis que se discute en coulisse l’existence du “continent perdu” de Mu (Toprak 2012).

Afet İnan (1908-1985) soutient en 1939 sa thèse L’Anatolie, le pays de la « race » turque (guillemets de l’auteure) dirigée par Eugène Pittard, présent au 2e congrès d’histoire turque (1937). Ce travail, aux conclusions tirées dès 1931 dans les manuels scolaires, s’appuie sur une enquête anthropométrique d’envergure nationale qui ne sera pourtant entamée que six ans plus tard, en 1937. La définition flottante de la notion de race par Ş.A. Kansu comme ensemble de « groupes à première vue semblables les uns aux autres par leurs caractères essentiels » (1946, nos italiques), rappelle combien l’anthropologie, plus que d’inventer les races ex nihilo, servait alors un gouvernement et son « ingénierie sociale » (Toprak 2012). Les théoriciens de la race ont d’ailleurs toujours fait peu de cas de cette définition, leur “science” contribuant surtout à recouvrir, avec les attributs de la nature et de l’évidence, des rapports sociaux concrets (Guillaumin 1972).

La décennie devait se clore par le premier événement scientifique international en Turquie, le 18e congrès d’anthropologie et d’archéologie préhistorique d’Istanbul et d’Ankara (1939), projet avorté qui avait déclenché un investissement considérable dans les fouilles archéologiques. À la faveur de la réforme des universités de 1933, l’Institut d’anthropologie a déménagé en 1935 à la faculté de Langue, Histoire et Géographie de l’Université d’Ankara (DTCF), où il est devenu la première chaire (Istanbul suivra en 1940) d’enseignement de l’anthropologie générale : physique et culturelle. Nermin Erdentuğ (1917-2000, Folklor/edebiyat 2000), appelée à devenir une des premières socio-anthropologues de terrain de Turquie, en sort diplômée en 1940.

