Mayıs 2018
Version française

---

Bu vitrin metninde Türk antrolopoloji tarihini, söz konusu bilim dalının sınırları ve kapsamı konusuna girmeden ele alacağız. IFEA kitaplığında antropolojinin Türkiye’de bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı ile ilgili bilgilendirici birçok kaynak ve inceleme mevcuttur. Bunlar arasında, antropolojinin Osmanlı döneminde atılan tohumlarından, Andreas David Mordtmann’ın 1850-1859 yılları, Osman Bey’in (Eldem) ise 1869-1885 seneleri arasında çıktıkları gezileri kaleme aldıkları seyahat notları bulunur. Osmanlıca’ya antropolociya veya ilm-i beşerterimi, insan beyni numunelerini tartmaya hevesli, hekim Abdullah Cevdet ile 1890 senesinde girmiştir (Hanioğlu 1981).  Şemseddin Sami (1850-1904), Ahmed Hilmi (1865-1914) ve Satı Bey’in (1880-1969) insanlık hakkında kaleme aldığı malumat Yeliz Okay tarafından incelenmiştir (2012). Satı Bey’in Etnografya isimli eserini yayımlası ile terim ilk kez 1911 yılında kullanılmıştır. Osman Hamdi Bey’in 1885 yılında derlediği İlm-i Ahval-i Akvam yine Y.Okay’ın çalışması içinde kısmen yeniden yayımlanmış ve temel eser sıfatıyla tanıtılmıştır.

Bir sonraki neslin aydınları, bilhassa İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne yakın ve Türkçe konuşan Rus İmparatorluğu muhacirleri, milli aidiyet duygusuna birçok dernek ve mecmua aracılığıyla gerçek bir ivme kazandıracaklardı. Kimlik bakımından kendilerini Türk addeden bu kişilerin ilgi odakları etnik açıdan daralırken, coğrafi ölçekte ise genişlemekteydi. Kırımlı Yusuf Akçura (1876-1935), Üç tarz-ı siyaset¹ isimli eserinde bir çatı altında toplanması gereken “siyaseten kuvvetli bir milliyet” dediği Asya ve Avrupa Türklerinin “ırk, gelenek ve din” birliğini orta koymaktaydı. 1911-1992 seneleri arasında yayımlanmış sayıları IFEA’nın kütüphanesinde mevcut Türk Yurdu dergisi, kuruluş döneminde pantürkizmin aydın ve bilimsel yüzünü temsil etmekteydi. Cumhuriyetin önde gelen aydınları arasında yer alacak olan,Türkçülüğün Esasları (1920) eserinin yazarı Ziya Gökalp (1876-1924) ve birçok eseri IFEA’nın kütüphanesinde mevcut (özellikle 1934, 1935) Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966) gibi kişiler, Türk Yurdu dergisine katkıda bulunmuşlardı. “Milli kültürün” Anadolu ve Orta Asya kaynaklı kökler ile birlikte masaya yatırıldığı, kendi özünü etnolojik açıdan inceleme süreci başlamış oldu. Avrupa’daki türkiyatçılığın da etkisiyle (Cahun 1896), kültüre dayalı bu miliyetçilik Anadolu’nun köylü halkını Türklüğün muhafaza edilmiş bir hali olarak kabul etmiştir. Gökalp’in 1913 senesinde kullandığı halkiyat terimi ile 1914 yılında Rıza Tevfik Bölükbaşı (1869-1949) tarafından kullanılan folklor kavramı², yeni bir bilim dalının ortaya çıktığını göstermektedir (Öztürkmen 1992). Bu dalın devlet milliyetçiliğinden bağımsızlaşması ise uzun sürecektir.

1919-1922 yılları arasındaki Kurtuluş Savaşı ertesinde ve cumhuriyetin 1923 senesinde ilanıyla devrimci aydınların yerini memuriyet görevi yürüten aydınlar alır. Haydarpaşa’daki tıp fakültesi bünyesinde 1925 yılında kurulan Antropoloji Tetkikat Merkezi’ne, boğazın diğer yakasında Beyazıt’ta, M.F. Köprülü’nün 1924 senesinde Edebiyat Fakültesi’ne bağlı kurduğu Türkiyat Enstitüsü kısa bir farkla öncülük etmiştir. Dönemin fiziki antropoloji ve somut buluntulara dayalı etnografya araştırmaları geçmişe dönük çalışmalarıyla arkeoloji ve tarihöncesi gibi revaçtaki bilimlerle oldukça karıştırılmaktaydı. Bu durum, 1933-1949 yılları arasında yayımlanmış sayıları IFEA’da mevcut Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi’nden de anlaşılmaktadır. Dergideki hakim anlayışa göre, filolojinin bir mirası olan ve sözlü gelenek ürünlerinin derlenmesine yoğunlaşan folklor, somut kültüre dair nesneleri derlemekle sınırlı olan etnoğrafyadan ayrılmaktaydı (Öztürkmen 1998). Aynı ayrımın Hamit Zübeyir Koşay’ın (1897-1984) IFEA’nın kütüphanesinde bulunan 1977 tarihli eserinde de yapıldığı görülmektedir. Etnoğraf, arkeolog, dilbilimci, müzeci kimlikleriyle tanınan ve Hitit uygarlığından bu yana neredeyse değişmeyen köy yaşantısını tasvir ettiği bir roman yazan H.Z. Koşay, tüm bu yönlerini harmanlayacak şekilde, 1937-1939 yılları arasında Alacahöyük kazı başkanlığı görevini yürütmüştür. H.Z. Koşay’ın Orta Asya’dan Avrupa’ya uzanan, kadim bir geçmişe sahip; Bask, Macar ve Fin halklarına uzaktan akraba olan Türk kimliğini tanımlamaya vakfettiği uzun bilim kariyeri, kültür ve siyasetin içiçe geçtiği bir görevin izlerini taşımaktadır (1974 [1925-1972]).

Başında Şevket Aziz Kansu’nun (1903-1983) bulunduğu Antropoloji Tetkikat Merkezi ise bu Türk kimliğinin yerleşip kuvvetlenmesini sağlamıştır. Bu kimliğin kurucuları, “tüm yurda yayılmış” öğrencilerle daha da çetinleşen, “ırklar arasında Türk milletine düşen yeri tayin etme ödevini” üstlenirler (Kansu 1940 [1925]). Nazan Maksudyan’ın (2016 [2005]), Zafer Toprak’ın (2012,³ ) ve Murat Ergin’in (2017) eserleri, “Nazism etkisinin” ötesinde (Bozarslan 2013) ve Nazism öncesinde “ırk konusundaki bu çark edişi” anlama konusunda temel öğeler sunmaktadır. Medeniyetin temelindeki “kısa ve geniş kafataslı halkaların göçünü” (Copeaux 1997) dile getiren milli hikayeyi beslemenin yanı sıra ırk bilimi, Türkiye’nin uluslararası bilim çevreleri nezdinde bir yer edinnesini sağlamıştır. Türk Antropoloji Mecmuası (1925-1939), aralarında Georges Dumézil ve Max Bonnafous’nun (Maksudyan 2016) bulunduğu birçok Fransız’a kapılarını açmıştır. Paris’teki Broca Enstitüsü’ne 1927 yılında burslu araştırmacı olarak kabul edilen Ş.A. Kansu, burada Prof. Papillault gözetiminde Afrika ve Okyanusya sömürgelerinden gelen kafataslarını ölçmüş ve Avrupa’da (Portekiz, İngiltere, Norveç, Danimarka) beş uluslararası kongreye katılmıştır.

1930lu yıllar resmi antrolopolojinin altın yılları olarak anılacaktır. Ankara’da Y. Akçura başkanlığında 1932 senesinde gerçekleşen ilk Türk Tarih Kongresi’nde “kısa ve geniş kafatası” özelliğinin Türkleri, “Alp insanına” yakınlaştırdığı fikri savunulacaktır. Umumi Türk Tarihine Giriş (1928) isimli eserinde Zeki Velidi Togan ve Türk Antropoloji Mecmuası’nda Nurettin Ali Berkol’ın kıymet atfettiği kısa ve geniş kafatası, Hint-Avrupa ırklarına kıyasla korunmuş bir özellik olarak kabul edilmekteydi. Öte yandan Mustafa Kemal’in desteklediği “Türk Tarih tezi” konusundaki ihtiyatlı tutumundan ötürü Z.V. Togan (bk. 1950), çalışmalarının bilimsel tutarlılığı masaya yatırılarak, küçük düşürülmüş ve ertesi sene getirilen üniversite reformu ile görevinden uzaklaştırılmıştır (Ergin 2017). Yine aynı yıl folklor uzmanı Pertev Naili Boratav’ın Türkiyat Fakültesi’ndeki görevine, Boratav Z.V. Togan’ı savunduğu için son verilmiştir (Öztürkmen, 2005). 1931-1932 yılları arasında Türk Tarih Tetkik Cemiyeti, Halk Evleri ve Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin kurulmasıyla birlikte etnoğrafya ve folklor alanındaki ilk derleme çalışmaları sistemli hale getirilmiş ve Osmanlı türkiyat kurumlarından cumhuriyetin türkiyat kurumlarına geçilmiştir. Bu kurumlar Anadolu odaklı milli bir kültürü ve antropoloji sahasında da Güneş dil kuramını teşvik ederken (Szürek 2013), perde arkasında “Kayıp kıta Mu’nun” varlığından bahsedilmekteydi (Toprak 2012).

1937 yılında gerçekleşen 2.Türk Tarih Kongresi’ne katılan Eugène Pittard’ın danışmanlığında Türk ‘ırkının’[⁴ vatanı Anadolu isimli doktora tezini Afet İnan (1908-1985) 1939 yılında savunmuştur. Bu çalışmanın sonuç kısmında, 1931 yılı itibariyle ders kitaplarında mevcut içerikler bulunur oysa ki ulusal çaplı antropolojik ölçüm çalışmaları bundan altı sene sonra, 1937 yılında başlatılacaktır. Ş.A. Kansu’nun ırk kavramını “ilk bakışta[⁵ (…) birbirlerine benzeyen, esaslı karakterlerle ayrılmış gruplar” diyerek, ucu açık şekilde tanımlaması (1946), antropolojinin yoktan ırklar var etmekten ziyade o dönem hükümetinin “sosyal mühendisliğine” hizmet ettiğini göstermektedir (Toprak 2012). Irk kuramcıları bu tanıma hiçbir zaman fazla rağbet etmemişlerdir (Guillaumin 1972) zira “bilimleri”, somut toplumsal ilişkileri tabiat ve gözlenenden yola çıkarak ele almaya hizmet etmektedir.

1930lu yıllar, İstanbul ve Ankara’da 1939 senesinde düzenlenecek, Türkiye’nin ilk uluslararası bilimsel etkinliği niteliğindeki 18. Antropoloji ve Tarihöncesi Arkeoloji ile kapanacakken, etkinliğin iptali arkeolojik kazı çalışmalarına önemli yatırımların yapılmasına vesile olmuştur. 1933 yılındaki üniversite reformu sonrasında Antropoloji Enstitüsü, 1935 yılında Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi bünyesine katılarak, fiziki ve kültürel antropoloji eğitiminin verildiği ilk kürsü sıfatını kazanmıştır. Onu 1940 senesinde açılacak olan İstanbul ayağı izleyecektir. Saha çalışmalarıyla Türkiye’nin ilk sosyal antropologları arasında yer alacak Nermin Erdentuğ (1917-2000, Folklor/edebiyat 2000), 1940 yılında AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Kürsüsü’nden mezun olmuştur.

IFEA’da mevcut kaynaklar

• Akçura, Yusuf. (1991 [1904]) Üç tarz-ı siyaset – Ankara : TTKB ; Tur Hm 567
• Akçura, Yusuf.  (1904) Trois systèmes politiques, in Georgeon (1980) ; COLL XIII S 02
• Bozarslan, Hamit. (2013) Histoire de la Turquie, De l’Empire à nos jours – Paris : Tallandier ; Tur Cont 535
• Cahun, Léon. (1896) Introduction à l’histoire de l’Asie : Turcs et Mongols des origines à 1405 – Paris : Colin ; TUR Ha 002
• Copeaux, Etienne. (1997) Espaces et temps de la nation turque : Analyse d’une historiographie nationaliste 1931-1993 – Paris : CNRS ;Tur Cont 101
• Eldem, Edhem (Éd.). (2010) Un Ottoman en Orient, Osman Hamdi Bey en Irak, 1869-1871 – Arles : Actes Sud ; VH 294
• Eldem, Edhem. (2015)Osman Hamdi Bey, İzlenimler 1869-1885– Istanbul : Doğan kitap ; Tur Ho 0964
• Emiroğlu Kudret, Aydın Suavi (ed.) (2003) Antropoloji Sözlüğü – Ankara : Bilim ve Sanat Yayınları ; Tur Gd 93
• Ergin, Murat. (2017) “ Is the Turk a White Man ? ” – Leiden : Brill ; Tur Cont 582
• Folklor/edebiyat kültür dergisi : « Sosyal Antropoloji Özel Sayısı. Nermin Erdentuğ anısına », 2000/2 ; Sc Hp 271
• Georgeon, François. (1980) Aux origines du nationalisme turc : Yusuf Akçura 1876-1935 – Paris : ADPF ; COLL XIII S 02
• Georgeon, François. (1986 [1980]) Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri : Yusuf Akçura 1876-1935 – Ankara : Yurt ; Tur Hm 0063
• Gökalp, Ziya. (1920) Türkçülüğün esasları – Ankara : Matbuat ve İstihbarat Matbaası ; Tur Hm 20
• Gökalp, Ziya. (1968 [1920]) The principles of Turkism – Leiden : Brill ; Tur Hm 41
• Hanioğlu, Şükrü. (1981) Bir siyasal düşünür olarak Doktor Abdullah Cevdet ve dönemi – Istanbul : Üçdal ; Tur Ho 0112
• Kansu, Şevket. (1940) Türk Antropoloji enstitüsü tarihçesi (Historique de l’institut turc d’anthropologie) – Istanbul : Maarif Matbaası ; Tur Hm 113
• Kansu, Şevket. (1986 [1946]) İnsanlığın Kaynakları ve ilk medeniyetler – Ankara : TTKB ; Préh 27
• Koşay, Hâmit Zübeyir. (1974 [1925-1972]) Makaleler ve incelemeler – Ankara : Ayyıldız Matbaası ; TUR Sf 22
• Koşay, Hâmit Zübeyir. (1977) Pulur : Etnografya ve folklor araştırmaları – Ankara : ODTÜ ; Tur Sf 8
• Köprülüzade Mehmet Fuad. (1934) Türk Dili ve edebiyatı hakkında araştırmalar – Istanbul : Kanaat Kitabevi ; Tur Lh 033
• Köprülüzade Mehmet Fuad. (ed.) (1935) Türk Halkedebiyatı Ansiklopedisi – Istanbul : Buraneddhin Basımevi ; TUR Ge 10
• Kraiser, Klaus (2013). « Hamit Zubeyr Koşay et son “ roman paysan ”, Yuvaktaşı », in Clayer Nathalie, Erdal Kaynar (ed.), (2013), Penser, agir et vivre dans l’Empire ottoman et en Turquie. Etudes réunies pour François Georgeon – Paris : Peeters ; COL XVI 19
• Maksudyan, Nazan (2016 [2005]) Türklüğü Ölçmek, Bilimkurgusal Antropoloji ve Türk Milliyetçiliğinin Irkçı Çehresi 1925-1939 – Istanbul : Metis ; Tur Se 522
• Mordtmann Andreas David. (1925) Anatolien : Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien (1850-1859) – Hannover : Lafaire ; VH 193
• Mordtmann Andreas David. (1896) Esquisse topographique de Constantinople – Lille : Desclée De Brouwer ; Byz Ar C40
• Okay, Yeliz (2012) Etnografya’nın Türkiye’ye Girişi ve İlm-i Ahval-i Akvam. Andreas David Mordtmann, Osman Bey – Istanbul : Doğu Kitabevi ; Tur Ho 1062
• Öztürkmen Arzu. (1998) Türkiye’de folklor ve milliyetçilik – Istanbul : İletişim ; Tur Sf 66
• Szürek, Emmanuel. (2017) « Connaissez-vous la théorie de la langue-soleil ? Une histoire européenne du fantasme scientifique dans la Turquie des années 1930 », in Dejanirah Couto et Stéphane Péquignot (dir.), Les langues de la négociation, Approches historiennes – Rennes : PUR ; Sc Hp 182
• Togan, Zeki Velidi. (1950) Tarihde Usul – Istanbul : Horoz Basımevi ; Tur Ge 12
• Toprak, Zafer. (2012) Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji – İstanbul : Doğan Kitap ; Tur Se 329
• Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi (1933-1949) ; P 038
• Türk Yurdu : Türk Ocakları Merkez Heyetinin Aylık Yayın Organıdır (1911-1992) ; P 177
• Uçman Abdullah (ed.). (1982) Rıza Tevfik’in tekke ve halk edebiyatı ile ilgili makaleleri – Ankara : Kültür Bakanlığı ; Tur Lh 067
• Yıldız, Ahmet. (2001) «  “ Ne mutlu Türküm Diyebilene ” : Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938) – Istanbul : İletişim ; Tur Cont 232

