İstanbul kitapçıları halen küçük hazineler barındırıyor, desek yalan olmaz. Colmar von der Goltz (1843-1916) imzalı İstanbul ve Civarının Haritası‘nın bir örneği, halen 25 sayfalık orijinal kitapçığı ile bir Beyoğlu sahafında, Tokatlıyan Han1’ın koruyucu gölgesinde keşfedilmeyi bekliyordu. Konstantinopolis’ten Berlin’e, Berlin’den İstanbul’a tarihler tesadüfen iç içe geçip örtüşüyor: Şöyle ki bugün İstiklal Caddesi denilen, zamanın Cadde-i Kebir’indeki hanın temelinin atıldığı 1897 senesinde yukarıda adı geçen, IFEA’nın yeni satın aldığı ve aşağıda konu edineceğimiz harita da Berlin’de yayımlanmıştı.
* * *
Harita katalogları Türk yayıncılığının rağbet ettiği bir tür. İstanbul da haritacılık ürünlerini görünüş güzelliğine göre seçip sergi nesnesi konumuna indirgeyerek birbiri sıra dizen anlayış için adeta biçilmiş kaftan. Haritalar, bu şekilde ele alındıklarında, gün yüzüne çıktıkları toplumsal, teknik ve entelektüel bağlamdan uzaklaşıp kopuyorlar. Böylesi bir harita fihristi oluşturma girişimi, arşiv tasnifi ve güç ulaşılabilen kaynakların daha kolay erişilebilir hale getirebilmesi işini de kapsarsa tabii ki de gereklidir2. Ancak haritacılık tarihi yalnızca bu işleme indirgenemez. Geleneksel olarak, Türk haritacılık tarihi askeri tarihle koşut gider, çünkü fiziki harita telifleri orduya ait olduğundan haritaların serbestçe satışı daimi değildir. Bir başka deyişle, Türk haritacılık tarihi genel olarak3 Harita Genel Komutanlığı tarihiyle pek yakından ilgilidir. General Abdurrahman Aygün’ün 1980’de yayımlanan öncü çalışması, cumhuriyetin ilanından sonra gerçekleştirilen haritalarda emeği geçenler, hazırlama sürecinde kullanılan araçlar ve harita maliyetleri hakkında ayrıntılı veriler sunmaktadır4. Aygün’ün ardından çalışmalara imza atan kişiler, hemen hemen aynı kaynakları kullanmışlardır5. Bu eserlerin odak konusu olan Cumhuriyet dönemi haritacılığının dışında, başlıca haritacılık hadisesi olarak karşımıza meşhur Piri Reis çıkmaktadır. Piri Reis’in Atlantik ötesi seferi başarısız olmakla birlikte kendisi, kahraman ilan edilmiştir. Onarılmış parşömenin güzelliğini ulusal iftihar nesnesi haline getiren sergiler birbirini izlemiştir6. Haritacılıkta halihazırdaki örneklerin ve bunlardan faydalanabilmenin değerinin ayrıca kişilerin, bilgilerin ve teknik araçların elden ele geçmesinin öneminin altını çizen bir harita varsa işte o da budur. Bu durum başka haritalarda daha az belirgin olsa bile haritacılık tarihi açısından daha az önemli değildir. IFEA’nın yeni edindiği harita ve kitapçık da konuyu işte tam da bu çerçeveden işlememize yardımcı olacaktır.
Şehri geniş çaplı düşünmek
İstanbul ve Civarının Haritası (Karte der Umgegend von Constantinopel), Osmanlı başkentini XIX. yüzyıl haritacılarının genellikle sundukları çerçeveden daha etraflıca ele almasıyla bilinir7. Özellikle Anadolu yakasında, ormanlık alanlar ilgiye değer bulunmadığından yalnızca Boğaz kıyılarının haritaya geçirildiği o zamanlarda civar kavramının daha kısıtlı bir bölgede sınırlı kalmasına rağmen, 1/100 000 ölçekli bu harita, şehrin doğusu, kuzeyi ve kuzeybatısındaki ormanlık ve kırsal iç bölgeleri de kapsamaktadır. Bu yüzden Goltz, haritasını şehrin doğusundaki Alem Dağ’ın ötesine geçerek Riva deresine kadar ilerletebilmiş olmaktan özellikle memnundur. Peki acaba yerleşimin bu denli seyrek olduğu alanları temsil etmek için Alman subay, niye kendisini bu kadar zora sokmuştur?
