Fransa uzun bir süre boyunca, Türkiye’den eğitim amaçlı yurtdışına giden öğrenciler, “Garp turu” yapan yeni mezun meslek insanları ve çalışmak isteyen profesyoneller için ilk akla gelen ülke oldu. Uzun vadede böyle bir faaliyette bulunmuş olan isimler arasında Osman Hamdi Bey, Muhsin Ertuğrul, İbrahim Çallı, İdil Biret, Sedad Hakkı Eldem gibileri hemen akla hemen geliyor. Biyografik ve monografik çalışmalar sayesinde bu gibi isimler hakkında etraflıca bilgiye de sahibiz. Bu çalışmaların yanı sıra Fransa’ya gidenleri dönem, tema, iş kolu dahilinde inceleyen araştırmalar da var. Bu çalışmalar sayesinde hem belirli bir alandaki uluslararası etkileşim mercek altına alınıyor hem de bir sebeple daha gizli kalmış pek çok kişi görünür hale geliyor.

Örneğin sanatçıları inceleyen çalışmalardan Deniz Artun’un Paris’ten Modernlik Tercümeleri adlı kitabı (2007), Osmanlı’dan II. Dünya Savaşı’na kadar Fransa’da eğitim gören sanatçıları mercek altına alırken, Necmi Sönmez’in Paris Tecrübeleri: Ecole de Paris – Çağdaş Türk Sanatı: 1945-1965 başlıklı çalışması (2019) konuyu Artun’un bıraktığı yerden alıyor ve Paris’in modern sanatın başkenti olma sürecindeki son evresinde Türk sanatçıların çalışmalarını, kurdukları ilişkileri inceliyor. Bu çalışmalarda bahsi geçen Türk sanatçıların, özellikle II. Dünya Savaşı sonrası Paris’teki uluslararası ortamda öne çıkan “Parizyen” kimliği içerisinde, gitgide bireysel ifadelerini buldukları ve kendi izlerini bıraktıklarını görüyoruz. Parizyen Türkler gerek kendi aralarında gerekse farklı milletlere mensup diğer Parizyenlerle oldukça renkli bir sosyal ağ oluşturmuşlardı. Bunlar arasından Türkiye’ye dönenler de sanat camiasında önemli bir yer edindiler.

Kimi yorumlara göre bir sanat dalı olan, kimine göre bir zamanlar sanatın bir dalıyken artık sanat olarak görülemeyecek olan, kimine göreyse sanatla alakalı olmayan mimarlığın durumu bu bağlamda nasıl karşımıza çıkıyor? Mimarların yukarıda saydığımız iki kitaptaki temsili oldukça kıt. Bu tabii ki Artun ve Sönmez’e yöneltilen bir eleştiri değil; bu iki kitabın bilimsel kapsamı dolayısıyla mimarlar zaten resimle uğraştıkları sürece bu çalışmalara dahil oluyorlar. Artun’un kitabında Vedad (Tek)’in 1893’te Académie Julian’a kayıt olduğu, 1894’ten 1898’e kadar ise Ecole des Beaux-Arts’da Constant Moyeaux atölyesinde élève aspirant (gelecek vaat eden öğrenci) olarak devam ettiği bilgisi veriliyor.¹ Sönmez ise araştırmasında mimar kökenli Cihat Burak dışında mimarlara tanıklıkları sebebiyle başvuruyor; 1958 Brüksel Dünya Fuarı’nda yer alan Türkiye Pavyonu’nda İlhan Koman’ın gerçekleştirdiği heykel hakkında Utarit İzgi’nin anlattıklarını aktardığı kronolojik bölümde olduğu gibi.