Diğer kaynaklar

• Guillaumin, Collette. (2002 [1972]) L’idéologie raciste – Paris : Gallimard
• Öztürkmen Arzu. (1992) « Individuals and institutions in the early History of Turkish folklore, 1840-1950 », Journal of Folklore Research– Bloomington : Indiana University Press, vol. 29, N°2, pp.177-192
• Öztürkmen Arzu.  (2005) « Folklore on trial: Pertev Naili Boratav and the denationalization of Turkish folklore », Journal of Folklore Research – Bloomington : Indiana University Press, vol. 42, N°2, pp.185-216

1. 1991 [1904], Georgeon 1980 içinde [↩]
2. Uçman 1982 içinde [↩]
3. Bk. Benoît Fliche’in kaleme aldığı not, https://dipnot.hypotheses.org/151 [↩]
4. Tırnak işaretleri yazara aittir. [↩]
5. Eğik yazım bize aittir. [↩]

Mart 2017
Version française

Çok yakın tarihle uğraşmak riskli olsa da, günümüz siyasi söylemi bakımından yeni bir dönem başlattığı düşünülen bir olayı ele almak oldukça gereklidir. Nitekim yakın zaman önce cumhurbaşkanı, 15 Temmuz (2016) tarihinin saygınlığını yitirmiş İstanbul iktidarını tanımayan TBMM’nin Ankara’da açıldığı 23 Nisan (1920) tarihi ile kıyaslanabileceğini ifade etmiştir. Yani her iki tarihin de yeni bir siyasi düzen başlattığının işareti verilmektedir. Bu olayı tanımlamak için henüz erkendir, hatta 15 Temmuz’u bir kırılma anı olarak kabul ederek, gündem çerçevesinde rağbet gören milli tarihi körü körüne yeniden yazmak için de erkendir. Fakat konuyla ilgili yayınların eleştirel bir değerlendirmesini yaparak, genel bir görünüm sunmanın yersiz olmayacağı kanaatindeyiz.

Aradan geçen zaman ve konunun son derece yüksek siyasi hassassiyeti göz önüne alındığında, sosyal bilimler adına yarışır nitelikte, mesafe ve tarafsızlık gerektiren bir çalışma henüz piyasada bulunmamaktadır. Hâlihazırdaki yayınlar ise resmi söylem, tanıkların dilinden anlatılanlar ve deneme/çözümleme ortaya koyan çalışmalar olmak üzere, üç ana kola ayrılabilir.

1)    Yeni mitosu şekillendirecek anlatılar¹

 Tıpkı Ocak 2017 tarihinde yayımlanan 15 Temmuz: Başarısız bir darbe girişimin ekonomi politiği başlıklı AKP’ye yakın düşünce kuruluşu Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı’nın (SETA) 184. sayılı raporu (Ünay & Dilek, 2017) gibi, SETA raporları bu kümede yer almaktadır. Ayrıca olayın daha çok zamansal akışına değinilip, incelemeci bakışın oldukça zayıf kaldığı (Yarar & Bozkurt, 2016) ve çizimler aracılığıyla hafızalarda yer etmeyi hedefleyerek (Topaloğlu, 2016), olayın kutsallaştırılmasına katkıda bulunan eserler yer almaktadır. Öte yandan bazı “anlatıların” başarısız darbeden ziyade, bilhassa Fethullah Gülen’e odaklandığını (Yangın, 2016; Turhan, 2016, Tayanç Çalışır; 2016 ; Önsel, 2016) belirtelim. Çoğunluğunu söz konusu şahsın eski yakınlarının kaleme aldığı ve kökten bir mesafe koymak istedikleri izlenimi uyandıran eserler (Erdoğan, 2016), yeni “düşmanın” tanımlanmasına katkıda bulunmaktadır.

Son olarak resmi savların yaygınlaşmasına hizmet eden hikayeleştirici üsluptaki daha edebi anlatılar da mevcuttur. Haluk Özdil Reis’in altı saati başlıklı tarihi romanında Recep Tayyip Erdoğan ve ailesini sahneye konmaktadır (Özdil, 2016). Yazar, kitabın girişinde “’Şeytanın Dansı’ başlayacaktı” (s.7) ifadesini kullanmıştır. Bahadır Yenişehirlioğlu, Kara Güneş isimli kitapta, Manisa’da yaşayan fakat arkadaş olmalarına rağmen bu darbe girişimi sırasında birbirinin tersi yolları izleyip, biri darbeci olan diğeri ise ‘direnişe’ katılan iki gencin öyküsünü anlatmaktadır. Kara Güneş, yazarı tarafından “kandırmaca, aldatmaca ve darbeye karşı duran bir direniş romanı” olarak sunulmaktadır (Yenişehirlioğlu, 2016).

2)    Seçilmiş tanıkların anlattıkları

Gazetecilerin o gece yaşadıklarını anlatmak üzere kaleme aldığı birçok kitap yayımlandı. Akıllı telefonu aracılığıyla Recep Tayyip Erdoğan’a ulaşan CNN-Türk Ankara temsilcisi Hande Fırat o geceki gelişmelerin perde arkasına 24 Saat isimli kitabında duygulu olduğu kadar ciddi bir üslupla eğilmektedir (Fırat, 2016). Bundan böyle Türkiye’de bir yıldıza dönüşen Fırat’ın kitabı, büyük dağıtımcıların sahip olduğu mağazalarda satılmaktadır. Türkiye Haber Kameramanları Derneği’nin yayınladığı KalkışMa isimli kitapta, olaylar sırasında görev yapan 102 kameraman, deneyimlerini özellikle çocuklara yönelik biçimde anlatmaktadır (2016).

Ayrıca halkın yazdığı söylenen Darbeye Dur Dedik! isimli anlatı gibi, “aşağıdakilerin şahitliklerinin” dile getirildiği anlatılar da mevcuttur (2016). Bu ortak kitabı gerçekten de sıradan insanlar kaleme aldığı gibi, gazeteci, yazar ve yönetmenler de esere katkıda bulunmuştur. Böylesi bir başlık, söz konusu kalkışma sırasında sokağa çıkan kişilerin şahitlikleri izlenimini verse de, kitapta olayların -uzaktan, bazen ekranları başından hatta yurtdışından izleyen- bireyler tarafından nasıl algılandığı üzerinde özellikle durulmaktadır.

3)    Deneme ve incelemeler

Bazı yazarlar, duruşma ve gözaltı ifadelerine veya ulaşılması zor belgelere dayanan, önceden yayımlanmamış gazetecilik araştırmalarını öne çıkarmaktadır. Bir araştırmacı nezdinde bu tür çalışmaların başlıca faydası resmi evrak örneklerini sunmalarıdır. Gülen cemaatinin ordu bünyesindeki yapılanmasına parmak basan Crypto başlıklı kitap (Şahin, 2017) ve yazarının elindeki mevcut demeçlere göre operasyonların seyrini yorumladığı Kod adı Mürted (Öztürk S., 2016) isimli eser bu türden yayınlara örnektir. 15 Temmuz Bir Devrimin Eşiğinde isimli bir başka kitap, olayları kemalizm ve atatürkçülük üzerinden ele alarak bir inceleme sunma gayreti ile karşımıza çıkmaktadır (Üzülmez, 2006). Yazar kitabında kemalizmin iflasından söz etmektedir. Kuşkusuz ivedilikle kaleme alınmış olan söz konusu eser, yazarın önceki yazılarını bir araya getirmekte ve 15 Temmuz hakkında gerçekten derin bir inceleme sunmamaktadır.

Diğer yandan, ordunun kalkışma öncesinde uğradığı değişime değinip, kurumun geleceğini sorgulayan, emekli bir ordu mensubunun kaleme aldığı Şanlı Ordudan Zanlı Orduya (Öznal, 2016) başlıklı kitap gibi, daha çok Türk ordusu ile ilgili incelemelerde bulunan eserler de mevcuttur. Yine aynı doğrultuda, Ergenekon davası kapsamında Ağustos 2013’te müebbet hapis cezasına çarptırılıp, Mart 2014’te serbest bırakılan ve orduyu içeriden tanıyan eski genelkurmay başkanı İlker Başbuğ, CNNTürk kanalında Ahmet Hakan’ın sunduğu Tarafsız Bölge isimli programda verdiği beyanata, 15 Temmuz öncesi ve sonrası (Başbuğ, 2006) isimli kitabında yer vermektedir (s.15-98). Kitabın, bir önceki bölümü (s. 99-136) tamamlayıcı nitelikteki “Türk ordusunun şerefli ve onurlu üniformasını 53 yıl taşıdım” isimli ikinci kısmı, daha önceden yayımlanmamıştır. Eserin son kısmı (s. 137-176) ise İlker Başbuğ’un 7 Ekim 2015 tarihinde Yargıtay 16. Ceza Dairesine verdiği ifadenin bir kısmını içermektedir. Başbuğ, bu kalkışmayı bir askeri darbe diye adlandırmak yerine “cemaatin silahlı darbesinden” bahsetmektedir. Başbuğ’un tahlili; olayların nitelenmesi, sorumluların tanımlanması ve Türk ordusundaki kendisinin desteklemediği son dönem reformlarına bakışı açısından ilginçtir. Zira Başbuğ’a göre, reformlar “kalp hastasına kanser tedavisi yapmak” gibidir. İlker Başbuğ, 15 Temmuz’u TSK’ya karşı yapılmış bir darbe olarak değerlendirmekte ve söz konusu kurumun, olağanüstü 30 Temmuz 2016 tarihli, 91 sayfa uzunluğundaki bir KHK ile hâl çerçevesinde ve mecliste tartışılmaksızın yeniden yapılandırılmasını eleştirmektedir.

Sonuç

Murat Belge’nin² yakın zaman önce ifade ettiği gibi, “15 Temmuz’da gerçekten ne olduğunu anlamış” değilsek, hâlen tam olarak nitelendirilememiş bu olay hakkındaki çok sayıdaki eser de anlama arzumuzu tam olarak tatmin etmemektedir. Öte yandan bu bolluğun da bir anlamı vardır ve bunun doğruluğu ileride tartışılmalıdır: çok sayıda eser, bu darbenin keskin etkisinin ve resmi söylemi mutlak suretle türlü kollardan yayma ihtiyacının da bir göstergesidir.

Bu yüzden daha eleştirel yaklaşan ve başka bakış açılarına kapı açan eserler beklenmektedir.

Kaynakça

• -AKGÜL Ahmet, 15 Temmuz Hıyanetinin Gizemi – Bir Darbe Analizi ve Sistem Krizi,  Sone Yayınları, 2016
• -BAŞBUĞ İlker, 15 Temmuz öncesi ve sonrası, 2016, İstanbul, DK, 2016
• -BAYRAM Ali, O Gece Özel Harekat, Puslu Yayıncılık, 2016
• -CANTÜRK Abdülkerim, Hannas’ın 15 Temmuz İşgal Girişimi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2016
• -ERDOĞAN Latif, Şeytanın GÜLEN Yüzü, İstanbul, Turkvuaz, Temmuz 2016
• -FIRAT Hande, 24 Saat – 15 Temmuz’un Kamera Arkası, Doğan Kitap, 2016
• -GÖRGÜLÜ Eray 15 Temmuz En Uzun Gece, Pusula Yayınevi – Ankara, 2016
• -KAVAKLI Ali Erkan, 15 Temmuz Diriliş Destanı, Nesil Yayınları, 2016
• -KOÇAK Cemil, Darbeler Tarihi, Timaş Yayınları, 2016
• -ÖNSEL Mustafa, Aşil’in Topuğu FETÖ’nün O Gecesi, İstanbul, Alibi Yayıncılık, 2016
• -ÖZDEMİR Cüneyt & TAŞ Kenan, Bir Millet Direniyor-15 Temmuz Tanıklıkları, Doğan Kitap, 2016
• -ÖZDİL Haluk, Reis’İn Altı Saati – En Kritik Gece: 15 Temmuz, Vatan Kitap, 2016
• -ÖZNAL Erdoğan, Şanlı Ordudan Zanlı Orduya, Tekin Yayınevi, 2016
• –ÖZTÜRK Bekir, Diyalog’dan Darbeye – 15 Temmuz’un Kodları, Altaylı, 2016
• -ÖZTÜRK Saygı, Kod Adı Mürted, Doğan Kitap, 2016
• -ÖZİPEK Bekir Berat, ABAYHAN Yasemin, 15 Temmuz Darbe Girişimi Uzun Gecenin Kısa Tarihi, Kadim Yayinlari, 2016
• -MİŞ Nebi, GÜLENER Serdar, COŞKUN İpek, DURAN Hazal, AYVAZ M. Erkut, Demokrasi Nöbetleri – Toplumsal Algıda 15 Temmuz Darbe Girişimi, SETA Kitapları, 2016
• -ŞAHİN Helin, Kripto (15 Temmuz Darbe Gecesi), Profil Yayınları, 2017
• -ŞİŞMAN Mustafa, 15 Temmuz Türkiye Destanı, Cinius Yayınları, 2016
• -TAYANÇ ÇALIŞIR Kurtuluş, 15 Temmuz ve Fetö Bir Terör Örgütünün Anatomisi, Kaynak Yayınları, 2016.
• -TOPALOĞLU Yasin, Son Darbe – Türk Milletinin 15 Temmuz Destanı, Elips Kitap, 2016
• -TURHAN Talat, Sarmaşık Fetö’nün Dolarları, Nergiz Yayınlari, 2016
• -ÜNAY Sadık & DİLEK Şerif, 15 Temmuz: Başarısız bir darbe girişiminin ekonomi politiği, Ankara, SETA, Analiz, Sayı 184, (Ocak 2017)
• -ÜZÜLMEZ Abdurrahman, 15 Temmuz, Bir Devrimin Eşiğinde, Profil Yayıncılık, 2016
• -YANGIN İlhami, Cemaat’in İlk Darbesi, Tekin Yayınevi, 2016
• -YARAR Mete & BOZKURT Ceyhun, Darbenin Kayıp Saatleri, Destek Yayınları, 2016
• -YENİŞEHİRLİOĞLU Bahadır, Kara Güneş – Bir 15 Temmuz Romanı, Timaş Yayınları, 2016
• -YURDAKUL Kazım, Milletin Darbesi 15 Temmuz, Türdav Yayınları, 2016
• –Kalkışma: Habercilerin Kaleminden 15 Temmuz, Türkiye Haber Kameramanları Derneği, 2016
• -“Ortadoğu’da Darbeler”, Ortadoğu Analiz, Ankara: ORSAM, Eylül-Ekim 2016, 8/76
• –Darbeye Dur Dedik! Bu Kitabı Halk Yazdı, Puslu, 2016