Goltz, kitapçıkta haritasıyla avcı ve seyahatçilerin ilgileneceğine değinse de bunun çok ikna edici bir neden olmadığı açıktır. Yine aynı kitapçıkta sözü edilen, Osmanlı Hükümeti’nin çekinceleri ve haritaların serbest dolanımını imparatorluk dahilinde kasten kısıtlaması, durumu anlamaya daha yardımcı olmaktadır. Goltz’a göre bu hükümet, harita yapımı için hiç araştırma yapılmamasını haritaların düşman eline düştüğünü görmeye yeğler. Bir gizlilik, hatta Alman subayın deyişiyle büyük bir güvensizlik havası açıkça hakimdir. Harita yapımı (hatta demiryollarının düzeltilmesi de) Türk Hükümeti tarafından başlarda bir risk ve tehdit olarak algılanmıştır. Goltz’un aktardığı çekinceleri de göz önüne alırsak bu haritanın hazırlanmasının arkasında, alışılagelmiş dikkat odağı olan şehir merkezi ile coğrafi konumu bir araya getirmek gibi stratejik bir amaç izlenmiştir. Osmanlı Ordusu’nda eğitmen olan Goltz8, şehrin civarlarını buraya ilk geldiğinde özellikle Osmanlı subaylarına taktik temrinlerini uygulatırken ya da tatil günlerinde gezerken veya seyrek çıktığı izinler sırasında keşfetme fırsatı bulmuştur. İstanbul çevresinde bulunan akarsu, yol, telgraf ve demiryolu ağını titizlikle kağıda geçirmiştir. Fotolitoğrafya9 yöntemi akarsuları mavi, yolları kırmızı, demiryolu ve telgraf ağlarını siyahla göstermeyi mümkün kılmıştır. Goltz, cılız ve çoğunlukla mevsimsel olan akarsuları mavi renkle ifade etmenin fazla abartılı olduğunun farkına varmıştır. Ancak kayıtların bu derece ayrıntılı alınması bu akarsuların, hem ulaşım için oluşturduğu engel bakımından, hem de özellikle Belgrad Ormanı gibi ormanlık yerlerden şehrin su ihtiyacının karşılanması açısından, taşıdığı önemi göstermektedir.
Goltz yolları, taşlanmış yollar (Chausseen), toprak yollar (Landstrassen), yerel ulaşımı sağlayıcı, kullanılabilir durumdaki yollar (fahrbare Ortsverbindungen) ile hayvanların ve yayaların kullandığı patikalar olmak üzere dört farklı sınıfa ayırmıştır. Şehrin civarlarında doğudaki yükseltilerden dolayı ve özellikle de bakımsızlıktan ötürü ulaşımın zor yapıldığına işaret etmiştir. Yolların çoğunlukla “taşlı ve engebeli” olduğundan arabaların mümkün olduğunca bu yollardan geçmemek için tarlalar üzerinden kendi yollarını çizmeyi tercih ettiklerini yazar10. Ne zaman bir yol kullanılmaz hale gelse, özellikle kömür ve odun taşıyan yük arabaları, çalı ve fundalıkların arasında başka bir yol bulmaya çalışırlar. Çoğunlukla yol boyunca ne ağaca, ne de hendeğe rastlandığından izlenen yollar sıklıkla11 değişir. Bu durum, en çok da, Goltz’un yatakları devamlı değişen “küçük su yolları”na benzettiği, yaya ve binek hayvanlarının kullandığı patikalar için geçerlidir. Toprak yollara ise geleneksel, büyük tahta tekerlekli at arabalarıyla çıkılmalıdır. Goltz’a göre, toprak kaymalarının, dik yokuşların, yamuk yolların, taş öbeklerinin ya da yoldaki yarıkların üstesinden ancak bu yollar kullanılarak gelinebilir. Tüm bu görünümde istisnai yer, Goltz’a göre düzeltildikten sonra “askeri taşımacılık” amacıyla kullanılabilecek kumdan ve çakıltaşından oluşan Karadeniz tarafındaki yamaçların tepelerindeki düz sırtlardır. Burada Goltz, şehrin Osmanlı ordusu tarafından ve de müttefiklerce korunmasını gözetmektedir. Subay, halihazırdaki demiryolu çalışmalarının kapsamlı şekilde ele alınmayışından yakınır. Örneğin batıda, Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi ile San Stefano’yu bağlamak için bir yol yapıldığını ancak bunun bu iki yerden daha ileri gitmediğini belirtir.