Bu iki çalışmanın mimarlar açısından gösterdiği şey, Fransız ekolünün ve Fransa’da faaliyet gösteren Türk mimarların halen kapsamlı bir değerlendirmesinin yapılmamış olduğu. Bu alana dair bir mikro tarih çalışması olarak, Michèle Jolé’nin 2016 yılında tamamlanan ve 2017’de Bibliothèque (électronique) de l’IFEA tarafından yayımlanan Histoire turque de l’Institut d’Urbanisme de Paris: Des étudiants de 1919 à 1969 başlıklı önemli kitabı örnek gösterilebilir.² L’Institut d’Urbanisme de Paris (IUUP) Türkiye’de bilinmeyen bir eğitim kurumu değildi. Enstitü mezunlarından Alâettin Cemil Topcubaşı 1936’da Belediyeler Dergisi’nde enstitünün eğitiminden bahseden yazılar kaleme alarak, şehircilikle uğraşan Türk uzmanları okuldan haberdar etmişti.³ II. Dünya Savaşı’nın ardından enstitüde Türk öğrencilerinin varlığında bir artış meydana gelmiştir, öyle ki, 1930’lu yıllara doğru öğrenim görmeye başlayan 75 Türk öğrenciden 60’ı, 1945 ve sonrasında okulda bulunmuştur.

IUUP’de şehircilik eğitimi almış Türk mimarlardan biri de hakkında yüksek lisans tezi yazmış olduğum Çelik Alatur.⁴ Alatur’un 1957’de 27 yaşındayken IUUP’de öğrencilikle başlayan Paris macerası ertesi yıl profesyonel çalışmalara evrildi. 1964’e kadar Türkiye’ye geri dönmeyen Alatur, Türkiye’ye dönüşü sonrasında da eşi Jacqueline Hanım vasıtasıyla Fransa’yla bağlantılarını sürdürdü. Çifte vatandaş olan mimarın Paris tecrübesini mercek altına almak benim için önemliydi, zira hayatının bu evresinin Alatur’un mimari çizgisinde belirleyici olduğuna inanıyorum. Bir mimarın oluşumuna bakmak bu açıdan oldukça heyecanlı bir iş.

Alatur’un neden Fransa’ya gitmeyi seçtiği sorusu, kendisiyle görüşmeden önce sormayı kararlaştırdığım ilk sorulardan biriydi. Alatur 1954’te İTÜ’den Yüksek Mühendis-Mimar unvanıyla mezun olduğunda kendisini yetişmiş bir mimar olarak kabul etmemişti. Yurtdışında tecrübe kazanmak istiyordu; o dönemde bunun en iyi yolu burs alarak eğitim görmekti. Fransızcayı çocukluk yıllarının geçtiği Ayvalık’ta, II. Dünya Savaşı zamanı savaştan kaçarak buraya yerleşen, yüzünde belirgin bir yara izi olan İsviçreli bir kadından öğrenmişti. Civardaki aileler bu kadına yardım olması amacıyla kendisinden çocuklarına Fransızca dersi aldırtıyorlardı. Böylece Çelik Alatur ikinci yabancı dil olarak Fransızca öğrendi. Alatur’un İTÜ’deki öğrencilik yıllarında, dönemin ünlü mimarı Paul Bonatz’la yaptığı projelere ait paftalarda da Fransızca yazdığı yazılar görülüyor.

Alatur henüz mezun olmadan Fransız Hükümeti Bursu’na başvurmuş ancak başvurusunun geç yapılmış olması nedeniyle kabul almamıştı. Bunun üzerine zorunlu askerlik hizmetini yerine getirmeye giden Alatur, Akşam Gazetesi’nde tefrika halinde Fransız polisiyeleri yayınlayan amcasının verdiği Fransızca romanlarla dil bilgisini tazeledi ve terhis olmadan önce Fransız Hükümeti Bursu’na yeniden başvurdu. Terhisinin ardından burs sonucunu beklediği süre zarfında Ankara’da Nafıa Vekaleti’nde altı ay çalışan Alatur, arkadaşı Polat Sökmen ile girdiği Siyasal Bilgiler Fakültesi Ek Binası Yarışması’nda ikincilik ödülünü kazandı. Daha sonra burs için İstanbul’da lisan imtihanına girdi, mülakat ise Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Fatih’teki evinde gerçekleşti