1. Bunların yanı sıra, T.C. Cumhurbaşkanlığı tarafından İnternet üzerinden, sırasıyla Ağustos ve Kasım 2016’da yayımlanan resmi raporlar da bulunmaktadır (sonuncu rapor Türkçe-İngilizce veya Türkçe-Fransızca olmak üzere çift dilde hazırlanmıştır): http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-09-22-15temmuz-tr.pdf, http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-12-02-onsorudafeto-tr-en.pdf, http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-09-22-15temmuz-fr.pdf. [↩]
2. Murat Belge’nin 9 Şubat 2017 tarihli T24’ün İnternet sitesindeki makalesi okunabilir. http://grihat.com/murat-belge-15-temmuzda-gercekten-ne-oldugunu-anlamis-degiliz/. [↩]

Şubat 2017
Version française

Winter (1971), Garlan (1974) ve  Adam (1982) gibi yazarların 1970li yıllarda, Antik döneme ait istihkam yapıları üzerine yayımladığı kilit eserler ve Leriche ile Tréziny’nin 1986 yılında düzenlediği ilk kolokyum ile birlikte, Antik dönem tahkimatı, başlı başına bir araştırma kolu olarak öne çıkmaya başlamıştır. Böylelikle, arkeolog ve tarihçiler, antik kentler ve civarlarını işleyen araştırmaların, Akdeniz medeniyetlerinin savunma alanında sarf ettiği çabaları göz önüne almaksızın yapılamayacağının farkına varmıştır. Yine de çok sayıda tahkimata ev sahipliğiyle bilinen Karya sit alanından bu yayınlarda hiç söz edilmemiştir. Oysa Karya hakkındaki araştırmalar, eskilere dayanmaktadır. Öyle ki Paton ve Myres’a ait, günümüzde hâlen kabul gören, antik eserlerin dağılımını gösteren harita ve birçok plan 1896 yılında yayımlanmış; ayrıca Latmos yani Beşparmak Dağı’ndaki Herakleia (Krischen 1922) ve Milet (von Gerkan 1935) sit alanlarındaki tahkimat hakkında 20. yüzyıl başlarında üç eser çıkmıştır. G. Bean, J.M. Cook ve S. Hornblower (Mausolus, 1982) gibi arkeologlar, istihkam yapılarına dikkat çekilmesine önemli katkıda bulunmuştur. Fakat Karya surlarının ayrıntılı biçimde işlenmesi için, A.W. Mc Nicoll’ün Ege Denizi’nden Fırat Nehri’ne dek uzanan tahkimatı ele alan, 1997 tarihli eserini beklemek gerekecektir. Karya’daki istihkam yapılarının cetvelinin ilk kez çıkarıldığı çalışma, I. Pimouguet-Pédarros’un Archéologie de la défense isimli, 2000 yılında yayımlanmış ve konu hakkında temel kaynak teşkil eden eseridir. Bundan sonra, Pedersen’in Halikarnassos’ta (2010), Peschlow-Bindokat’ın ve Hülden’in (2000) Latmos-Herakleia’da (2005), Ruggendorfer ve Konecny’nin (2014) Alinda’da yaptığı gibi, sit alanları, yeniden ayrı ayrı ele alınmaya başlanmıştır. Bir asrı aşkın bir süreye yayılan çalışmalarda, Karya’daki istihkam sürecinin farklı dönemleri tespit edilmeye çalışılmış, fakat yeterli arkeolojik kazıların gerçekleştirilememesi sonucu, tarihleme işlemi, büyük ölçüde, mimari gözleme ve tarihi karşılaştırmalara dayanarak yapılmıştır. Doğru bir tarihi sıralama önermekte çekilen sıkıntı, Labranda sit alanındaki tahkimat ağı üzerine, İsveçli ve Fransız araştırmacıların gerçekleştirdiği kazılar sırasında (Karlsson 2007-2013 ve Vergnaud 2013-2015) aşılmıştır. Bu kazılar, sit alanında ortaya çıkarılan seramiklere dayanarak doğru bir tarihleme sunmayı mümkün kılmıştır.

Üç uzun dönemde incelenebilecek olan Karya istihkamının belkemiği niteliğini taşıyan dönemi Hekatomnid Hanedanlığına rastlar. Karya’daki ilk tahkimat yapılarının İ.Ö. 8.-7. yüzyıl civarında inşa edildiğini söyleyebiliriz. W. Radt’ın Halikarnassos sit alanının bulunduğu Bodrum yarımadası ve civarında gerçekleştirdiği, 1970 tarihli inceleme de bu görüşü destekler. Savunmanın tahkimli çeper bölgeler ve gerektiğinde geri çekilinebilecek, denizden uzak kaleler vasıtasıyla yapıldığı düşünülmektedir. Radt (1970) ve Rumscheid’in (2009) incelemelerine göre, Pedasa (Gökçeler Köyü) ve Alâzeytin Tepesi gibi civar noktaların yüksek yerlerinde bir kale ile aşağı mevkiinde ise etrafı surlarla çevrili bir yerleşim bulunmaktaydı. Buralardaki istihkam duvarları, birbirinden çok farklı biçimde örülmüşse de, plattenmauerwerk isimli, kiltaşı kütlelerini yığarak inşa etme yönteminin kullanılmasından ötürü, bir bütünlük arz etmektedir. Bu malzemenin kullanımı, bunun Karya kültürünün bir özelliği olmasından ziyade, hammaddenin yarımadada hazır bulunması ile açıklanabilir. Bölgenin istihkam geleneğindeki büyük değişiklik, İ.Ö. 370 yılı civarına, Mausolos dönemine rastlar. Mausolos, Alinda ve Halikarnassos gibi şehirleri, Amizon ve Labranda gibi tapınakların çevresi ve önem arz eden bazı anayollar üzerine, yani iktidarı ifade eden yerlerin tahkimi üzerine yoğunlaşır. Hekatomnid Hanedanlığı, İ.Ö. 4. yüzyılda kurduğu istihkam ağını, öncelikle nüfuzunu pekiştirmek üzere inşa etmiştir (Pimouguet-Pédarros 2000). Bu yeni yapıların özelliği, değişik yükseklikteki taşlardan örülmeleri ve taşların uzun kenarlarının yanı sıra, kısa kenarlarının da duvar yüzeyinde göze çarpmasıdır. Ayrıca kule köşelerinde kısa kenarların çifter çifter üst üste koyularak örüldüğü ve köşe çizgisini ortaya çıkaran taşların düzleştirildiği gözlemlenmektedir (Perdersen 2010, Pedersen ve Ruppe 2016). Böylelikle Karya’da Hekatomnid kimliğini teyit eder nitelikte bir istihkam mimarisinin, tıpkı kamusal ve dini yapılarda olduğu gibi, ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Karya’daki istihkam faaliyetinin üçüncü safhası, bir öncekinin devamı olarak karşımıza çıkmakta ve Büyük İskender’in ölümünün ardından bölgede kendini gösteren iktidar savaşlarını yansıtmaktadır (Mc Nicoll 1997). Bu gelişmeler bilhassa sahada kullanılan yöntemi etkilemiş ve yuvarlak, beşgen veya altıgen biçimli top kuleleri ortaya çıkmıştır (Pimouguet-Pédarros 2000). Kuşatma konusunda dönemin diğer Helenistik medeniyetlerinde kaydedilen gelişmelere Karya’da da rastlanır, hatta bir tahkim çemberi oluşturan kulelerin çeşitliliğine bakılırsa, bölgenin çeşitli denemelere sahne olduğu söylenebilir. Euromos şehri, Helenistik dönemde Karya’ya özgü askeri mimari alanında kaydedilen gelişmeleri gayet güzel gözler önüne sermektedir.

Fransız araştırmacılar, IFEA’nın desteğiyle Karya’yı uzun sürelerce derinlemesine incelemiştir. Bu çalışmaların öncelikli amacı yazıt arayışı olsa da, birçok sit alanı ve sur, aralarında Alfred Laumonier (1936), Louis Robert (1935) ve Pierre Debord’un (Debord 2001, Debord et Varınlıoğlu 2010) bulunduğu arkeolog ve tarihçilerin çalışmaları sayesinde gün yüzüne çıkmıştır. IFEA’nın şubat ayı vitrini de, Kuzey Avrupa’dan İngiliz, Alman ve Danimarkalı araştırmacıların katkılarını gölgelemeden, Karya sit alanındaki Fransız kazı geleneğini tanıtmaya çalışacaktır.

IFEA kütüphanesi vitrininde sergilenen eserler

• ADAM, J.-P. 1982, L’architecture militaire grecque, Paris. Ac Ar 043/
• GARLAN, Y., 1974, Recherches de poliorcétique grecque, Paris.   COLL VII 223/
• LERICHE, P. & H. TRÉZINY, (eds), 1986, La fortification dans l’histoire du monde grec (Actes du Colloque international du CNRS: « La fortification et sa place dans l’histoire politique, culturelle et sociale du monde grec, Valbonne, 1982), Paris.  Ac Ar 048/
• WINTER, F.E., 1971, Greek Fortifications, Toronto. Ac Ar 023/
• CARSTENS, A.M. 2009, Karia and the Hekatomnids: The creation of a dynasty, BAR S1943, Oxford. COLL XIV 1943/
• DEBORD, P & E. VARINLIOĞLU, 2010, Cités de Carie, Harpasa, Bargasa, Orthosia dans l’Antiquité, PUR, Rennes. HAM 04/
• DEBORD, P. et R. DESCAT (éd.), 1994, Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale (Actes de la table ronde CNRS d’Istanbul, 1993), Bordeaux.  P 058/
• DESCAT, R., 1994, « Les forteresses de Théra et Kallipolis de Carie », REA 96, 205-214. P 058/
• HORNBLOWER, S. 1982, Mausolus, Oxford. Ac Gén 176/
• KARLSSON, L., 2011, « The forts and fortifications of Labraunda », in: Karlsson, K. & S. Carlsson (eds), Labraunda and Karia, (Boreas 32), 217-252. HAM 67/
• KRISCHEN, F., 1922, Die Befestigungen von Herakleia am Latmos, Milet III.2, Berlin. Ac Si Mil 05 B 3-2/
• MC NICOLL, A.W., 1997, Hellenistic Fortifications from the Aegean to the Euphrates, Oxford. Ac Ar 091/
• PESCHLOW-BINDOKAT, 2005, Feldforschungen im Latmos: die Karische Stadt Latmos. (Milet, III.6), Berlin. GU 199/
• PIMOUGUET-PÉDARROS, I., 2000, Archéologie de la défense: Histoire des fortifications antiques de Carie aux époques classique et hellénistique, Presses Universitaires de Franche Comté.  Ac Gén 154/
• RADT, W., 1970, Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos unter besonderer Berücksichtigung der archaische Epoche, Tübingen. COLL X A 03/
• RUMSCHEID, F. (éd.), 2009, Die Karer und die anderen (Actes du Colloque International de Berlin, 13-15 October 2005), Bonn. Ac Gén 211/
• VERGNAUD, B., 2014(a), « Quelques observations sur la forteresse de Labraunda », in : Karlsson, K., Carlsson, S. & J. Blid Kullberg (eds), LABRYS. Studies presented to Pontus Hellström, (BOREAS 35), 107-122. Mél 132/
• von GERKAN, A., 1935, Die Stadtmauern, Milet II. 3, Berlin. Ac Si Mil 05 B 2-3/
• WINTER, F.E., 1971, Greek Fortifications, Toronto. Ac Ar 023/

Ayrıca seçilmiş makalelerden oluşan bir dosya

Kaynakça

Genel kaynaklar

• ADAM, J.-P. 1982. L’architecture militaire grecque, Paris. Ac Ar 043/
• FREDERIKSEN, R., MÜTH, S., SCHNEIDER, P. & M. SCHNELLE (éd.), Focus on Fortifikation. New Research on Fortifications in The Ancient Mediterranean and The Near East. Acropolis Museum in Athens, 6-9 December 2012. (Fokus Fortifikation Studies. vol. 2), Oxbow Books, Oxford.
• GARLAN, Y., 1974, Recherches de poliorcétique grecque, Paris.   COLL VII 223/
• HELLMANN, M.-Ch., 2010, L’architecture grecque. 3. Habitats et Fortifications. Picard, Paris.
• KARLSSON, L., 1992, Fortification Towers and Masonry Techniques in the Hegemony of Syracuse 405-211 B.C., Stockholm.
• LANG, F., 1996, Archaische Siedlungen in Griechenland. Struktur und Entwicklung, Berlin.
• LAWRENCE, A.W., 1979, Greek Aims in Fortifications, Oxford.
• LERICHE, P. & H. TRÉZINY, (eds), 1986, La fortification dans l’histoire du monde grec (Actes du Colloque international du CNRS: « La fortification et sa place dans l’histoire politique, culturelle et sociale du monde grec, Valbonne, 1982), Paris.  Ac Ar 048/
• MAIER, F.G., 1959-1961, Griechische Mauerbauinschriften, Heidelberg. Ep 031/
• MARDSEN, A.W., 1969, Greek and Roman Artillery, from. 399 B.C. to the 4th Cent A.D., Historical Development, Oxford.
• OBER, J., 1992, « Towards a Typology of Greek and Roman Artillery Towers : the First and Second Generations (ca. 375-275 B.C.) », in : Van De Maele, S. & J. M. Fossey (eds), Fortificationes Antiquae, 147-169.
• SOKOLICEK, A., 2009, Diateichismata. Zu dem Phänomen innerer Befestigungsmauern im griechischen Städtebau, Vienne.
• van de MAELE, S. et J.M FOSSEY (éd.), 1992, Fortificationes Antiquae (Actes du colloque tenu à Ottawa en octobre 1988), Amsterdam.
• WINTER, F.E., 1971, Greek Fortifications, Toronto. Ac Ar 023/
• WOKALEK, A., 1973, Griechische Stadtbefestigungen. Studien zur Geschichte der frühgriechischen Befestigungsanlagen, Bonn.