Goltz, Anadolu yakasında, Ermeni Köy’de padişaha ait bir köşk olduğu için, Üsküdar’dan Ermeni Köy’e bir yol uzandığını ve bunun Ömerli’den geçerek Karadeniz kıyısındaki Şile’ye kadar uzatılacağını söyler. Goltz’a göre, yollar inşaa edilirken, saray ile nüfuzlu kişilerin kendi çıkarlarına hizmet etmekle yetinilmektedir. Şehre gelince ise ciddi bir genel planlama ve ulaşım ağı eksikliği göze çarpmaktadır12.
Ulaşım yolları ve akarsu ağlarının yanı sıra Goltz haritası, kendisinden daha eski tarihli haritaların belirtmediği yer adlarını da bulundurur. Bu durum da aynı yerin farklı isimlerle adlandırılışının -ki bu, özellikle akarsular için geçerlidir13- işe başka bir zorluk kattığının altını çizer. Bu nedenle, akarsular pınarlarından döküldükleri noktaya kadar değişik isimlerle anılabilir. “Adampol” gibi bazı köyler de birden fazla ada sahip yerler arasındadır. Son olarak çiftlik, ahır ve ağıllar da el değiştirmeler sonucunda başka isimlerle anılır. Örneğin, Alemdağ güneyindeki Samancıyan Çiftliği, zengin Ermeni sahibinin ismini taşırken Goltz’un anlattığına göre, Mısır Hükümeti çiftliği satın alınca, burası eski Mısır Hıdivi İsmail’in kardeşinin ismiyle anılarak Halim Paşa Köşkü olur. Halim Paşa’nın ölümünün ardından, bu isim bir zaman kullanıldıktan sonra başka eski bir ad olan “Baltazzi Çiftliği”ne dönerek, ilk kurucu kişinin ismiyle anılır14. Goltz, harita için seçilen yer adlarının Almanlar’ın ifade etmeyi istedikleri yeri anlatmada her durumda yardımcı olacağını belirtir.
Haritanın yapımı ve kullanım yerleri
Haritanın beraberindeki 25 sayfalık kitapçık, o günün şartları gereğince haritanın nasıl gerçekleştirildiğini, amaçlarını ve kullanım yerlerini okuyucuyla paylaşır. Buradan öğrendiğimize göre harita, çok sayıda Fransız, Rus ve İngiliz askeri ve sivil haritadan, müsveddelerden ve de Goltz’un bizzat gerçekleştirdiği aktarma işlemlerinden yola çıkılarak hazırlanmıştır. Kendisini “pazar ve cuma günleri haritacısı” diye niteleyen Goltz’un Osmanlı ordusunda eğitmen olarak çalıştığı vakit dışında kalan zamanda ilgilendiği bu çalışmaya ayırabileceği zaman son derece kısıtlıdır. Goltz’un elinin altındaki bir pusula, bir barometre ve bir de saatten oluşan araçlar, konumların yaklaşık olarak belirtilmesini ve yükseklikler hakkında aşağı yukarı bir fikir edinilmesine yetmektedir. Bu da toplu şekilde yapılan yer ölçümü işlemlerine dayanan askeri haritalama işleminden uzaktır. Burada Osmanlı Ordusu ile ortaklaşa girişilmiş bir işe dair hiçbir iz yoktur. Oysa ki ordu, Genel Kurmaylık dahilinde 1880’de bir haritacılık merkezi kurmuştu ve Goltz harita çalışmalarının çoğalmakta olduğunun bilincindeydi. Kendisi de Osmanlı haritacılığından zaten genelde övgüyle söz etmektedir15. Bu durumda Goltz haritasının oluşmasında Türk subaylarının katkıda bulunmamış olması mümkün müdür?
1883’te Osmanlı askeri okullarında müfettişlik yapan ve Kaehler’in ölümünün ardından Osmanlı ordusunda görevli Alman birliğinin başına geçen Colmar von der Goltz, Osmanlı genelkurmay arşivlerini yakından tanırdı. Hatta buradan bazı haritaların örneklerini Berlin’e göndermeyi ihmal etmemiştir. 24 Şubat 1888 tarihinde Kiepert’in eline Goltz’un kendisine acilen gönderdiği bir telgrafta söylediklerini tekrarlayan bir mektup geçmiştir:
“Birinci ordu redif tümenlerinin haritasına dair hiçbir açıklamada bulunmamanızı rica ettiğim telgrafımı almışsınızdır, söz konusu haritayı satın almak mümkün değildir, bense bu belgeyi Genel Kurmay arşivlerinden edindim, ancak bu durum bilinirse gelecek her türlü yazışmam, ne kadar masum olursa olsun, engellenecektir.”((Colmar von der Goltz’un Kiepert’e yazdığı 24 Şubat 1888 tarihli mektubun Fransızca’ya çevirisi, Ségolène DÉBARRE, op. cit.))