Çelik Alatur ve arkadaşı Polat Sökmen, aylığı 30.000 frank olan 8 aylık bursu kazanarak 1956 senesinin Kasım ayında IUUP’de yüksek öğrenim görmeye gittiler. Bursunun az olması Alatur’un rahat bir yaşam sürmesini engelledi. Kaldığı yeri birkaç defa değiştiren Alatur, en sonunda Ecole des Beaux-Arts’daki diploma projesine yardım ettiği, aynı zamanda Atelier LWD bürosunda çalışan bir arkadaşının yardımıyla St. Germain des Prés, Rue de Rennes No. 109’da ucuz bir daire bulabildi.⁵

Michèle Jolé okulun 1947 ila 1953 yılları arasında Türk öğrenciler arasında popülerlik kazandığını, özellikle de Gustav Oelsner ve Kemal Ahmet Aru etkisiyle İTÜ mezunlarının IUUP’yi tercih ettiğini tespit eder. Okulun, Çelik Alatur’un öğrencilik yıllarındaki programına baktığımızda birinci sene verilen dersler aşağıda görüldüğü gibidir:

Kemal Ahmet Aru’nun ricası üzerine, Aru’nun İkinci Dünya Harbinden Sonra Garp Avrupası’nda Mesken Problemi ⁸ başlıklı kitabını Direktör Pierre Lavedan’a ulaştıran Alatur, derslere devam ederken işlenen konuların büyük bir kısmının bu kitapta kullanıldığını fark etmişti.⁹ Şehircilik alanında teknik bir eğitim görmeyi bekleyen Alatur, IUUP’de gerek öğretim elemanlarının gerekse öğrencilerinin yarıdan fazlasının kamu yönetimi, belediyecilik, sosyoloji gibi alanlardan geldiğini, ders programının da sosyal bilimler alanında ve teorik ağırlıklı olduğunu görünce hayal kırıklığını uğradı. Üstüne üstlük, Art et Technique de la Construction des Villes dersinde, Saint-Germain-des-Prés bölgesindeki Ilôt Marché Saint Germain üzerine yaptıkları sene sonu konkuru çalışmasında Robert Auzelle ile çalışmayı beklerken André Gutton¹⁰ grubuna ayrılmaları; Polat Sökmen ile birlikte kiraladıkları için metinlerini aynı daktiloda, aynı formatta yazdıkları ve kentsel veriler üzerinden yapılan analiz çalışmalarını ortak yaptıkları için kopya çektikleri gerekçesiyle Gutton tarafından suçlanıp sınıfta bırakılmaları sebebiyle hevesi iyice kırıldı. Oysa Sökmen ve Alatur bölge üzerine birlikte çalışma yapmış, aynı daktiloda aynı formatta yazmış, ancak projelerini bu ön çalışma üzerinden bireysel olarak geliştirmişlerdi. Polat Sökmen sene tekrarını yaparken, Çelik Alatur sektörde çalışmaya başladı. Bir ara Ecole des Beaux-Arts’da tekrar mimarlık eğitimi almayı düşündüyse de bu yolu tercih etmedi.

Bursunun süresi dolan Alatur’un hem hayatını idame ettirmek hem Fransa’da yaşamaya devam edebilmek hem de Fransa’ya gelme sebebi olan mimarlık mesleğinde ilerleme amacını sürdürebilmek için çalışması gerekiyordu. İlk çalıştığı ofis Société pour l’Etude Technique et d’Aménagements Planifiés (SETAP) oldu. Alatur bu ofiste, Gine’de Péchiney Şirketi’nin boksit madeni ve alüminyum işleme tesisi yöneticileri ve işçileri için Michel Ecochard tarafından planlanan ve 1956 ile 1964 yılları arasında inşa edilen bir Fransız Geç-Kolonyal yerleşimi olan Fria’nın¹¹ Korbüzyen usulde tasarlanan toplu konutlarının projelendirilmesinde çalıştı.