Karya’daki tahkimat hakkında:

• BEAN, G.E., 1971, Turkey beyond the Meander, London.
• BEAN, G.E. et J.M. COOK, 1952, « The Cnidia », ABSA 47, 171-213.
• BEAN, G.E. et J.M. COOK., 1955, « The Halicarnassus Peninsula », ABSA 50, 86-170.
• BEAN, G.E. et J.M. COOK, 1957, « The Carian Coast III », ABSA 52, 58-146.
• BENOIT, J. et R. PIEROBON-BENOIT, 1993, « Il terittorio a Nord di Iasos », ANSP 23, 902-919.
• BENTER, M., 2009, « Hydas, eine befestigte Höhensiedlung auf der Bozburun-Halbinsel », in: Rumscheid, F. (éd.), Die Karer und die anderen, 481-501. Ac Gén 211/
• BRUN, P., 1994, « Les fortifications d’Hyllarima, Philon de Byzance et Pleistarchos », in : Debord, P. & R. Descat (eds), Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale, REA 96, 193-204. P 058/
• CARSTENS, A.M. 2009, Karia and the Hekatomnids: The creation of a dynasty, BAR S1943, Oxford. COLL XIV 1943/
• CARSTENS, A.M. et P. FLENSTED-JENSEN, 2004, « Halikarnassos and the Lelegians », in: Isager, S. et P. Pedersen (éd.), The Salmakis Inscription and Hellenistic Halikarnassos, 109-123.
• COBET, J., 1997, « Milet 1914-1985. Die Mauern sind die Stadt. Zur Stadtbefestigung des antikes Milet », AA, 249-284.
• DEBORD, P & E. VARINLIOĞLU, 2010, Cités de Carie, Harpasa, Bargasa, Orthosia dans l’Antiquité, PUR, Rennes. HAM 04/
• DEBORD, P. (dir.), 2001 (a), Les hautes terres de Carie, Bordeaux.
• DEBORD, P. et R. DESCAT (éd.), 1994, Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale (Actes de la table ronde CNRS d’Istanbul, 1993), Bordeaux.  P 058/
• DESCAT, R., 1994, « Les forteresses de Théra et Kallipolis de Carie », REA 96, 205-214. P 058/
• HELD, W. et alii.,  1999, « Loryma Vorbericht über die Kampagnen 1995 und 1998 », Ist. Mitt. 49, 159-196.
• HELD, W., 2006, « Loryma », in: Radt, W. (éd.), Stadtgrabungen und Stadtforschung im westlichen Kleinasien: Geplantes und Erreichtes, 187-198.
• HORNBLOWER, S. 1982, Mausolus, Oxford. Ac Gén 176/
• HÜLDEN, O., 2000, « Pleistarchos und die Befestigungsanlagen von Herakleia am Latmos », Klio 82, 382-408.
• KARLSSON, L. 2013, « The Hekatomnid Pottery from the Recent Excavations and the Date of the Forts of Labraunda », in : Brun, P.  et al. (éd.), Euploia. La Lycie et la Carie antiques, 213-224.
• KARLSSON, L., 2011, « The forts and fortifications of Labraunda », in : Karlsson, K. & S. Carlsson (eds), Labraunda and Karia, (Boreas 32), 217-252. HAM 67/
• KARLSSON, L., 1994, « Thoughts about fortifications in Caria from Maussollos to Demetrios Poliorketes », in : Debord, P. & R. Descat (eds), Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale, REA 96, 141-153.
• KARLSSON, L. et al. 2012. « Labraunda 2011, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 5, 49–87.
• KARLSSON, L. et al. 2011. « Labraunda 2010, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 4, 21–67.
• KARLSSON, L. et al. 2010. « Labraunda 2009, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 3, 61–104.
• KARLSSON, L. et al., 2009, « Labraunda 2008, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 2, 57-87.
• KARLSSON, L. et al., 2008, « Labraunda 2008, a preliminary report on the Swedish excavations », Istanbuler Mitteilungen 58, 109-133.
• KRISCHEN, F., 1922, Die Befestigungen von Herakleia am Latmos, Milet III.2, Berlin. Ac Si Mil 05 B 3-2/
• MC NICOLL, A.W., 1997, Hellenistic Fortifications from the Aegean to the Euphrates, Oxford. Ac Ar 091/
• PATON, W.R. & J.L. MYRES, 1896, « Karian sites and inscriptions », JHS 16, 188-271.
• PEDERSEN, P., 2010, « The city wall of Halikarnassos », in: Van Bremen, R. & J.M. Carbon (eds), Hellenistic Karia, 269-316.
• PEDERSEN, P. & U. RUPPE, 2016, « The Fortifications at Halikarnassos and Priene – some regional characteristics? », in : Frederiksen et al. (éd.) Focus on Fortifications. : New Research on Fortifications in the Ancient Mediterranean and the Near East, Oxford, 560-580.
• PESCHLOW-BINDOKAT, 2005, Feldforschungen im Latmos: die Karische Stadt Latmos. Milet, III.6, Berlin. GU 199/
• PESCHLOW-BINDOKAT, A., 1989, « Lelegische Siedlungsspuren am Bafa See », Anadolu 22, 1981-1983, 79-83.
• PESCHLOW-BINDOKAT, A. & U. PESCHLOW, 1996, Der Latmos. Eine unbekannte Gebirgslandschaft an der türkischen Westküste, Mainz.
• PIMOUGUET, I., 1994 (b), « Les fortifications de la Pérée rhodienne », REA 96, 243-271.
• PIMOUGUET- PÉDARROS, I., 1995, « Défense et territoire, l’exemple milésien », DHA, 21-1, 89-109.
• PIMOUGUET- PÉDARROS, I., 2010, « Les fortifications de la cité d’Alinda en Carie », in : Aufrère, S.H. & M. Mazoyer (eds), Remparts et fortifications – Du temple d’Edfou au mur de Berlin, 91-110.
• PIMOUGUET- PÉDARROS, I., 2013, « Existe-t-il un style de construction hécatomnide ? Recherche à travers l’étude des fortifications du sud-ouest de l’Asie Mineure », in : Brun, P.  et al. (eds), Euploia. La Lycie et la Carie antiques, 153-174.
• PIMOUGUET-PÉDARROS, I., 2000, Archéologie de la défense: Histoire des fortifications antiques de Carie aux époques classique et hellénistique, Presses Universitaires de Franche Comté.  Ac Gén 154/
• RADT, W., 1970, Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos unter besonderer Berücksichtigung der archaische Epoche, Tübingen. COLL X A 03/
• RADT, W., 1978, « Die Leleger auf der Halbinsel von Halikarnassos », in: Akurgal, E. (éd.), The proceedings of the Tenth International Congress of Classical Archaeology, I-III, 330-347.
• ROBERT, J. & L., Fouilles d’Amyzon en Carie I, Exploration, histoire, monnaies et inscriptions, Paris. Ac Si Ili 02-01/
• RUMSCHEID, F., 2009, « Die Leleger: Karer oder Andere? », in: Rumscheid, F. (éd.), Die Karer und die anderen, 163-193. Ac Gén 211/
• RUMSCHEID, F., 1999, « Mylasas Verteidigung: Burgen statt Stadtmauer ? », in: Schwandner, E.-L. & K. Rheidt (eds), Stadt und Umland, Neue Ergebnisse der archäologischen Bau- und Siedlungsforschung, (DiskAB 7), 206-222.
• VARINLIOĞLU, E., 1994, « La fortification hellénistique de Stratonicée, archéologie et épigraphie », in : Debord, P. & R. Descat (eds), Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale. Table ronde CNRS, Istanbul 20-27 mai 1993, REA 96, 189-191.
• VERGNAUD, B., 2016(a), « La forteresse de l’acropole de Labraunda. Rapport préliminaire sur la 4e campagne de fouille (2016) », in Henry, O. et al, Labraunda 2015, Anatolia Antiqua XXIV, 397-412.
• VERGNAUD, B., 2016(b), « La muraille d’Eurômos 2014-2015 », in Kızıl, A. et al., Euromos : Rapport préliminaire sur les travaux réalisés en 2015, Anatolia Antiqua XXIV, 325-333.
• VERGNAUD, B., 2015, « La forteresse de l’acropole de Labraunda. Rapport préliminaire sur la 3e campagne de fouille (2014) », in Henry, O. et al, Labraunda 2014, Anatolia Antiqua XXIII, 316-330.
• VERGNAUD, B., 2014(a), « Quelques observations sur la forteresse de Labraunda », in : Karlsson, K., Carlsson, S. & J. Blid Kullberg (eds), LABRYS. Studies presented to Pontus Hellström, (BOREAS 35), 107-122. Mél 132/
• VERGNAUD, B., 2014(b), “L’acropole du site”, in : Henry et al., « La mission Labraunda 2013 – rapport préliminaire », Anatolia Antiqua 22, 280-292.
• VERGNAUD, B., 2014(c) “Labraunda Lower Acropolis Excavations 2012-2013: Preliminary Notes”, in : Karlsson, L., Blid-Kullberg, J., Vergnaud, B. & A. Freccero, « A preliminary report on the work at the sanctuary with a new reconstruction drawing of the sanctuary by Jesper Blid Kullberg and an appendix by Fredrik Tobin », Opuscula 7, 16-22.
• VERGNAUD, B., 2013, “L’acropole du site”, in : Henry et al., « Labraunda 2012, rapport préliminaire », Anatolia Antiqua 21, 285-298.
• von GERKAN, A., 1935, Die Stadtmauern, Milet II. 3, Berlin. Ac Si Mil 05 B 2-3/

Ocak 2017
Version française

Siyaset dünyası ile kurdukları ilişkilerde, patronların günümüzde nasıl kamplaştıklarına yoğunlaşan incelemeler ile birlikte, Türkiye’de politik ekonomi konulu çalışmalarda, 1990lı yıllardan itibaren kuşkusuz bir yenilik gözlemlenmiştir. Bu incelemelerde, “tüccarlar” ve “sanayiciler” çekişmesinin üzerinde daha az durularak, yeni kuşak işadamlarının ortaya çıkışı ile Türkiye’de yükselişe geçen siyasal İslam ve bilhassa AKP’nin iktidara gelmesi arasındaki ilişki kavranmaya çalışılmıştır (Buğra A. ve Savaşkan O, 2015 ; Buğra A., 1994 ; Heper M., 2014). Söz konusu değişim, özellikle patroncu çevrelerin sürdürdüğü mücadele çerçevesinde; Türk siyasetinin İslamcı kanadı ile laik kanadı arasında kalan her bir siyasi kesimin kendi işadamlarını bir araya getiren dernekleri kurmasıyla birlikte gözlenir (Özel I., 2015 ; Yankaya D., 2013). Böylelikle ilgi, belirgin bir biçimde, sektörler üzerine yoğunlaşan çalışmalardan, bölgeler arasındaki rekabet konusuna doğru kayar. Memleketleriyle öne çıkan bilhassa Anadolu kökenli bu yeni kişiler, eski seçkinlerin devletçi ve kemalist iktidarını eleştirip, ayrıca, meşruiyetlerinin temeli olarak dini aidiyetlerini öne çıkarırlar.

Ekonomik yapı ve yerel seçkinlerin şehirlerde inşa ettiği mekanlar arasındaki ilişkiyi konu alan eserlerin yurt çapında piyasaya çıkması tam da bu döneme rastlar. Bu çalışmalar, belediye veya işadamı gibi, yereldeki kurum ve girişimcilerin iktisadi büyümeyi nasıl sırtlanarak, memleketlerinden birer “girişimci şehir” yarattıklarını, siyasi iktisat merceğinden ele alır (Bayırbağ, M. K., 2007). Yereldeki yeni orta sınıfın siyasi açıdan gösterdiği hareketlilik sonucu yeni kaynakların ortaya çıkmasında ciddi ilerlemeler kaydedilir. Öyle ki Gaziantep, Kayseri, Konya, Denizli politik ekonomi merceğinden kapsamlıca çalışılmış şehirlere örnektir (Doğan, A. E., 2007 ; Bayırbağ, M. K., 2007 ; Cengiz K., 2013 ; Öz Ö., 2004 ; Varol C., 2009 ; Kuyucu T., Danış D., 2015). Türkiye’de devlet, siyaset, iktisat ve toplum arasındaki ilişkilerin dönüşüm süreçlerini, siyasetçiler ve memleketleri ile kurulan ilişkileri temel alarak işleyen bu incelemelerin, ekonomi alanındaki çalışmalara yeni bir bakış kazandırmak gibi önemli bir yanı vardır.

Hükümetin Gülen cemaatiyle mücadelesinin damgaladığı Türkiye’nin yakın dönem gündemiyle ilgili olarak, Gülenci ağların iş çevrelerindeki gelişimini ele alan çalışmalar mevcuttur. Cemaatin birçok ülkedeki okulları aracılığıyla kurduğu ağları, iş camiası ile kurulan ağları takip etmiştir (Pandya S., Gallagher N., 2012 ; Hendrick J. D., 2013). 15 Temmuz 2016 tarihli darbe girişimi sonrasında, cemaatle ilişki şüphesi taşıyan şirketler, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu isimli devlet kurumuna devredilmiştir. Bu yaptırımlar, Türkiye’deki iş çevreleri ve siyasi iktidar mercileri arasındaki ilişki bakımından düşündürücüdür. Gülen cemaatine yakın iş çevrelerine ait dernekleri bir araya getiren Türkiye İşadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu (TÜSKON) ve AKP makamları arasındaki ilişkiler diplomasi alanını da etkilemiştir (Angey G., 2014). Öte yandan 2000li yıllar boyunca işadamları ve siyasetçilerin yerelde kurdukları bağlar ile hâlihazırda yeniden şekillenen ilişkilerin nasıl seyredeceği de irdelenmelidir (Dorronsoro G., Gourisse B., 2014).

Politik ekonomi alanında yürütülen çalışmalar, her kesimden kabul görmemekte ve iktisadi konuların meseleyi siyasileştiren biçimde el alınmasına şüpheyle yaklaşabilmektedir. Özellikle Türkiye Ekonomi Kurumu Vakfı’nın yayınları aracılığıyla, iktisatçılar incelemelerinde Malatya, Denizli, Sivas, Kahramanmaraş, Çanakkale, Doğu Karadeniz gibi Anadolu şehir ve bölgelerine yoğunlaşmışlardır (Küçüker C., 1998 ; Akbostancı E. et Erdoğdu O. S., 2011). Söz konusu çalışmalar arasında, 1929 ekonomik krizi döneminde kuruluş amacı, devletin iktisadi önlemlerini desteklemek olan vakfa iktisatçıların sunduğu incelemelere bilhassa rastlanır. Ayrıca ticaret odaları ve patron dernekleri gibi Türk ekonomisinde rol oynayan unsurların desteklediği İktisadi Kalkınma Vakfı da, Avrupa Birliği’ne (AB) yönelik lobi faaliyeti görevi gören birçok eser yayımlamaktadır. Kıbrıs meselesinden AB’de uygulanan vergi politikalarına varana dek, ekonomik ve sosyal açıdan gayet farklı konuları işleyen bu yayınlar, ekonomik ilişkilere uzlaşmacı bir biçimde yaklaşmaktadır.

Kitap ve makalaler

Bölge ve yerele odaklı çalışmalar

Türkiye Ekonomi Kurumu Vakfı yayınları

Aralık 2016
Version française

IFEA, Arap dilinin özellikle Orta Çağ Arapçası konusunda uzmanlaşmış araştırmacıların önemli bir uğrak noktası olmuştur ve günümüzde de bu özelliğini hâlen korumaktadır. Enstitünün kütüphanesinde bulunan, Arap ve İslam âlemi üzerine, Fransızca ve İngilizce yüzlerce çalışma ve 200 kadar Arapça eser, bu durumun bir göstergesidir. Orta Çağ tarihi ve modern Mısır tarihi olmak üzere, başlıca iki konu etrafında şekillense de, sınırlı sayıdaki Arap dünyasıyla ilgili kaynaklar içinde çok çeşitli alanlardan eserler bulunmaktadır. İlerleyen satırlarda söz konusu çeşitliliği genel hatlarıyla ortaya koymaya çalışacağız.

IFEA kütüphanesinde her Arap dili uzmanının sıklıkla ihtiyaç duyacağı kaynaklar mevcuttur. Arapçadan başka bir dile veya bir başka dilden Arapçaya sözlüklerin (Kazimirski, Wehr, Lane) yanı sıra, Yakut el-Hamavi’nin (ö. 1229) coğrafi sözlüğü, K. Brockelmann’ın ve F. Sezgin’in yazar ve eser katalogları ile Türk kütüphanelerindeki el yazmaları kataloğu, araştırmacılar için sağlam bir kaynak niteliğindedir. Bunların arasında, J. Golius’un 1653 basımlı Arapça-Latince lugatı (Lexicon arabico-latinum), ilk basımı 1680 yılında Viyana’da yapılmış F. Mesgnien’in Şark lisanları sözlüğü (Thesaurus linguarum Orientalium Turcicae arabicae Persicae) ile G. W. Freytag’ın 1837 basımlı Arapça-Latince lugatı (Lexicon arabico-latinum) gibi, 17. yüzyıldan 19. yüzyıla dek kullanılmış tarihi sözlüklerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bir başka dikkat çekici sözlük ise Kaşgarlı Mahmut’un 1075 yılı civarında kaleme aldığı, etnoğrafik bilgiler de içeren Divanü Lugati’t-Türk isimli Türk dilleri sözlüğüdür.