Mektubun dili, öncesinde bir telgraf gönderilmesi ve Goltz’un Kiepert’den sessiz kalmasına dair ricası, aslında Goltz’un İstanbul’da her istediğini de yapamadığı anlamına gelmektedir. Kiepert de Golzt’un bu isteğine uymuş ve Alman Birliği Berlin’e dönene kadar harita hakkında hiçbir bilgi yayımlamamıştır. Colmar von der Goltz ve Kölemen Abdullah Paşa16 idaresinde gerçekleştirilen Birinci ordu redif tümeni haritasının İstanbul ve Civarının Haritası’nın hayata geçirilmesine çok faydası dokunmuştur. Ancak bu Osmanlı-Alman işbirliği, hafızalardan silinmiştir. Bunda, bir yandan bilgilerin Osmanlı Hükümeti’nin haberi olmaksızın paylaşılmasının etkisi olduğu gibi, diğer yandan ve özellikle de Goltz haritasının bundan böyle Alman ordusunun askeri büyüklüğünü ve aynı zamanda harita sahibinin dehasını da yüceltme görevi görmesinin da payı vardır. Osmanlı başkentinin haritasını gerçekleştirmek aslında ismini kalıcılaştırmak isteğidir. Böylece Silahlanan Millet (Das Volk in Waffen) isimli eserin yazarı, İstanbul’daki Alman birliğinin başındayken şehrin haritasını çıkartan ünlü selefi, Helmuth von Moltke ile aynı mertebeye erişmiştir17. Ancak Moltke’nin haritası Osmanlıca’ya tercüme edilmişken Goltz’un çalışması Almanca’dan çevrilmemiştir. Berlin ve İstanbul arasında haritaların çok kez gidip gelmesinden geriye, yalnızca Goltz’un kitapçığının başında “Osmanlı ordusundaki eski ve sevgili iş arkadaşlarıma” diye bıraktığı bir ithaf kalmıştır.
Kaynakça:
Atatürk kitaplığı harita kataloğu. Cilt. I-II, İstanbul, İBB Bas̜kanlığı, Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 1992.
AYGÜN Abdurrahman, Türk haritacılık tarihi [Histoire de la cartographie turque], Ankara, Harita Genel Müdürlüğü, 2 cilt, 1980
COPEAUX Étienne, Une vision turque du monde à travers les cartes de 1931 à nos jours, Paris, CNRS Éditions, 2000, 240 s.
DÉBARRE Ségolène, Du Méandre à l’Euphrate. Savoirs géographiques allemands sur l’Anatolie au XIXe siècle, thèse de doctorat de l’Université Paris 1 (2011), Peeters’den yayımlanması öngörülüyor, Varia Turcica, 2014.
FORTNA Benjamin, Imperial Classroom : Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire. Oxford, Oxford University Press, 2002, xv + 280 s.
GUİLLEMARRE-ACET Dorothée, Impérialisme et nationalisme. L’Allemagne, l’Empire ottoman et la Turquie (1908-1933), Würzburg, Ergon Verlag, 2009.
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Science, technology and learning in the Ottoman Empire, Western influence, local institutions and the transfer of knowledge, Farnham, Ashgate Publishing, 2004, 352 s.
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Osmanlı coğrafya literatürü Tarihi (History of Geographical literature during the Ottoman Period), İstanbul, IRCICA, 2000. 2 vol. 912 s.
KOÇAK Yaşar, ADEMOĞLU Abdullah, BEŞLİ Atilla, ERASLAN Zekiye et AKÇAY N. Yasemin: Sultan II. Abdülhamid devri harita ve planlarında İstanbul, İstanbul, İBB Kültür yayınları, 2013, 328 s.
ÖZPINAR Şükrü et al., Türk Deniz Müzesi harita kataloğu, Chart and map catalogue of Turkish Naval Museum, Ankara, T.C. Genelkurmay Başkanlığı Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 2001, 437 s.
PÉROUSE Jean-François, LEBOUTEILLER Pascal, STERN Martin, « Deux siècles de cartographie d’Istanbul et de son environnement », Catalogue de l’Exposition, İstanbul, Notre-Dame de Sion Lisesi, mart-nisan 2013.