Bir süre sonra, SETAP’ın bağlı olduğu ana ofis olan Atelier LWD’nin (Lagneau, Weill & Dimitrievitch) Neuilly sur Seine’deki bürosunda saatlik ücretle çalışmaya başlayan Alatur’un aylık geliri yaklaşık 100.000 franka yükselmiş, geçim sıkıntıları hafiflemişti. Ortaklardan Guy Lagneau, Ecole des Beaux-Arts’da öğretim görevlisiydi ve ofiste mimari sorumluluk onun üzerindeydi. Michel Weill iş bağlantılarını kurarken Jean Dimitrievitch ofisin organizasyonuyla ilgileniyordu. 1957-1958 yılları arasında yaklaşık 1 sene çalıştığı LWD’de Alatur’un üzerinde çalıştığı proje, Fransa’da savaş sonrası inşa edilen ilk müze olan Le Havre kentindeki Musée d’Art Moderne André Malraux projesi oldu. Burada Jean Prouvé’yle yapılan iş birliği Alatur’un mimari çizgisinde derin izler bıraktı.

Çelik Alatur ofiste çalışmaya başladıktan bir sene sonra projenin tamamlanmasıyla ofisten ayrılarak, Siyasal Bilimler Fakültesi yarışmasından aldığı ödülün yardımıyla iki ay boyunca kuzey ülkelerini gezdi, daha sonra LWD’de birlikte çalışırken istifa ederek başka bir ofise geçen grup yöneticisi Jacques Pezon’nun davetiyle Mimar Robert Biset’nin Rue Berthollet’deki bürosunda, bu sefer proje bazlı değil maaşlı olarak çalışmaya başladı. Ecole des Beaux-Arts’dan mezun olup Grand Prix de Rome kapsamında 1950-1953 yılları arasında Villa Medicis’de çalışmalar yaptıktan sonra geri dönen Biset, Ecole Spéciale d’Architecture’de ders veriyordu. Grand Prix de Rome sahibi olarak Güney Fransa’da, Provence-Alpes-Côte d’Azur Bölgesi Var Departmanı’nın mimari sorumluluğunu üstlenmesi sebebiyle ofis genelde Côte d’Azur’de ve Korsika’da mimari projeler ve kentsel düzenlemeler üzerine çalışıyordu. Biset Atölyesi bölgede 1953’ten başlayarak 1970’li yılların sonlarına kadar Toulon, La Seyne sur Mer, Draguignan, Hyères, Saint-Tropez, Ramatuelle kentlerinde faaliyet gösterdi. Bunun yanında Biset’ye İmar ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Hyères ve Saint-Tropez’nin şehircilik işleri de verilmişti.¹² Alatur bu ofiste 1963 yılı sonunda Türkiye’ye döndüğü tarihe kadar çalıştı.

Çelik Alatur’un Fransa’daki çalışmalarını değerlendirdiğimizde, profesyonel hayatına desinatör olarak başladığını görüyoruz. SETAP ve LWD’de büro şefi bir görev verir, Alatur bu proje için öneriler hazırlar, Guy Lagneau önerilerin kontrolünü ve takibini yapardı. Biset Atölyesi’nde ise Alatur daha serbest bir biçimde çalışıyordu. İlk işi olan Port de Hyères projesinden itibaren Biset beklentilerini anlatıyor, projeyi Alatur hazırlıyordu. Alatur, Biset Atölyesi’nde iyi şartlarda yaklaşık altı senelik çalışma süresince, sıklıkla Akdeniz kıyı şeridinde seyahate çıktı, zaman zaman da yarışma yapan mimarlara destek vererek para kazandı. Kazancı iyi olan, fırsat buldukça arkadaşlarıyla Avrupa turuna çıkan ve Biset sayesinde çalışma izni ve 10 yıllık oturma izni olan (o sırada henüz evli değildi ve Fransız vatandaşlığı almamıştı) Çelik Alatur ressamlardan, heykeltıraşlardan, edebiyatçılardan, sinemacılardan oluşan bir çevrede canlı bir sosyal hayat yaşıyordu.¹³ Bu çevrede Mübin Orhon ve çömezleri, Cihat Burak (nâm-ı diğer Borak)¹⁴ gibi ressamlarla Montparnasse’ta, Café Select’te buluşur, kozmopolit Paris sosyal ortamında pek çok yabancıyla tanışır, Ecole des Beaux-Arts’ın mimarlık öğrencilerinin, sonuncusu 1966’da düzenlenen Rougevin Festivali gibi etkinliklere katılırlardı.