ISL başlığı altında toplanmış, Arap ve İslam medeniyetlerinin tarihi ile ilgili ve bu medeniyetlerdeki düşünce tarihi konulu kaynaklar, özellikle Abbasi dönemini (750-1258) ele alır. Bunlar arasında, ilahiyat ve fen bilimleri olduğu kadar, edebiyat ve sanat alanlarındaki eserler de mevcuttur. Örneğin edebiyat alanında, İbn Abdürabbih’in eşsiz gerdanlık anlamına gelen El-İkdü’l-Ferid isimli şaheserinin yanı sıra, Abbasi dönemi nesrinin iki büyük ismi olan, El Cahiz’in (ö.867) ve Ebu Hayyan et-Tevhidi’nin (ö.1023) edebi mektupları da bulunur. Kütüphanede, Harezmi’nin (ö. 850) cebir eseri ile Abu Sahl İsa ibn Yahya al-Masihi’nin (ö. 1010) tıbbiyeyi yüz soruda ele aldığı kitabı mevcuttur. İlahiyat alanında ise İmam Buhari’nin (ö. 869) hadis külliyatı ve Ebu Cafer Taberi’nin (ö.923) tefsirinin yanı sıra, akılcı yaklaşımıyla öne çıkan mutezile anlayışının nadir incelemelerinden olan ve Ebü’l-Hüseyin el-Basri’ye (ö. 1044) ait el Mu‛temed isimli fıkıh usulü hakkındaki eserin de altını çizmek gerekir. Ayrıca İsmaili yaklaşımı yansıtan birtakım incelemeler de mevcuttur, bunlar arasından özellikle, Fatimi tarihçisi ve İsmaili bir vaiz olan Kadı Numan’ın (ö. 974) El-İktişar isimli, hukukun temellerini irdeleyen kitabını sayabiliriz.

Yine de IFEA kütüphanesindeki Arapça eserlerin büyük çoğunluğunu Orta Çağ ve Osmanlı öncesi döneme ait vakayinameler oluşturmaktadır. Arap ve İslam medeniyetlerinde tarih yazımı, edebi bir tür olarak, Abbasi iktidarının güçlenmesiyle birlikte, 9. yüzyılda ortaya çıkmıştır ve vakayinamelerin temelinde senet diye adlandırılan ve aktardıkları haberin doğruluğunu teyit eden bir rivayet zinciri yatar. Anlatılanları konuya göre sınıflandıran, yaşam öykülerinin veya şehir tarihlerinin derlendiği başka biçimler, kısa zaman içinde ortaya çıkmışsa da, tüm tarihi nitelikteki çalışmalar, bu anlatıların çoğunlukla yıllık biçiminde derlenmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Suriye’deki Selçuklu (1078-1117), Eyyübi (1171-1341) ve Memlük dönemlerine (1250-1517) ışık tutan, Suriye ve Mısır tarihi üzerine yazılmış çok sayıda eserin yanı sıra, IFEA kütüphanesi, Abbasi dönemine ait iki önemli vakayinameyi barındırmaktadır. Bunların ilki El Mesudi’nin “Altın Bozkırlar ve Cevher Madenleri” anlamına gelen Muruc ez-Zeheb ve Ma’adin el-Cevahir başlıklı eseri, ikincisi ise Ebu Cafer Taberi’nin Tarih-i Taberi diye anılan kitabıdır. Kütüphanede ayrıca İbn Kadı Şuhba’nın (ö. 1448) Şam tarihi hakkındaki eseri ile Orta Çağ’da kaleme alınmış, biri İbn-i Adim’e (ö. 1262), diğeri ise Ragıb et-Tabbah’a (ö. 1370) ait, Halep tarihi üzerine iki eser ve Hicri takvime göre 10. yüzyıla denk gelen 1494-1591 yılları arasında yaşamış önemli kişilerin yaşam hikayelerini sunan, El-Gazi’ye ait (m. 1650) “bu asrın ayanı” anlamına gelen eseri bulunmaktadır.

Arap dünyası üzerine 15. yüzyıl sonundan bu yana yürütülen çalışmalarda, Kafkasya ve Çerkezler odaklı on kadar araştırmayı saymazsak, özellikle, Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetindeki Arap topraklarının işlendiğini söyleyebiliriz. Bu çalışmalar arasında Yemen, Irak ve Suriye’deki Osmanlı yönetimi ile ilgili araştırmalara rastlamak mümkündür. Fakat birçok dildeki 200’ü aşkın eserle Mısır tarihi, hiç kuşkusuz en çok eserin verildiği konu olarak ön sırada yer almaktadır. IFEA’daki Arapça kaynaklar, Mısır’da Abbasi sonrası döneme has vakayinamelerin bir devamı niteliğinde, bu bölgede yaşanmış farklı dönemlere işaret etmektedir, tıpkı başta İbn-ül Haşeb’in, (ö. 1815) 1688-1785 yıllarına denk gelen, Hicri takvimin 12. yüzyılını ele alan, vakayinamesi olmak üzere, El-Geberti’nin (ö. 1825) vakayinamesinde Fransa’nın Mısır seferini işleyen kısmı ile Muḥammed Afifi’nin Osmanlı dönemi Mısırını ele alan araştırmaları gibi. Bu çalışmalar, Kavalalı Mehmet Ali Paşa iktidarından İngiliz egemenliğine dek, Mısır tarihini; sosyal, ekonomik ve idari açıdan ele almalarıyla öne çıkarlar.

Kaynakça

Sözlük ve kataloglar

• IHSANOĞLU, E. (dir.), Catalogue of Islamic Medical Manuscripts Manuscripts (in Arabic, Turkish and Persian) in the Libraries of Turkey, 1984 (Tur Gb 065)
• HAMIDULLAH, M. (éd.), Le dictionnaire botanique d’Abu Hanifa ad-Dinawari (Kitab an-Nabat), 1973 (COLL VI H 05)
• MESGNIEN, F., Thesaurus : Linguarim Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae : Lexicon Turcico Arabico Persicum, 2000 (6 vol.) (D 63 VI)

Edebiyat

• AL-ĞAHIZ, Quatre essais, traduction française par Charles Vial, 1979 (COLL VI H 08)
• IBN AL-FĀRIḌ, Poèmes mystiques, 2001 (Coll V 194)
• KEILANI, I. (éd.), Trois épitres d’Abu Hayyan at-Tawhidi, 1951 (COLL V 023)

Düşünce tarihi

• Mélanges Louis Massignon, (3 vol.), 1956-7 (COLL V 035)
• Quand les Sciences parlent arabe VIIIe-XV siècle ap. J.C./IIe-IXe siècle H. Catalogue d’exposition, 2003 (CAT 062)
• CORBIN, H., Les motifs zoroastriens dans la philosophie de Sohrawardî : Shaykh-ol-Ishrâq (ob. 587-1191),1946 (ISL R 011)
• CORBIN, H. (éd.), Shihabaddin Yahya as-Suhrawardi : Opera metaphysica et mystica, Henri Corbin, 1945 (SL G 001-16)
• HAMIDULLAH, M. (éd), Abu’l-Husain Muhammad B. ‘Ali B. At-Taiyib Al-Basri (savant mu’tazilite mort à Bagdad en 436/1044), 1964 (COLL V 049-01)
• ISKANDAR, A. (éd.), Galen : On Examinations by which the Best Physicians are Recognized (Lp 41)
• MIRZA, W. (éd.), Qadi Nu’man B. Muhammad mort au Caire en 363/974 : Kitab al-Iqtisar : Traité de jurisprudence ismaélienne, 1957 (COLL V 037)
• ROSEN, F., (éd.), Al-Khwârazmî’s Algebra (ISL L 031)
• SANAGUSTIN, F. (éd.), Le livre des cent questions en médecine d’Abu Sahl ‘Isa b. Yahya al-Masihi (m. ca 401 h. / 1010), 2000 (COLL V 186 I)

Orta Çağ tarihi

• AL-‛ASKARĪ, Abū Hilāl, Le livre des califes qui s’en remirent au jugement d’un cadi, 2011 (ISL G 144)
• BIANQUIS, Th., Damas et la Syrie sous la domination fatimide (359-468/969-1076) : Essai d’interprétation de chroniques arabes médiévales (2  vol.), 1986-9, (COLL V 120 et 121)
• CAHEN, Cl. L’Islam des origines au début de l’empire ottoman, 1970 (F TH 094)
• CAHEN, Cl., Les peuples musulmans dans l’histoire médiévale, 1977 (COLL V 90)
• CANARD, M. Histoire de la dynastie des Hamdanides de Jazîra et de Syrie, T. 1, 1951 (ISL H 004)
• GARCIN, J.-C. (dir.), Etats, Sociétés et cultures du monde musulman médiévale Xe-XVe siècle, Tome 1 : L’évolution politique et sociale, 1995 (ISL H 128)
• JAZIM, M., Lumière de la connaissance : Règles, lois et coutumes du Yémen sous le règne du sultan rasoulide, 2003 (ISL T 44)
• LITTLE, D. P., History and Historiography of the Mamluks, 1986 (ISL H 082)
• AL-MUHAJER, Sh. J., Journal d’Ahmad Ibn Tawq 834/1430-915/1509 : La vie quotidienne à Damas à la fin de l’époque mamelouke, 2002 (COLL V 202)
• ROSENTHAL, F., A History of Muslim Historiography, 1968, (ISL H 011)
• SAUVAGET, Alep : Essai sur le développement d’une grande ville syrienne, des origines au milieu du XIXe siècle (2 vol.), 1941, (Coll II 036)
• SAYYID, A., Choix de passages de la Chronique d’Egypte d’Ibn Muyassar : Sélection faite par Taqiyy ad-Din Ahmad, 1981 (COLL VI G 17)
• SOURDEL, D., Le vizirat abbasside de 749 à 936 (132 à 324 de l’Hégire), 2 vol., 1959-60 (COLL V 040)
• SOURDEL, D., La description d’Alep d’Ibn Saddād : Edition critique d’al-A’laq al-Hatira (Tome I Section I), 1953 (COLL V 034)
• SOURDEL, J. et D., La civilisation de l’Islam classique, 1968 (H Gén 0061)

Modern tarih

• Proceedings of the International Symposium on Bilād al-Šām during the Ottoman Era, 2005 (TUR Ho 0247)
• AYALON, D. Studies on the Mamluks of Egypt 1250-1517, 1977, (ISL H 039)
• HEYBERGER, B., Les chrétiens du Proche-Orient au temps de la réforme catholique (Syrie, Liba, Palestine, XVIIe-XVIIIe siècles), 1994 (COLL VII 284)
• LELLOUCH, B., Les Ottomans en Egypte, Historiens et conquérants au XVIe siècle, 2006 (COLL XVI 11)
• RAYMOND, A., Arab Cities in the Ottoman Period: Cairo, Syria and the Maghreb, 2002, (Tur Ho 805)
• TUCKER J. E., Women in Nineteenth Century Egypt, 2002
• MARSOT, A., Egypt in the Reign of Muhammad Ali, 1990 (Tur Ho 660)
• MAYEUR-JAOEUN, Al-Sayyid Ahmad al-Badawi : Un grand saint de l’islam égyptien, 1994 (COLL VI G 32)
• SAUVAGET, J., MANTRAN, R., Règlements fiscaux ottomans : Les provinces syriennes, 1951 (COLL V 022)
• TEMIMI, A., Les provinces arabes à l’époque ottomane : Actes du Vie congrès du CIEPO tenu à Cambridge, 1987 Tur Ho 0296
• TEMIMI, A., Etudes d’histoire arabo-ottomane 1453-1918, 1994 TUR Ho 0530

Kasım 2016

Hamamlar Roma dünyasının en tipik ve tanınan yapı gruplarından birini oluşturur. Yıkanma yüzyıllar boyunca Roma döneminde yaşamının vazgeçilmez bir parçası ve Romalı kimliğinin önemli bir unsuru olmuştur. Roma devleti ve imparatorluğu boyunca hamamlar villalardan şehirlere uzanan farklı ölçeklerdeki yerleşimlerin değişmez bir parçası haline gelir. Thermae yıkanmanın ötesinde sağlıklı yaşamın, sporun ve hatta okuma ve tartışmanın tüm Roma vatandaşlarına ulaştırıldığı imparatorluk dönemi alanları olarak gelişir. Roma İmparatorluğunun yayıldığı coğrafyada sayısız farklı örnekle temsil edilen hamamların antik dönemlere dair çalışmalarda gözde konulardan biri haline gelmesi şaşırtıcı değildir.

Daniel Krencker’in 1929 yılında yayınladığı katalog imparatorluk hamamlarına dair ilk genel çalışmadır. Krencker’in oluşturduğu tipoloji sadece plan özelliklerine odaklandığı halde uzun yıllar kullanılır. Çalışmalar zamanla hamamlarda kullanılan malzeme ve teknolojilere odaklanan bakış açılarıyla zenginleşse de hamamları planlar ve işlevsel şemalar olarak algılayan bakış açısı devam etmiştir. Örneğin bugün halen ana kaynaklardan biri sayılan Inge Nielsen’in Thermae et Balnea. The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths (1990) isimli çalışması Krencker’in tipolojisinden çok daha kompleks bir bakış açısı sunduğu ve hamam yapılarına dair terminolojinin yanı sıra yapılarda kullanılan teknolojiye de yer verdiği halde, sunduğu katalogda işlevsel ve biçimsel plan şemalarından uzaklaşamaz ve aynı yaklaşımın devamı olarak nitelendirileb

1980lerin sonları ve 1990ların başlarında mimarlık/sanat tarihi çalışmaları ve arkeolojide ortaya çıkan yeni yaklaşımlar hamam çalışmalarını da etkiler. Bu değişimin en önemli sonuçlarından biri hamam yapılarının değerlendirilmesinde bağlamın öne çıkmaya başlamasıdır. Janet DeLaine’in 1988 tarihli bibliyografik makalesi (DeLaine 1993’te iki sayfalık bir revizyon yayınlar) Roma hamamlarına dair bu yeni bakış açısının önemini vurgulaması açısından özellikle önemlidir. Bu yeni perspektifi temsil eden en önemli çalışmalardan biri olan 1992 tarihli Baths and Bathing in Classical Antiquity isimli kitabında Fikret Yegül yıkanmayı sosyolojik bir olgu, hamamları ise  bu eylemin aktif mekanları olarak algılayarak işlevin tanımı hareket şemalarına indirgeyen bakış açısından uzaklaşır. Yegül’ün hamam çalışmalarına getirdiği yenilik işlevi bir deneyim ve devamlı bir süreç olarak ele alması olarak basitçe özetlenebilir.

Bu bakış açısının bir başka etkisi de Roma hamamlarına dair çalışmalarda mimarinin durgun ve değişmez bir olgu olarak algılanması sonucunda mekanın içerisinde süren hayata dair ipuçlarının genellikle değerlendirilmediğinin fark edilmesidir (örneğin DeLaine 1988, 12). Hamamların değişim süreçleri, inşaat alanlarında yer alan daha erken yapılarla girdiği ilişkiler ve hamam yapılarının hamam işlevini kaybettikten sonra kullanılıp kullanılmadığı gibi sorularla mimariye bakış açısı genişletilirken, Roma hamamları mimari yorumlarla iç içe geçen dikkatli ve detaylı arkeolojik çalışmalar bağlamında değerlendirilmeye başlanır.

Mekanları tanımlarken Latince terimlerin kullanılmasındaki sorunlar ve özellikle balnea ve thermae arasındaki ayrımın niteliğinin tartışılmaya başlanması da 1990lardan günümüze kadar uzanan çalışmalara damgasını vurur. Balnea’nın hem özel, hem de kamusal kullanımda öneminin fark edilmesiyle birlikte özel hamamlar çalışmalarda kamusal hamamlarla birlikte değerlendirilmeye başlandığını görürüz. Bu bakış açısı Roma hamamlarının orijinlerine dair yeni teorileri de beraberinde getirirken, belli bir türe yönelik araştırmaların yanı sıra diakronik değişime vurgu yapan bölgesel çalışmalar da önem kazanmaya başlar. Bu yaklaşıma en erken ve önemli örnekler Y. Thébert’in Kuzey Afrika hamamlarına ve A. Bouet’nin Gaul hamamlarına dair çalışmalarıdır. 20 yüzyılın son yıllarında arkeolojik çalışmalara vurgu artarken, Garrett Fagan arkeolojinin hamamlara dair çalışmalarda tek başına kullanılması ve yazılı kaynaklardan bağımsız değerlendirilmesinin sağlıklı bir yaklaşım olmadığını haklı olarak vurgular (Fagan 1999). 1990’lu yılların sonlarına doğru Roma döneminde hamamların yerleşimler dışındaki bağlam ve işlevleri de tartışılan konular arasına girer (örneğin bkz. Casanove ve Scheid 2003).