Ouvrages disponibles à l’IFEA 

  • Akçura, Yusuf. (1991 [1904]) Üç tarz-ı siyaset – Ankara : TTKB ; Tur Hm 567
  • Akçura, Yusuf. (1904) Trois systèmes politiques, in Georgeon (1980) ; COLL XIII S 02
  • Bozarslan, Hamit. (2013) Histoire de la Turquie, De l’Empire à nos jours – Paris : Tallandier ; Tur Cont 535
  • Cahun, Léon. (1896) Introduction à l’histoire de l’Asie : Turcs et Mongols des origines à 1405 – Paris : Colin ; TUR Ha 002
  • Copeaux, Étienne. (1997) Espaces et temps de la nation turque : Analyse d’une historiographie nationaliste 1931-1993 – Paris : CNRS ; Tur Cont 101
  • Eldem, Edhem (Éd.). (2010) Un Ottoman en Orient, Osman Hamdi Bey en Irak, 1869-1871 – Arles : Actes Sud ; VH 294
  • Eldem, Edhem (2015) Osman Hamdi Bey, İzlenimler 1869-1885 – Istanbul : Doğan kitap ; Tur Ho 0964
  • Emiroğlu Kudret, Aydın Suavi (ed.) (2003) Antropoloji Sözlüğü – Ankara : Bilim ve Sanat Yayınları ; Tur Gd 93
  • Ergin, Murat. (2017) “ Is the Turk a White Man ? ” – Leiden : Brill ; Tur Cont 582
  • Folklor/edebiyat kültür dergisi : « Sosyal Antropoloji Özel Sayısı. Nermin Erdentuğ anısına », 2000/2 ; Sc Hp 271
  • Georgeon, François. (1980) Aux origines du nationalisme turc : Yusuf Akçura 1876-1935 – Paris : ADPF ; COLL XIII S 02
  • Georgeon, François. (1986 [1980]) Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri : Yusuf Akçura 1876-1935 – Ankara : Yurt ; Tur Hm 0063
  • Gökalp, Ziya. (1920) Türkçülüğün esasları – Ankara : Matbuat ve İstihbarat Matbaası ; Tur Hm 20
  • Gökalp, Ziya. (1968 [1920]) The principles of Turkism – Leiden : Brill ; Tur Hm 41
  • Hanioğlu, Şükrü. (1981) Bir siyasal düşünür olarak Doktor Abdullah Cevdet ve dönemi – Istanbul : Üçdal ; Tur Ho 0112
  • Kansu, Şevket. (1940) Türk Antropoloji enstitüsü tarihçesi (Historique de l’institut turc d’anthropologie) – Istanbul : Maarif Matbaası ; Tur Hm 113
  • Kansu, Şevket. (1986 [1946]) İnsanlığın Kaynakları ve ilk medeniyetler – Ankara : TTKB ; Préh 27
  • Koşay, Hâmit Zübeyir. (1974 [1925-1972]) Makaleler ve incelemeler – Ankara : Ayyıldız Matbaası ; TUR Sf 22
  • Koşay, Hâmit Zübeyir. (1977) Pulur : Etnografya ve folklor araştırmaları – Ankara : ODTÜ ; Tur Sf 8
  • Köprülüzade Mehmet Fuad. (1934) Türk Dili ve edebiyatı hakkında araştırmalar – Istanbul : Kanaat Kitabevi ; Tur Lh 033
  • Köprülüzade Mehmet Fuad. (ed.) (1935) Türk Halkedebiyatı Ansiklopedisi – Istanbul : Buraneddhin Basımevi ; TUR Ge 10
  • Kraiser, Klaus (2013). « Hamit Zubeyr Koşay et son “ roman paysan ”, Yuvaktaşı », in Clayer Nathalie, Erdal Kaynar (ed.), (2013), Penser, agir et vivre dans l’Empire ottoman et en Turquie. Etudes réunies pour François Georgeon – Paris : Peeters ; COL XVI 19
  • Maksudyan, Nazan (2016 [2005]) Türklüğü Ölçmek, Bilimkurgusal Antropoloji ve Türk Milliyetçiliğinin Irkçı Çehresi 1925-1939 – Istanbul : Metis ; Tur Se 522
  • Mordtmann Andreas David. (1925) Anatolien : Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien (1850-1859) – Hannover : Lafaire ; VH 193
  • Mordtmann Andreas David. (1896) Esquisse topographique de Constantinople – Lille : Desclée De Brouwer ; Byz Ar C40
  • Okay, Yeliz (2012) Etnografya’nın Türkiye’ye Girişi ve İlm-i Ahval-i Akvam. Andreas David Mordtmann, Osman Bey – Istanbul : Doğu Kitabevi ; Tur Ho 1062
  • Öztürkmen Arzu. (1998) Türkiye’de folklor ve milliyetçilik – Istanbul : İletişim ; Tur Sf 66
  • Szürek, Emmanuel. (2017) « Connaissez-vous la théorie de la langue-soleil ? Une histoire européenne du fantasme scientifique dans la Turquie des années 1930 », in Dejanirah Couto et Stéphane Péquignot (dir.), Les langues de la négociation, Approches historiennes – Rennes : PUR ; Sc Hp 182
  • Togan, Zeki Velidi. (1950) Tarihde Usul – Istanbul : Horoz Basımevi ; Tur Ge 12
  • Toprak, Zafer. (2012) Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji – İstanbul : Doğan Kitap ; Tur Se 329
  • Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi (1933-1949) ; P 038
  • Türk Yurdu : Türk Ocakları Merkez Heyetinin Aylık Yayın Organıdır (1911-1992) ; P 177
  • Uçman Abdullah (ed.). (1982) Rıza Tevfik’in tekke ve halk edebiyatı ile ilgili makaleleri – Ankara : Kültür Bakanlığı ; Tur Lh 067
  • Yıldız, Ahmet. (2001) «  “ Ne mutlu Türküm Diyebilene ” : Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938) – Istanbul : İletişim ; Tur Cont 232

Autres références

  • Guillaumin, Collette. (2002 [1972]) L’idéologie raciste – Paris : Gallimard
  • Öztürkmen Arzu. (1992) « Individuals and institutions in the early History of Turkish folklore, 1840-1950 », Journal of Folklore Research – Bloomington : Indiana University Press, vol. 29, N°2, pp.177-192
  • Öztürkmen Arzu. (2005) « Folklore on trial : Pertev Naili Boratav and the denationalization of Turkish folklore », Journal of Folklore Research – Bloomington : Indiana University Press, vol. 42, N°2, pp.185-216