Çelik Alatur Fransa’nın savaş sonrası yoğun inşa faaliyetine, iç turizmin canlandırılması uygulamalarına ve bunların canlı tartışma ortamına tanıklık etmişti. Logeco¹⁵ uygulaması, HLM’lerin tekdüzeliği ve turizm yapıları üzerine gözlemleri Alatur’un sonraki mesleki çalışmalarında izlenebilmektedir. Örneğin, Atelier LWD’deki toplu konut projelerinden edindiği tecrübeyi Mersin Mezitli Şişecam Tesisleri’nin lojman binalarında kullandığından bahseder. Lisans eğitimi sonrasındaki yıllarda Çelik Alatur’un mesleki uzmanlığı Akdeniz coğrafyası ve turizm üzerine odaklanmıştı. Alatur bu uzmanlığını –kendisinin de Akdenizli olmasının haricinde– Biset Atölyesi’ndeki çalışmalarına dayandırmaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi Biset’nin Grand Prix de Rome sahibi olması, ona Var şehrinin Architecte en Chef des Batiments Civils et des Palais Nationaux unvanını sağlamıştı. Bu sebeple önemli kamusal yapıların ön projeleri Biset Atölyesi’nde üretiliyor, daha sonra yerel ofislere gönderiliyordu. Alatur bu kapsamda pek çok araştırma yaptı ve Fransa’nın Akdeniz kıyısındaki topraklarına pek çok gezi yapmış, böylece turizm mimarisi üzerine uzmanlaşmıştı. Bunun yanında boş zamanlarında arkadaşlarıyla yakın çevrede kısa süreli geziler gerçekleştirerek hem Klasik Fransız mimarisini hem de Le Corbusier’nin binaları gibi güncel mimarlık üretimini takip ederek mimari bilgisini geliştirmişti.

Böylece mimari çizgisini oturtan Çelik Alatur 1963 yılının sonunda Türkiye’ye dönerek Türkiye İş Bankası’nda çalışmaya başladı. Daha önce Cihat Burak’la arkadaşlığının temellerini attığı Nafıa Vekaleti’nden eski amiri Adnan Kocaaslan, bankada İnşaat ve Emlak Dairesi Müdürü’ydü. Alatur’u tanıyan Kocaaslan, onun uzmanlık alanlarına duyarlı bir biçimde yaklaştı ve böylece Çelik Alatur bankadaki kariyeri boyunca büro binalarının yanında esas olarak turizm yapıları üzerine çalışmalar gerçekleştirdi. Mimarın, kökleri Fransa’ya dayanan fikirlerine dair somut örnekler arasında, Jean Prouvé etkileri belirgin olan Türkiye İş Bankası Yelkenkaya Dinlenme Tesisleri’nin üniteleri görülebilir. Ünitelerin zeminden yükseltilmesi ve çatı boşluğunun da hava sirkülasyonu yaratmakta kullanılması Alatur’un, Prouvé’nin Maison Tropicale projelerinin tasarım prensiplerinden ders çıkardığını gösterir. Doğrudan esinlenmenin haricinde; Côte d’Azur, İspanya, İtalya, Yunanistan gibi Akdeniz coğrafyasına ait mimari dokuyu referans alan ve “Teraslı Tip” adını verdiği fikir projesini Alatur, fikirsel olarak Biset Atölyesi’nde çalıştığı dönemde geliştirmeye başladığını belirtmektedir.