TRUMPENER Ulrich “German Officers in the Ottoman Empire, 1880-1918: Some Comments on their Background, Functions and Accomplishments” in Wallach Jehuda (dir.) Germany and the Middle East, 1835-1939, Tel Aviv, 1975, 211 s.
ÜLKEKUL Cevat, Cumhuriyet Dönemi Türk haritacılık tarihi, İstanbul, Dönence, 1998, 352 s.
WALLACH Jehuda, Anatomie einer Militärhilfe. Die Preussisch-deutschen Militärmissionen in der Türkei, 1835-1919, Düsseldorf, Droste Verlag, 1976, 284 s.
WOODWARD David, « The study of the History of Cartography : a suggested Framework »
- İstiklal Caddesi üzerindeki bu han, ismi ile binanın ilk sahipleri olan Ermeni ailenin memleketi, Tokat’ı hatırlatır. Mıgırdiç Tokatlıyan’ın Pera Palas’ı örnek alarak kurduğu otel, XX. yüzyıl başında ve iki Dünya Savaşı arasındaki dönemde pek rağbet gören bir merkezdi. [↩]
- Burada özellikle İstanbul Üniversitesi haritalarının birinci cildinin geçen seneki basımına göndermede bulunuyoruz: Sultan II. Abdülhamid devri harita ve planlarında İstanbul, İstanbul, İBB Kültür yayınları, 2013, 328 s. Söz konusu eser için Yaşar KOÇAK, Abdullah ADEMOĞLU, Atilla BEŞLİ, Zekiye ERASLAN ve N. Yasemin AKÇAY bir araya gelmişlerdir. 1990lı ve 2000li senelerde, özellikle Atatürk Kitaplığı ve Deniz Müzesi gibi başka kurumlar da benzeri çalışmalar ortaya çıkarmışlardır, bkz. Atatürk kitaplığı harita kataloğu. Cilt I-II, İstanbul, İBB Bas̜kanlığı, Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 1992; Şükrü ÖZPINAR et al., Türk Deniz Müzesi harita kataloğu, Chart and map catalogue of Turkish Naval Museum, Ankara, T.C. Genelkurmay Başkanlığı Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 2001, 437 s. [↩]
- Hatırı sayılır bir istisna olarak okul haritaları hakkında özgün incelemeler yapılmıştır: bkz. Etienne COPEAUX, Une vision turque du monde à travers les cartes de 1931 à nos jours, Paris, CNRS Éditions, 2000, 240 s. ; Benjamin FORTNA, Imperial Classroom : Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire. Oxford, Oxford University Press, 2002, xv + 280 s. [↩]
- Osmanlı dönemi için harita üretiminden de söz etmekle beraber yalnızca bununla sınırlı kalmayan hem biyografili hem de kaynakçalı Ekmeleddin İHSANOĞLU’nun derlediği vazgeçilmez rehberin bilgilerini paylaşalım: Ekmeleddin İHSANOĞLU, Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi, 2000. [↩]
- Abdurrahman AYGÜN, Türk Haritacılık Tarihi, Ankara, Harita Genel Müdürlüğü, 2 cilt, 1980 ; Cevat ÜLKEKUL, Cumhuriyet Dönemi Türk Haritacılık Tarihi, İstanbul, Dönence, 1998, 352 s. [↩]
- XVI. yy başına tarihlenen Piri Reis haritası denilen harita ceylan derisi üzerine çizilmiştir. Topkapı Sarayı’nda 1929’da tekrar keşfedilmesinin ardından onarılmıştır. Harita ile ilgili konferans ve sergi türü çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir. Hatta doğumunun 500. yılı vesilesiyle UNESCO 2013 senesini Piri Reis yılı olarak kabul etmiştir; bkz. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nin düzenlediği Piri Reis ve 1513 Dünya Haritası : 500 Yılın Gizemi isimli sergi. [↩]
- Örneğin, Petermanns geographische Mittheilungen dergisi 1866 tarihli Carl Stolpe haritasının şehir civarlarını ele almayışına kusur bulur bkz. Ségolène DEBARRE, Du Méandre à l’Euphrate…, 2011. Ayrıca bkz. Jean-François PEROUSE, Pascal LEBOUTEILLER, Martin STERN, « Deux siècles de cartographie d’Istanbul et de son environnement », sergi kataloğu, İstanbul, Notre-Dame de Sion Lisesi, mart-nisan 2013. XIX. yüzyılda yapılan bu uyarı XX. ve XXI. yüzyıl turist haritalarında geçerliliğini korumaktadır. Günümüzde bu haritalar halen Fatih, Beyoğlu ilçeleri ile ve Üsküdar’ın bir kısmıyla sınırlıdır. [↩]