Bölgesel çalışmalar önem kazandıkça bölgesel ilişkilere vurgu yapan seminer ve konferanslar da artar. Bu toplantıların ilk örneklerinden biri İtalya ve Kuzey Afrika temasıyla yola çıkan 1988 tarihli konferanstır (Therme Romains 1991). Hamam çalışmalarına son dönemlerde damgasını vuran gelişmelerden bir diğeri ise 2006’da başlatılan ve ANR tarafından desteklenen geniş ortaklı Balnéorient projesidir (daha fazla bilgi için bakınız www.balneorient.hypothese.org). Doğu Akdenizi çevreleyen bölgelere odaklanan bu proje kapsamında gerçekleştirilen kolokyumlardan ilk ikisi 2009 (Boussac et al., 2009) ve 2014 (Boussac et al., 2014) tarihlerinde yayımlanmıştır.

Diğer yandan, tekil örneklerin kapsamlı tarihi, arkeolojik ve mimari değerlendirmeleri bu genel çalışmaları besleyen temel kaynaklardır. Sağlıklı genel sonuçlar elde edebilmek ve büyük sorularla başa çıkabilmek için öncelikle hamam yapılarının her birinin dikkatli ve detaylı biçimde çalışılması gerekir. Örneğin, Labraunda’da  2014 yılında başlayan Doğu Hamamı kazıları bu yazıda bahsedilen yeni bakış açılarından beslenir. Bu güne kadar kazılan alanlar hamamın alandaki farklı yapılarla girdiği ilişkiler göz önüne alınarak ve kullanımdan çıktığı dönemlerdeki –özellikle de Geç Antik dönemde devam eden- değişimine dikkat edilerek belgelenmiştir. Seramik ve küçük buluntulara yönelik araştırmaların yanı sıra, arkeozoolojik ve arkeobotanik analizler de kazının önemli bir parçası olarak devam etmektedir (Bost 2015 ve Bost 2016).

Kaynakça

• Bost, C. ‘Les Bains est’, in O. Henry et al., “Labraunda 2014”, Anatolia Antiqua XXIII (2015): 355-366.
• Bost, C.  ‘Les Bains est, et quelques notes à propos de la campagne 2015’, in O. Henry et al., “Labraunda 2015”, Anatolia Antiqua XXIV (2016): 424-436.
• Bouet, A. Les thermes privés et publics en Gaule Narbonnaise (2 Vls.). Collection de l’École Française de Rome, 320. Rome, 2003.
• Boussac, M.-F., T. Fournet, B. Redon (eds), Le bain collectif en Égypte. IFAO, EtUrb 7, 2009.
• Boussac, M.-F., T. Fournet, B. Redon. 25 siècles de bain collectif en Orient (Proche-Orient, Égypte, péninsule Arabique). IFAO, EtUrb 9, 2014.
• Broise, H., V. Jolivet, and F. Catalli. Musarna 2: les bains hellénistiques. Rome: Publications de l’École française de Rome, 2004.
• de Cazanove, O., and John Scheid. Sanctuaires et sources dans l’Antiquité: les sources documentaires et leurs limites dans la description des lieux de culte. Napoli: Centre Jean Bérard, 2003.
• DeLaine, J. “Recent Research on Roman Baths,” JRA 1 (1988): 11-31.
• DeLaine, J. “Roman Baths and Bathing,” JRA 6 (1993): 348-58.
• De Laine, J. Roman baths and bathing: proceedings of the First International Conference on Roman Baths held at Bath, England, 30 March – 4 April 1992. Portsmouth: Journal of Roman archaeology, 1999.
• Ergin, N. Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem. İstanbul: Koç Üniversitesi, 2012.
• Fagan, G. Bathing in Public in the Roman World. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999.
• Farrington, A. The Roman Baths of Lycia: an Architectural Study. London: British Institute of Archaeology at Ankara, 1995.
• Guérin-Beauvois, M., and J.-M. Martin. Bains curatif et bains hygiéniques en Italie de l’antiquité au moyen âge. Rome: École Française de Rome, 2007.
• Krencker, D. M. (et al.) Die Trierer Kaiserthermen. Augsburg: B. Filser, 1929
• Nielsen, I. Thermae et Balnea. The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths. Aarhus: University Press, 1990.
• Thébert, Y. Thermes romains d’Afrique du Nord et leur contexte méditerranéen. Rome: Publications de l’École française de Rome, 2003.
• Les Thermes romains: actes de la table ronde. Rome: École Française de Rome,1991
• Yegül, F. K. Baths and Bathing in Classical Antiquity. New York: Architectural History Foundation, 1992. (= Yegül, F. K. Antik Çağ’da hamamlar ve yıkanma. İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık, 2006).
• Yegül, F. K. Roma dünyasında yıkanma. İstanbul: Koç Üniversitesi, 2011.

Ekim 2016
Version française

Önemli bir kişinin, özellikle de bir hükümdarın geniş ve gösterişli ikametgahı olan saray binaları, karşımıza, mükemmel bir iktidar simgesi ve dönemlere göre ifade ettiği yeni manalarla çıkar. Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsüne gelirken önünden geçilen Fransız Sarayı, yukarıda sözü ettiğimiz ihtişam konusunu gayet güzel vurgulamakla birlikte, İstanbul’daki sayısız örnekten (Büyük Saray, Tekfur, Topkapı, Dolmabahçe, Beylerbeyi ve Yıldız Sarayı) yalnızca bir tanesidir. Görkemli bir mimari aracığılıyla gösterişçiliği ve işlevselliği bir araya getiren saray binaları, hem iktidar sahibinin ikametgahı, hem de idari bir merkezdir. Saray kelimesi, M.S. 15. yüzyıl itibariyle, Fransızcada şehir mahkemelerinin bulunduğu bina (adalet sarayı) anlamında da kullanılmaya başlanır. Türkçe ve Fransızcada da benzer ifadelere birçok örnek göstermek mümkündür; (Cumhurbaşkanlığı Sarayına karşılık Palais de l’Élysée veya adalet sarayı anlamındaki palais de justice gibi). Ayrıca İngilizcedeki palace kelimesinin etkisiyle, İstanbul’da isimleri içinde saray kelimesi geçen lüks oteller gibi; Simit Sarayı, Kahve Sarayı, ve Saray Muhallebicisi gibi mağazalar, kelimenin ticaret sektöründe de sıklıkla kullanıldığını gösterir.

IFEA Kütüphanesinde, saray binalarının ortaya çıktığını söyleyebileceğimiz, Tunç Çağı (M.Ö. 3000-1200) hakkında ilginç kaynaklara rastlamak mümkündür. Ekonomik ve toplumsal hayatın saraya dayandığı ve “saray medeniyetleri” diye de adlandırılan birçok medeniyet, Tunç Çağında ortaya çıkar. Saray, Mezotopamya’da M.Ö. 3. binyıl itibariyle, Sümer yazısının kullanıldığı metinlerde, “E2-KAL” kalıbıyla sıklıkla ifade edilmiştir. Bu ifadeye, M.Ö. 2. binyıl ortasında, Anadolu’daki Kapadokya Pazarları (Garelli 1963) ve Hitit döneminde (Bittel 1976) rastlanır. Kökenbilim meraklıları için, Sümerce “E2-KAL” kalıbının, Akatçaya  ēkallum olarak geçtiğini ve Arapçadaki هيكل (haykal) kelimesinden de Türkçeye heykel diye aktarıldığını hatırlatalım. Aslen, ikamet edilen yer anlamına gelen kelime, istiare sonucu buranın tüm sakinlerini ifade eder. Yani eski Ortadoğu’da saray, yalnızca hükümdar ailesinin yaşadığı mekân olmayıp, ayrıca idari mercilerin de görevlerini icra ettikleri yerdir. Suriye’nin Deyrizor şehri yakınlarındaki Mari kentinin kraliyet sarayları¹, günümüze yazılı belgelerle birlikte ulaşmış örnekler arasında, en çok belgeye sahip olanlarındandır. IFEA Kütüphanesinde ve www.persee.fr sitesinde (bkz. aşağıdaki kaynaklar), Mari’de gerçekleştirilmiş kazılar ve burada bulunan arşivler hakkında çok sayıda yayın mevcuttur. Mari’deki, M.Ö. 2. binyıl dönemine ait kraliyet sarayı, 200 metre uzunluğunda ve 120 metre genişliğindedir. Sarayın giriş katında bulunan 300 oda, saray ve kraliyet idaresi ile ambarlara ayrılmış alanları, krala ait odaları, haremi ve kutsal mekânları birbirinden ayıracak şekilde düzenlenmiştir. Ayrıca birçok bulgu; günümüze ulaşmasa da, toplam alanı ve oda sayısını ikiye katlayan, bir üst katı daha akla getirir. Sit alanı, zengin yazıtlarıyla (20 000 kil tablet) olduğu kadar, günümüze gayet iyi korunarak ulaşmış, resim, heykel ve çok sayıdaki nesne sayesinde binanın ihtişamı ve faaliyeti hakkında bir fikir verir. Burası, sarayın aslında, kralın gücünün somutlaştırılarak, iktidarın nasıl propogandasının yapılıp, ideolojisine hizmet edildiğinin harika bir örneğidir.

Çok sayıda belge ile birlikte günümüze ulaşmış saraylar bakımından, Anadolu zengin bir coğrafya olarak karşımıza çıkar. İlk kent devletlerinin ortaya çıktığı M.Ö. 4. binyılın ikinci yarısına (M.Ö. 3500-3000) tarihlenmesinden ötürü, son derece önem arz eden, Malatya yakınındaki Arslantepe kazılarında, her sene, sit alanı ile ilgili yeni ayrıntılar gün yüzüne çıkarılır. Bu kazılarda, pişmemiş tuğladan inşa edilmiş ve yer yer duvarların 2 metre kalınlığa ulaştığı “saray kompleksi” denen devasa yapı kısmen ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu komplekste, tapınaklar olduğu kadar, idari işlere ayrılmış alan, avlu ve ambarlar da bulunur. Ayrıca birtakım çanak çömlek ürünlerinin, ilk defa toplu hâlde imal edilerek, standartlaşmasıyla erzak düzeni kolaylaştırılmıştır. Bu sit alanı ile ilgili olarak, bir saraydan söz etmek zordur, mesken teşkil edebilecek hiçbir odaya rastlanmamıştır zira. Bununla birlikte kazılar, yapının yalnızca bir kısmında yürütülmüştür ve söz konusu dönemin siyasi düzenine dair ayrıntılar bilinmemektedir. Yine de kil üzerine basılmış resmi mührü kırmadan açmanın mümkün olmadığı birçok mühürlü kalıntı, egemen sınıfın idaresindeki binayı ve toprakları nasıl düzenleyip, denetlediği hakkında bir fikir verir. Bu mühürlü kalıntılar ve “saray kompleksinin” devasa mimarisi, diğer kesimlerden giderek ayrılan, idareci sıfatındaki egemen sınıfın otoritesinin ve toplumsal konumunun bir işaretçisidir.

Buna karşılık, M.Ö. 2. binyıl başında Anadolu’da yazının ortaya çıkmasıyla birlikte, her kentte bir sarayın bulunması sıradanlaşır. “Prens” adı verilen ilk hükümdarların isimlerine, Orta Tunç Çağına (M.Ö. 2000-1700) ait Kaniş (bugünkü Kültepe, Kayseri) belgelerinde rastlanır. Buradaki saray yıkıntıları arasından, Kaniş hükümdarı Warşama’ya hitaben yazılmış bir mektup 1955 yılında bulunmuştur. “Warşama Sarayı” diye geçen bu sarayda, taş temeller üzerine oturan pişmemiş kil tuğlalardan örülmüş altmış küsur oda bulunur. Bu yapıdan daha eski başka bir binanın daha olduğu bilinmektedir ve hâlihazırda F. Kulaksızoğlu’nun başkanlığında yürütülen çalışmalarda, M.Ö. 3. binyıla tarihlenen, belki de bir saray olan devasa bir kompleksi gün yüzüne çıkarılmaktadır. “Warşama Sarayı”, prens ve eşinin ikametgahıdır, fakat sarayda kraliyet ailesi ve hizmetkarların yanı sıra, bazı üst düzey yetklililer de yaşamıştır. Saray, aynı zamanda Anadolu topraklarını (dönem itibariyle kent devletleri söz konusudur) işleten idari merkezdir. Ticaret de doğrudan saraya bağlıdır. Kervanlar birçok vergiye tabidir ayrıca idareciler, mevkileri dolayısıyla satın almada öncelik hakkını kullanırlar. “Warşama Sarayı”, en tanınmış örnek olmakla birlikte, idareyle ilgili tüm işlemlerin bir arada sunulduğu bu türden bir binanın tüm kentlerde bulunduğu düşünülür. Her ne kadar kralın “tanrıların yardımcısı” rolünü, büyük ihtimalle Hitit Krallığından önce de taşıdığı düşünülse de, kralın bu rolünden, ancak Hitit Krallığının Anadolu’da geç Tunç Çağı döneminde ortaya çıkışı itibariyle kesin şekilde bahsetmek mümkündür. Başkent Hattuşaş’taki (Çorum, Boğazkale) kraliyet sarayı, birbirine avlu ve revaklar aracılığıyla bağlanan çok sayıda binanın bir araya gelerek oluşturduğu bir bütünün, geriye kalan yerleşimden istihkam surlarıyla ayrıldığı ilk saray örneklerinden biridir. Bu açıdan, Topkapı Sarayının düzeniyle bir benzerlik kurmak mümkündür.

Saraylar, Tunç Çağı sonrasında, ekonomik ve toplumsal hayatın merkezi oldukları  “saray medeniyetlerindeki” yerlerini kaybetseler de kraliyet ikametgahı olmaya devam eder. Günümüzde de ihtişam ve etkileyiciliklerini koruyan saraylar, bir medeniyetin hüner ve becerilerine hâlen işaret etse de sarayların, büyük eşitsizlikleri “meşrulaştıran” bir mantığın ürünü olduğunu yadsımamak gerekir.