Çelik Alatur örneği üzerinden, bir mimarın Fransa’da kendi çizgisini nasıl oluşturduğunu inceleyen bir çeşit vaka etüdü olarak görülebilecek bu metni, başta ortaya attığımız sorunu yeniden gündeme getirerek noktalamak gerekir: Fransız ekolünün Türkiye’deki yansımalarının ve Fransa’da faaliyet gösteren Türk mimarların faaliyetlerinin kapsamlı bir değerlendirmesinin yapılmasının önemi. Herhalde böyle bir çalışmayı –özellikle de Osmanlı Dönemi için- anakronistik bir biçimde, milliyet ekseninde tanımlamak doğru olmayacaktır. Yani Vedad Tek, Sedad Hakkı Eldem, Rüknettin Güney, Abdurrahman Hancı gibi isimlerin yanında Balyanların çeşitli üyeleri, hatta Levanten Alexandre Vallaury gibi mimarları da çalışmaya dâhil etmek gerekir. Bir başka araştırma rotası da “yapan mimarlar”ın yanında, “yazan mimarları” incelemek olsa gerek. Fikirlerin ve kuramların seyahati ve uyarlanma biçimlerini görünür kılmak, Türkiye mimarlığında Alman etkilerine olan saplantıyı dengeleyecektir. Klişe niteliğindeki yarı-doğru bilgileri revize etme ve görünürlüğü düşük profilleri inceleme potansiyeline sahip bu tür bir çalışmanın önemini bu metinde ortaya koymaya çalıştım. Bu sayede belki, mimarlık alanında olduğu kadar şehircilik alanında da HLM, Logeco gibi modellerin ve uygulamaların Türkiye’deki konut üretim biçimlerine bir etkisi olup olmadığı gibi (en azından benim kafamdaki) sorulara cevap verilebilir ve yeni sorular sorulabilir.

1. Bu tarihlerde Ecole des Beaux-Arts Fransız vatandaşı olmayanları kabul etmemekte, diploma vermemektedir. [↩]
2. Jolé, Michèle. Histoire turque de l’Institut d’urbanisme de Paris : Des étudiants de 1919 à 1969. Nouvelle édition [en ligne]. Istanbul : Institut français d’études anatoliennes, 2016 (généré le 12 février 2020). Disponible sur Internet : <http://books.openedition.org/ifeagd/2180>. ISBN : 9782362450655. DOI : 10.4000/books.ifeagd.2180. [↩]
3. Belediyecilik Okulu (1936). Belediyeler Dergisi, Yıl 1, Sayı 10, s. 2.
   Topcubaşı, Alâettin (1936). Belediyecilik Okulu – Fransa’da Belediyeler İdaresi Ulusal Okulu. Belediyeler Dergisi, Yıl 1, Sayı 11, ss. 2-6.
   Topcubaşı, Alâettin (1936). Belediyecilik Okulu – Fransa’da Belediyeler İdaresi Ulusal Okulu. Belediyeler Dergisi, Yıl 1, Sayı 12, ss. 14-17. [↩]
4. Mamalı, Taybuğa Aybars (2019). Türkiye İş Bankası Mimarlığı ve Çelik Alatur’un Çalışmaları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. [↩]
5. Çelik Alatur’dan Michèle Jolé’ye mektup, 2011. [↩]
6. Carrasco, D. M. (2018). Diplômes et Diplômés en Urbanisme: Paris 1919 – 1969. (Doktora tezi). L’Université Paris Nanterre, Paris. [↩]
7. Arû, K. A. (2001). Kemal Ahmet Arû: Bir Üniversite Hocasının Yaşamının 80 Yılı. İstanbul: YEM. [↩]
8. Arû, K. A. (1951). İkinci Dünya Harbinden Sonra Garp Avrupasında Mesken Problemi. İstanbul: İTÜ. [↩]
9. Çelik Alatur’dan Michèle Jolé’ye mektup, 2011. [↩]
10. 1957’de UIA toplantısı için Türkiye’ye gelen Gutton, döneminde Türkiye’ye yabancı bir isim değildir. [↩]
11. de Raedt, K. (2015). Fria New Town. Delft Architectural Studies on Housing, 12-13, 174-183. [↩]
12. Odile, J. (2012). Archives Départementales du Var: Robert Biset et le département du Var. Colonnes, 28, 30-32. [↩]
13. Bu yıllarda sanatçıların Paris’teki ortamlarının tasviri için Ali Akay’ın 2 Ekim 2018 tarihinde t24’te yayımladığı “Charles Aznavour: Arkada kalan bir dünya” başlıklı yazısına bakınız. https://t24.com.tr/yazarlar/ali-akay/charles-aznavour-arkada-kalan-bir-dunya,20530 [↩]
14. Alatur, Burak’la Nafıa’da beraber çalışmıştı. [↩]
15. Logeco: logements économiques et familiaux. [↩]