- Colmar von der Goltz, 1883 ve 1895 yılları arasında Osmanlı başkentine, II.Abdülhamid’in ordusunda eğitim vermek üzere gönderilmiştir. Ardından 1885’te Kaehler’in halefi olarak Osmanlı ordusunda görevli Alman birliğinin başına geçmiştir. Il. Meşrutiyet sonrasında İstanbul’a dönmüş ve Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı ordusunun askeri danışmanlığını yapmıştır. Bu görevini 1916’da Bağdat’taki vefatına kadar sürdürmüştür. Bkz. Dorothée GUILLEMARRE-ACET, Impérialisme et nationalisme. L’Allemagne, l’Empire ottoman et la Turquie (1908-1933), Würzburg, Ergon Verlag, 2009. [↩]
- Harita, Berlin’de fotolitoğrafya yöntemi kullanılarak Meisenbach Riffarth & Co. matbaasında basılmıştır. Bu ünlü matbaa 1892’de Münihli Meisenbach & Co. ve Berlinli Heinrich Riffarth & Co. matbaalarının birleşmesiyle kurulmuştur. Münih’teki matbaanın kurucusu Georg Meisenbach, fotoğrafları similigravür olarak basma tekniğinde öncüdür. Özellikle basın bu tekniği kısa zaman sonunda kullanmaya başlamıştır. [↩]
- Colmar von Goltz, [harita kitapçığı], 1897, s. 11. [↩]
- Colmar von Goltz, [harita kitapçığı], 1897, s. 13. [↩]
- Colmar von Goltz, harita kitapçığı, 1897, s. 12. [↩]
- Ségolène DÉBARRE, Du Méandre à l’Euphrate…, 2011, s. 253 ile sonraki sayfalar. [↩]
- Colmar von Goltz, Mémoire accompagnant la carte, 1897, s. 16. [↩]
- Ségolène DÉBARRE, op. cit. [↩]
- Kölemen Abdullah Paşa hakkında, (Trabzon 1859-İzmir 1937), bkz. Ekmeleddin İHSANOĞLU, Osmanlı coğrafya literatürü Tarihi (History of Geographical literature during the Ottoman Period), 2000. [↩]
- Helmuth von MOLTKE, 1842, Karte von Constantinopel, den Vorstädten, der Umgegend und dem Bosporus. Im Auftrage Seiner Hoheit Sultan Mahmud II. Aufgenommen in den Jahren 1836-39, 1/25 000, Berlin, Simon Schropp, 71 cm x 68 cm. [↩]
Yangın sigortası haritaları, erken hayata geçirildiklerinden İstanbul’u konu alan kent çalışmaları alanında özgün araştırmaların gerçekleşmesini sağlamıştır. XIX. yy. sonunda büyük kentlerde taşınır ve taşınmaz malların sigortalanması için haritalama işleminin yaygınlaşması, yangın riskinin daha etraflıca ele alındığını göstermektedir. Bu haritalar, başlı başına bir araştırma konusu olarak nadiren kabul görseler de dizin ve renk anahtarlarının zenginliği, temsil edilen şehir merkezleri ya da liman alanlarının belli bir andaki hallerini birebir gösterebilecek derecedeki belirliliği bu haritaları çok rağmet gören bir arşiv « hazinesi » haline getirmektedir. Yeni harita araçları (SIG) sayesinde mekan çözümleme imkanlarının çoğaldığı, ayrıca bu türden arşivler hakkındaki bilginin arttığı bir zamanda, bu arşivleri bilimsel şekilde araştırmak ilginç olduğu kadar gereklidir. Bu arşivler, sergilendikleri halde geçmişlerinin az bilinmesi bir çelişki teşkil etmektedir. Bununla birlikte konuyla ilgili bir takım araştırma denemeleri de kent çalışmaları alanında gözlemlenmektedir. Bu ayki vitrinde bu karmaşık kaynağın incelenmesine tarihi açıdan yardımcı olabilecek bazı okuma önerilerini iki farklı açıdan sunuyoruz. Bunlardan ilki, yöntem üzerinde durup harita derlemeleri ile bunlardan yola çıkarak tarih yazımı hakkındaki çalışmaları bir araya getiriyor. İkincisi ise sözkonusu arşivi meyvesi olduğu sigortacılığın ekonomik ve siyasal tarihi tarafından ele alıyor.