Genel kaynakça

• Aurenche Olivier (Ed.) 1977
  Dictionnaire illustré multilingue de l’architecture du Proche-Orient ancien
  COLL XLI b 003
• Bittel Kurt 1976
  Les Hittites
  BA 04-04
• Forest Jean-Daniel 1996
  Mésopotamie, l’apparition de l’Etat VIIe-IIIe Millénaires Or Gén 081
• Garelli Paul 1963
  Les assyriens en Cappadoce
  COLL I B 19

Mari Kraliyet Sarayı

• Parrot André 1958
  Mission archéologique de Mari : Volume II : Le palais : Architecture
  COLL II 068
• Parrot André 1958
  Mission archéologique de Mari : Volume II : Le palais : Peintures murales
  COLL II 069
• Parrot André 1959
  Mission archéologique de Mari : Volume II : Le palais : Documents et monuments
  COLL II 070
• Parrot André 1974
  Mari capitale fabuleuse
  HA Syr Si 02 I
• Rouault Olivier 1977
  Mukannisum : L’ administration et l’économie palatiales à Mari
  HA Ass Gén 01 XVIII
• MARI Annales de Recherches Interdisciplinaires
  COLL XIII A 08 Volume 1 à 7

Arslantepe Saray Kompleksi

• Frangipane Marcella 2001
  «Arslantepe-Malatya: A Prehistoric and Early Historic Center in Eastern Anatolia», dans Gregory McMahon and Sharon Steadman (éd), The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE) https://dx.doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195376142.013.0045
• Frangipane Marcella 1997
  A 4th Millennium Temple/Palace Complex at Arslantepe-Malatya. North-South Relations and the Formation of Early State Societies in the Northern Regions of Greater Mesopotamiai, Paléorient 23.1: 45–73
• Frangipane Marcella (éd.) 2010.
  Economic Centralisation in Formative States. The Archaeological Reconstruction of the Economic System in 4th Millennium Arslantepe

Kaniş Sarayı

• Cecile Michel 2001
  Correspondance des marchands de Kanish au début du IIe millénaire avant J.-C.
• Özgüç Tahsin 1986
  Kaniş II Eski yakındoğu’nun ticaret merkezinde yeni araştırmalar / New Researches at the Trading Center of the Ancient Near East
  HA Ana Si 074
• Özgüç Tahsin 2003
  Kültepe Kanış/Neşa : The earliest international trade center and the oldest capital city
  HA Ana Si 177

Hattuşaş Sarayı

• Alp Sedat 1993
  Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempels, Kultanlagen im Lichte der Keilschriffexte
  HA Ana Gén 200
• Bittel Kurt 1970
  Hattusha The Capital of the Hittites HA Ana Si 064
• Neve Peter 1982
  Büyükkale die Bauwerke : Grabungen 1954-1966
  HA Ana Si 030
• Neve Peter 1992
  Hattusa-Stadt der Götter und Tempel : Neue Ausgrabungen in der Haupstadt der Hethiter
  HA Ana Si 070

1. Mari Kraliyet saraylarının hâlihazırdaki durumu ile ilgili, American Association for the Advancement of Science tarafından hazırlanmış, Ağustos 2016 tarihli rapora bkz. Assessing the Status of Syria’s Tentative World Heritage Sites Using High-Resolution Satellite Imagery https://www.aaas.org/page/ancient-history-modern-destruction-assessing-status-syria-s-tentative-world-heritage-sites-7 [↩]

Haziran 2016
Version française

1. Ayrı bir mekân olarak “kamusal alan”

Sanayi devrimi sonrası Avrupa kentlerindeki kamusal mekânlar, 1980li senelerden bu yana,  hem sosyal bilimlerin çeşitli kollarından araştırmacılar için, başlı başına bir inceleme konusu; hem de siyasi yönelimler için, bir faaliyet alanı olmuştur (Fleury 2007). Coğrafyacı Antoine Fleury’ye göre, “kamusal alan” kavramının nasıl ortaya çıktığı kavramak için, 1970li yıllara uzanmak gerekir. Bu dönemde, Avrupa şehirlerinde sokaklar, şehir merkezindeki meydanlar gibi geleneksel olarak umuma açık mekânların kullanımı düşüş gösterir. İlginç bir biçimde, bu düşüş, “kamusal alanın” (yeniden) icadını beraberinde getirir. Bu düşüşe Avrupa’da kenti yeniden ele alma biçimleri eklenir. Kentlilik kavramını, umumun kullandığı mekânlardan yola çıkarak yeniden inşa etmek amacındaki kültüre dayalı şehirciliğin ortaya çıkması¹, şehircilerin kenti yeniden ele alışına damgasını vurur. Araştırmacıların da şehri ele alış biçimi dönüşüm gösterir. Zira sosyal bilimler; kent sosyolojisinde günlük hayat, özel ve kamusal arasındaki ilişki ve sosyal çatışmanın mekânsal boyutu gibi yeni konulardan beslenmeye başlar. Ayrıca siyasi felsefe alanında, hem Jürgen Habermas, hem Hannah Arendt kendince, kamusal alanı, teatiyi ve tartışmayı mümkün kılan soyut bir alan olarak, daha önceden, kuramlaştırmıştır (bkz: Habermas’ın öffentlichkeit kavramı). Bu felsefecilerin çalışmaları, coğrafyacı Michel Lussault’nun “bilimsel meşruiyeti yüksek” diye nitelediği “mekân mitinin” (Lussault 2003: s.333), yani Yunan agorasına benzetilen kentsel mekân mitinin ortaya çıkmasını sağlar. Antoine Fleury tezinde kamusal alan kavramının ortaya çıkışının seyrini ise şöyle özetler: “Kamusal alan zamanla umumun, demokratik yaşamın, yurttaşlığın vücut bulduğu somut bir yer olarak tanımlanmaya başlar” (Fleury 2007: s.36). Sanayi devrimi sonrası Avrupa kentlerinin karar mercileri nezdinde, kamusal alan, şehircilikte yeni bir norm hâlini alır; öyle ki ne şehir, ne de demokratik yaşam onsuz varolabilecek gibidir. İyileştirilen şehir yapısının toplumsal doku üzerinde olumlu etkileri olabileceği dile getirilir. Kentteki kamusal mekânlara, öteki ile teatiyi, paylaşımı ve karşılaşmayı sağlaması, farklı kesimleri bir araya getirmesi gibi olumlu değerler yüklenir ve “kamusal alanın yeni meziyetlerinden” söz edilir (Decroly vd. 2003: s.8).

2. Türkiye’de hangi kamusal alan(lar)dan söz edilebilir ?

Bir başka deyişle, sağlıklı bir demokrasi ölçütü olarak, kentte kamusal mekânların yaratılması şehre Avrupalı bir bakışın ürünüdür. Ayrıca söz konusu kavram, Türkçe’de birden çok anlama gelir. Bu çok anlamlılık Fransızca’dakinden farklı olarak, karışıklığa mahal verebilmektedir. Örneğin Cânâ Birsel, kamusal alan ifadesinin ya kamu kurum ve kuruluşları ile devlete değgin anlamına geldiğinin ya da kamu mekânı denilen, umuma açık yerlerin veya kamunun kullandığı alanlar söz konusu olduğunda, Habermas’ın kastettiği anlama geldiğinin  altını çizer. Yani Türkçe’deki çok anlamlılık, devlete değgin anlamı ile kamuya değgin anlamının birbirine karışmasından kaynaklanır (Bilsel 2007). Öte yandan, Türkiye’deki belediyelerin şehirdeki kamusal alanlar ile ilgili yürüttüğü özel bir politika da söz konusu değildir. Örneğin park bahçe ve yeşil alanlar dışında, kamusal alan ile ilgili çalışmalar, ulaşım ve ticaret politikası gibi sektörel politikaların dışında kalan, kısa süreli birtakım düzenlemelerden ibarettir. Bununla birlikte, dünyanın diğer büyükşehirlerinde olduğu gibi, kamusal alanın (yeniden) düzenlenmesi bir kent pazarlama aracı hâlini almıştır (Fleury 2007).

3. Dünya genelindeki düzenlemeler

Türkçe’de ve İngilizce’de olduğu gibi, Fransızca’da da kamusal alan, coğrafi anlamı itibariyle, umuma açık ve tesadüfi olsun, planlı olsun, karşılaşmayı mümkün kılan bir yer anlamına gelir. Bu tanımlamaya göre, kamusal alanlar yalnızca, Avrupa kentinin mirası olan meydanlar, sokaklar ve parklardan ibaret değildir. Müslüman şehirlerinin umuma açık alanları (özellikle çarşıları) ve Osmanlı şehrinin ortak mekânları da (İstanbul’da 18. yüzyıl parkları ile ilgili bkz: Hamadeh 2008) kamusal alanlardı. Günümüzde bir alışveriş merkezi (Erkip 2003) veya bir metro durağı ya da bir vapur (Bozorgan 2006) da toplu kullanıma açık, sosyalleşmeyi ve bir araya gelmeyi sağlayan mekânlardır. Ticarileşme, özelleştirme, güvenlik kameraları, yalnızlaşma, müzeleşme, boş zaman kullanımının etkisi gibi benzer süreçlerden (bağlama göre hâliyle farklı biçimlerde) geçen dünya büyükşehirlerinde, kamusal alanların yeniden şekillenmelerine tanık oluyoruz. Sözünü ettiğimiz uygulamalar, Kuzey Amerika’daki bilim-kurgu edebiyatı tarafından 1980li yıllardan itibaren açıkça dile getirilmiştir. Bu düzenlemeler, kentte giderek artan kutuplaşmaya parmak basmak amacıyla, genellikle idealize edilen bir kamusal mekân algısı üzerine kuruludur. Bununla birlikte, somut olsun, soyut olsun, kamusal alanın, toplumun bazı kesimlerini daima dışlayageldiğini unutmamak gerekir.

4. Gezi olayları ve şehir hakkı

Coğrafyacı David Harvey, Henri Lefebvre’in sözünü ettiği şehir hakkı kavramını, “şehri, isteklerimizle daha uyumlu hâle getirmek için değiştirirken kendimizi de değiştirme hakkı” diye nitelediği, kolektif bir hak olarak tanımlar (Harvey 2011 : p.8). Bu açıdan, Gezi Parkı’nı yeniden düzenleme projesi ile ilgili 2013 yılının baharında çıkan olaylar, bir şehir hakkı talebi olarak değerlendirilebilir. Söz konusu kamusal alan, hem kent protestolarının ulusal ölçekteki başlangıç noktası, hem de park mikro ölçeğinde, şehirde yeni bir hayat biçimi denemesi olarak karşımıza çıkar. Bu durum, herkese açık mekânların bir araya gelmek ve siyasi çözümler üzerine düşünmek için gerekli olduğunun bir kanıtı değil midir?

KAYNAKÇA

KAMUSAL ALAN KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIŞI:

• ARENDT Hannah, 1994 (1958), Condition de l’homme moderne, Paris, Calmann-Lévy, 400p.
• BASSAND Michel, COMPAGNON Anne, JOYE Dominique et STEIN Véronique, avec GÜLLER Peter, 2001, Vivre et créer l’espace public, Lausanne, Presses polytechniques et universitaires romandes, 223p.
• CAPRON Guénola et HASCHAR-NOÉ Nadine, 2007, L’espace public urbain : de l’objet au processus de construction, Toulouse, Presses universitaires du Mirail, 276p.
• CHOAY Françoise et MERLIN Pierre, 2000, Dictionnaire de l’urbanisme et de l’aménagement, article « Espace public », Paris, PUF, p.355-357
• FLEURY Antoine, 2007 « Les espaces publics dans les politiques métropolitaines. Réflexions au croisement de trois expériences : de Paris aux quartiers centraux de Berlin et Istanbul », Université Paris I Panthéon-Sorbonne, thèse de géographie sous la direction de Thérèse Saint-Julien, 685 p. ; URL : http://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00259957/fr/
• HABERMAS Jürgen, 1988 (1978), L’espace public, Paris, Payot, 330p.
• KOROSEC-SERFATY Perla, 1988 « La sociabilité publique et ses territoires. Places et espaces publics urbains », Architecture et comportement, vol. 4 n°2, p.111-132
• LÉVY Jacques et LUSSAULT Michel, 2003, Dictionnaire de la géographie et de l’espace des sociétés, articles « Espace public » I et II, Paris, Belin, p.333-340 – Obs Urb 1544
• ONAT Nazım, 2013, Kamusal alan ve sınırları : Hannah Arendt ve Jürgen Habermas’ın yaklaşımları, İstanbul, Durakİstanbul, 118s.
• SIMMEL Georg « Métropoles et mentalités » (1903) in Grafmeyer Yves et Joseph Isaac, 1990, L’École de Chicago, Paris, Aubier, p.61-77
• TOMAS François, 2001 « L’espace public, un concept moribond ou en expansion ? », Géocarrefour, vol. 76 n°1, p.75-84 ; URL : http://www.persee.fr/doc/geoca_1627-4873_2001_num_76_1_2509
• TOUSSAINT Jean-Yves et ZIMMERMANN Monique, 2001, User, observer, programmer et fabriquer l’espace public, Lausanne, Presses polytechniques et universitaires romandes, 290p.

KENTLERDEKİ KAMUSAL ALANLARIN DÜZENLENME BİÇİMLERİ:

• ATKINSON Rowland, 2003 « Domestication by Cappuccino or a Revenge on Urban Space ? Control and Empowerment in the Management of Public Spaces », Urban Studies, vol. 40 n°9, p.1829-1843
• BELINA Bernd, 2003 « Evicting the undesirables. The idealism of public space and the materialism of the bourgeois State », Belgeo, n°1, p.47-62
• DECROLY Jean-Michel, DESSOUROUX Christian et VAN CRIEKINGEN Mathieu, 2003 « Les dynamiques contemporaines de privatisation des espaces urbains dans les villes européennes », Belgeo, n°1, p.3-20
• GARNIER Jean-Pierre, 2008 « Scénographies pour un simulacre : l’espace public réenchanté », Espaces et sociétés, vol. 3 n°134, p.67-81 ; URL : http://www.cairn.info/revue-espaces-et-societes-2008-3-page-67.htm – P356
• LOW Setha and SMITH Neil, 2005, The Politics of Public Space, London / New York, Routledge, 200p.
• MITCHELL Don, 1995 « The End of Public Space ? People’s Park, Definitions of the Public, and Democracy », Annals of the Association of American Geographers, vol. 8 n°1, p.108-133
• ZUKIN Sharon, 2010, Naked City. The death and life of authentic urban places, New York, Oxford University Press, 312 p. – Obs Urb 1608

TÜRKİYE, ORTA DOĞU ve “MÜSLÜMAN DÜNYADA” KAMUSAL ALANLAR ve KAMUSAL/ÖZEL İLİŞKİSİ:

• AKTAŞ Cihan, 2005, Bacı’dan Bayan’a – İslamcı Kadınların Kamusal Alan Tecrübesi, Kapı Yayınları, 238s.
•  AMMANN Ludwig and GÖLE Nilüfer, 2006, Islam in Public : Turkey, Iran and Europe, Istanbul, Istanbul Bilgi University Press, 555p. – ISL G 087 ou Tur Se 294
• ANR Transtur, 2012 « Les reconfigurations contemporaines des relations public/privé en Turquie », Workshop organisé à l’IFEA ; URL du programme : https://www.canal-u.tv/producteurs/ifea/etudes_contemporaines/les_reconfigurations_contemporaines_des_relations_public_prive_en_turquie
• AYMES Marc, GOURISSE Benjamin et MASSICARD Élise (dir.), 2014, L’Art de l’État en Turquie. Arrangements de l’action publique de la fin de l’Empire ottoman à nos jours, Paris, Karthala, 432p. – Tur Cont 230
• BARHEL Pierre-Arnaud, 2005 « À Tunis, l’espace public ferait-il peur aux dirigeants ? De la fabrication « encadrée » des lieux à leur subversion compensatoire » in Hossard Nicolas et Jarvin Magdalena, C’est ma ville, de l’appropriation et du détournement de l’espace public, Paris, L’Harmattan, p.41-50
• BILSEL Cânâ, 2007 « L’espace public existait-il dans la ville ottomane ? Des espaces libres au domaine public à Istanbul (XVII^e – XIX^e siècles) », Études balkaniques, n°14 ; URL : http://etudesbalkaniques.revues.org/233 – P332
• BOZDOĞAN Sibel and KASABA Reşat, 1997, Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, Washington, University of Washington Press, 304p. – Tur Cont 060
• BOZDOĞAN Sibel ve KASABA Reşat, 1998, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 223s. – Tur Cont 132
• CERMOC, 1994 « Du privé au public : Espaces et valeurs du politique au Proche-Orient », Les Cahiers du CERMOC, Beyrouth, n°8, 171p. – COLL XXXIX 08
• DAVID Jean-Claude, 2002, « Espace public au Moyen-Orient et dans le monde arabe, entre urbanisme et pratiques citadines », Géocarrefour, vol. 77 n°3, p.219-224 ; URL : http://www.persee.fr/doc/geoca_1627-4873_2002_num_77_3_2746
• GILLOT Gaëlle, 2002 « Espaces populaires, pratiques intimes : les jardins publics au Caire, à Rabat et à Damas », Géocarrefour, vol. 77 n°3, p.267-274 ; URL : http://www.persee.fr/doc/geoca_1627-4873_2002_num_77_3_2751
• GÖLE Nilüfer, 2000 (2. Basım), İslam’ın yeni kamusal yüzleri : İslam ve kamusal alan üzerine bir atölye çalışması, İstanbul, Metis Yayınları, 260s.
• KUBILAY Çağla, 2010, İslamcı söylemde kamusal alan ve türban tartışmaları, İstanbul, Libra, 320s. – Tur Cont 053
• LAVERGNE Marc, 1993 « L’islamisme à la conquête de la ville arabo-musulmane : un champ d’étude pour le géographe » in Troin Jean-François (coord.), Recherches urbaines dans le monde arabo-musulman, URBAMA, Fascicule de Recherches n°24, p.35-54 – COLL XLIV 24
• MERMIER Franck, 2005 « Souk et citadinité dans le monde arabe » in Arnaud Jean-Luc (dir.), L’urbain dans le monde musulman de Méditerranée, Paris / Tunis, IRMC, Maisonneuve & Larose, p.81-100 – Obs Urb 1475
• NAVEZ-BOUCHANINE Françoise, 2005 « Les espaces publics des villes magrébines. Enjeu et partie prenante de l’urbanisation » in Arnaud Jean-Luc (dir.), L’urbain dans le monde musulman de Méditerranée, Paris / Tunis, IRMC, Maisonneuve & Larose, p.101-119 – Obs Urb 1475
• ÖZBEK Meral, 2004, Kamusal alan, İstanbul, Hil, 742s.
• SUNAR Lütfi ve IŞILAK Hatice, 2005, Sivil bir kamusal alan, İstanbul, Kaknüs yayınları, 207s.
• YERASIMOS Stefanos, 1999 « Müslüman Uzamında Sınır Çizgisi ve Geçit » in Onay Sözer ve Ferda Keskin, Pera Peras Poros. Jacques Derrida ile birlikte disiplinlerarası çalışma, İstanbul, Yapı Kredi Yayinları, 111p.
• YÖRÜKAN Turhan, 2012, Sosyolojik ve sosyal psikolojik görüş açısıyla şehir, konut ve mahremiyet, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi, 335p.

İSTANBUL’DAKİ KAMUSAL ALANLAR ve BURADAKİ UYGULAMALAR:

• DORSO Franck, 2007 « Quand l’intime fuit le privé pour trouver refuge dans le public », Travaux et documents, UMR 6590 Espaces géographiques et sociétés, n°26, p.57-64 ; URL : http://eso.cnrs.fr/fr/publications/eso-travaux-et-documents/n-26-septembre-2007.html
• DORSO Franck, 2003 Un espace indécis au cœur d’Istanbul. La muraille de Théodose II en 2001, Istanbul, Les dossiers de l’IFEA, Série : Patrimoines au présent, n°1, 40p. ; URL : http://books.openedition.org/ifeagd/202 – COLL CVIII 01
• BIRONNEAU Clément, 2012 « Un espace public au carrefour des usages : le jardin de Hasbahçe entre intrusions du politique et arts de faire », mémoire de master 1 sous la direction de Jean-François Pérouse (Sciences Po Grenoble) ; URL : http://oui.hypotheses.org/2103 – TEZ 100
• BOZORGAN Annette, 2006 « Les vapur d’Istanbul : un espace public en suspens ? Usages et représentations des voyageurs quotidiens », mémoire de master 2 sous la direction de Michèle Jolé (Sciences Po Paris) – TEZ 095
• ECKARDT Franck, WILDNER Kathrin (eds.), 2008, Public Istanbul. Spaces and Spheres of the Urban, Bielefeld, Transcript Verlag, 300p. – Obs Urb 1527
• ERKIP Feyzan, 2003 « The shopping mall as an emergent public space in Turkey », Environment and Planning A, vol. 35, p.1073-1093 ; URL : http://socasis.ubbcluj.ro/urbana/upload/syllabus2010/08b.Erkip(2003).pdf
• FLEURY Antoine, 2008 « Les espaces publics d’Istanbul entre choix d’acteurs et pratiques citadines » in Bonnin Philippe, Boissonade Jérôme, Guevel Solenn et Poulain France, Ville visible, ville invisible. La jeune recherche urbaine en Europe, Paris, L’Harmattan, p.155-162 ; URL : http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00355863/document
• FLEURY Antoine, 2008 « Istanbul/Berlin. Le pique-nique ou la ville en partage » in Barthe-Deloizy Francine, Le pique-nique ou l’éloge d’un bonheur ordinaire, Paris, Bréal, p.175-199 ; URL : http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00345533/document
• FLEURY Antoine, 2005 « Les rivages d’Istanbul : des espaces publics au cœur de la mégapole », Géographie et cultures, n°52, p.55-72 ; URL : http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00257996/document
• GLOOR Marie et KARAMAN Helin, 2012 « Le Topkapı Kültür Parkı dans le processus de normalisation des espaces publics à Istanbul : discours, production et usages », mémoire de master 1 sous la direction d’Antoine Fleury et Sébastien Jacquot (Université Paris I Panthéon-Sorbonne) ; URL : http://oui.hypotheses.org/2108
• GÜRALLAR YEŞİLKAYA Neşe, 2007 « From a courtyard to a square: transformation of the Beyazıt Meydanı in the early nineteenth century Istanbul », METU Journal of the Faculty of Architecture, vol. 24 n°1, p.71-92 ; URL : http://jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/2007/cilt24/sayi_1/71-92.pdf
• HAMADEH Shirine, 2008 « Public Spaces and Public Order » in The City’s Pleasures. Istanbul in the Eighteenth Century, Seattle / London, University of Washington Press, p.110-138 – Obs Urb 1528
• KARAMAN Aykut, 2005, Urban Design in Change, Change in Urban Design, 15th International Urban Design and Implementations Symposium, 3rd International Urban Design Congress (26-28 May 2004), Istanbul, MSGSÜ
• MEISSONNIER Joël et MeïLo, 2014, Vendeurs des rues d’Istanbul. Carnet de voyage et d’entretiens, Istanbul, 90p.

ŞEHİR HAKKI

• BARTU CANDAN Ayfer ve ÖZBAY Cenk, 2014, Yeni İstanbul Çalışmaları. Sınırlar, mücadeleler, açılımlar, İstanbul, Metis, 432s. – Obs Urb 1678
• ÇAVDAR Ayşe ve TAN Pelin, 2013, İstanbul: Müstesna Şehrin İstisna Hali, İstanbul, Sel Yayıncılık, 239s. – Obs Urb 1652
• HARVEY David, 2011, Le capitalisme contre le droit à la ville. Néolibéralisme, urbanisation, résistances, Paris, éditions Amsterdam, 96p. (traduit par Cyril Le Roy, Nicolas Vieillescazes, Clémence Garrot et Joséphine Gross)
• LEFEBVRE Henri, 2009 (1968), Le Droit à la ville, Paris, Economica, 135p.
• MITCHELL Don, 2003, The Right to the City : Social Justice and the Fight for Public Space, New York, Guilford Publications, 270p.
• MONTABONE Benoît, 2013 « Droit à la ville et contestation de l’ordre moral urbain en Turquie », EchoGéo, Sur le Vif ; URL : http://echogeo.revues.org/13567
• MUTLU Ahmet ve BATMAZ Nazlı Yücel, 2013, Türkiye’de kent hakkı, Ankara, Orion Kitabevi, 351s.
• PÉROUSE Jean-François, 2013 « Le parc Gezi : dessous d’une transformation très politique », Métropolitiques ; URL : http://www.metropolitiques.eu/Le-parc-Gezi-dessous-d-une.html

1. Kültüre dayalı şehircilik kuramıyla ilgili olarak bkz: CHOAY Françoise, 1979, L’urbanisme, utopies et réalités. Une anthologie, Paris, Seuil, 446 s. [↩]

Şubat 2016
Version française

Türbesi Konya’da bulunan, dünyaca meşhur tasavvuf düşünürü Mevlana Celaleddin Rumi’nin anıldığı Şeb-i arus etkinliklerinin ertesinde, Anadolu tasavvufu hakkında bir kaynakça sunuyoruz. Metinde Müslümanlığın bu öğretisinin belli başlı yönlerini tanıtarak, özellikle Osmanlı İmparatorluğu çerçevesinde nasıl şekillendiği üzerinde duracağız.

Tasavvuf, amacı inananları ilâhi gerçekliğe yöneltmek ve insani mükemmelliğe ulaştırmayı  hedefleyen bir inanç ve ibadetler bütünüdür. Bu inancı inceleyen tasavvuf bilimi ise İslami ilimler arasında önemli bir yere sahiptir. Tasavvuf konusu, 1970li yıllardan itibaren Fransız türkolog Irène Mélikoff, şarkiyatçı Reynold A. Nicholson ve Fransız İslam uzmanı Eva de Vitray Meyerovitch gibi Batılı aydınların olduğu kadar, sır edebiyatı ve geleneksel Türk sanatları meraklılarının da ilgi odağı olmuştur.

Anadolu’nun tasavvufla tanışması

Animizm, Şamanizm, Budizm, Manicilik, Nestoryanizm ve Musevilik dinlerinin ardından, Türklerin İslam’ı kabulü X. Yüzyılda, Selçuklu hükümdarlığı sırasında, Pers etkisiyle gerçekleşir. “Türk” tasavvufu, Türklerin Anadolu’ya XI. yüzyılda gelmesiyle, Arap ve Pers inançlarıyla eski Türk kabile inançları etrafında şekillenir. XIII. yüzyılın sonunda, Anadolu’da dini ve tasavvufi dört göçebe topluluk mevcuttur. Bunlardan ilki, Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk fetihlerine katılan Gâzıyân-ı rumlardır. İkincisi, fütüvvet temelli dini ve mesleki teşkilat üyeleri Ahıyân-ı rumlardır. Üçüncüsü Ahıyân-ı rumların kadın kolu olan Bâcıyân-ı rumlardır. Son olarak Abdalân-ı rumlar da Horasan kökenli, yine fetihlere katılmış çilekeş dilencilerdir. Bu dört tasavvuf kolu da siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel örgütlerdir. Bunlardan bazıları başka inançlarla daha çok karışmışken, bazıları İslami kurallara daha bağlıdır. Bu kollar arasında en önemlisi İran’daki Kirman şehri kökenli, Evhadüddin Kirmani’nin öğrencisi Ahi Evren tarafından kurulan Ahıyân-ı rumdur. Ahi Evren, tarikatına mensup ustalar, kalfalar, çıraklar ve tarikat sempatizanları arasında gözlemlediği ilişkileri, mesleki örgüt içinde uygular. Tarikat düzenine uygun yetiştirilen ve bir yandan dini eğitim de verilen meslek erbapları tarikata katılmaya özendirilir.

Başlıca Osmanlı tarikatları

Osmanlı İmparatorluğu boyunca, tasavvufi kurumlar büyük ilerleme kaydetmişlerdir. Thierry Zarcone’un Modern Türkiye ve İslam isimli (La Turquie moderne et l’Islam) 2004 tarihli, henüz Türkçe’ye çevrilmemiş eserindeki sınıflandırmaya göre, Osmanlı’daki tasavvufi örgütler üç başlık altında anılabilir: ortodoks, hetorodoks ve ortodokslukla heterodoksluk arasında yer alan tarikatlar.

Ortodoks olarak nitelendirilen tarikatlar arasında, Orta Asya kökenli olup Osmanlı bünyesinde XV. yüzyıldan itibaren varlık gösteren Nakşibendiye ile Osmanlı’ya XVI. yüzyılda girmiş olan Mağrib kaynaklı Şaziliye tarikatlarını sayabiliriz. Bunların ikisi de şeriate sıkı sıkıya bağlı tarikatlar olup sert bir tasavvuf anlayışına sahiptir.

Heterodoks tarikatlar içinde en etkilisi, Şii temelli inançlarla, Animist ve Şaman inançlarının birbirine karıştığı Türkmenlerin dininin tarikatlaşmış hali Bektaşiyedir. Bunun yanı sıra, tarikatların şekilciliğine tepki olarak doğan Balkan kökenli Melamiye tarikatı, ortaya çıkışının ardından gelişerek kendi de kurumlaşmıştır.

Ortodokslukla heterodoksluk arasında bulunan tarikatların en önemli temsilcisi Halvetiyedir. Azeri kökenli olup Osmanlı coğrafyasında XV. yüzyıldan beri var olan ve ismini de manevi inziva anlamına gelen halvet sözcüğünden alan tarikatın temelinde de bu işleyiş yatar. Şeriat ile uyumlu hareket eden bu tarikatın yandaşları arasından çok sayıda kişi ulemaya yükselmiştir. Bununla beraber Halvetiye tarikatı, coşturan dansları ve musıki kullanımı nedeniyle eleştirilir. Ayrıca tarikat, temeli vahdet-i vücud yani varlığın tekliği ilkesine dayanan İbn Arabi’nin düşüncesine yakınlığından ötürü de eleştirilir. İki kutup arasında kalmış bir diğer kurum olan Mevleviye tarikatı ise Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli tarikatıdır. Hakim Senai ve Feridüddin Attar gibi mistik Fars şairlerinin etkilediği tarikatta İbn Arabi felsefesinin ayrı bir yeri vardır. Mevlevilikte, müziğin ve dansın meziyetlerinin övülmesi Türkmen babaların yolundan, kuralların ve yasaların önemini göreceleştirerek ve mistik yolculuk sırasında mevcut dinlerin ötesine geçildiğini savunarak Melamilerin yolundan gidilir. Irak kökenli ve Osmanlı İmparatorluğu’nda XV. yüzyıl itibariyle ortaya çıkan Kadiriye tarikatı ile Mezopotamya kaynaklı olup XVII. yüzyıl sonrasında görülen Rifaiye tarikatı ayrıca iki dikkat çekici topluluktur. Bu tarikatlar, ete çubuk geçirme gibi çilekeş yöntemlere başvurarak ilahi kudretin şeyhten geçip doğa kurallarına üstün çıktığını kanıtlamaya çalışırlar.

İmtiyazdan yasağa

Osmanlı İmparatorluğu’nda tasavvufun rağbet görmesinin bir nedeni de sultanların tarikatlara duyduğu ilgiyle alakalıdır. Padişahlarla tarikatlar arasındaki en önemli ilişkiler arasında I.Osman ile öğrencisi olduğu kayınpederi ve Vefaiye tarikatının piri Şeyh Edebaliyi sayabiliriz. Fatih Sultan Mehmet ise temeli Hacı Bayram Veli tarafından atılan, Şemsiye-i Bayramiye tarikatını kuran Akşemsettin’in öğrencisi olmuştur. Fatih Sultan Mehmet ve Akşemsettin arasındaki münasebet öylesine önemlidir ki Konstantiniyye’nin fethi sırasında Akşemsettin padişaha kılavuzluk etmiştir. Keza II. Selim’in de Galata Mevlevihanesi’nden Şeyh Galip’in öğrencisi olduğunu hatırlatalım. Öte yandan Mevleviye tarikatının elit bir topluluk olduğunu ve pek çok saray sakininin bu tarikata yakınlık duyduğunun altını çizelim.

Osmanlı saltanatı sırasında tarikatlar çok kereler kapatılmış olsa da tasavvuf düşüncesi ne kamusal alandan ne de siyaset sahnesinden tamamen silinmiştir. Tekke ve zâviyeler ile şeyh ve dede gibi tasavvuf üstatlarının kullandığı dini sıfatları yasaklayan 677 sayılı kanunla tarikatlar 1925 yılında yasal olmaktan çıkmıştır. Tekke tasavvuf dergahı anlamına gelen genel bir ifadeyken zâviye ise küçük tekke anlamına gelir. Tasavvuf dergahını ifade eden birçok kelime bulunmasına rağmen yasalarda yalnızca tekke ve zaviye sözcükleri kullanılmıştır. Tekke ve zâviyelerin yasaklanması Cumhuriyet’in ilânını takiben Mustafa Kemal Atatürk’ün yaptığı inkılâplar dizisinin bir parçasıdır. Bu yasak tarikatların görünürlüğünü azaltmakla birlikte Türkiye’de tasavvufun sonu anlamına gelmemektedir. Mevlevi ve bektaşi tekkelerinin çoğu gibi birçok tekke müzeye dönüştürülmüştür. Bu durum da geleneksel eğitimi ve ayin düzenlenmesini engellemiştir. Mekanlarından edilmeyen diğer tarikatlar ayinlerini dernek adı altında gerçekleştirmeye devam etmiştir. Bu duruma örnek olarak XVII. yüzyılda Halvetiye tarikatının bir kolu olarak faaliyet gösteren Cerrahiye tarikatını sayabiliriz.

Günümüzde tarikatlar eskisi gibi baskı altında değildir ve bazıları hükümet ile iyi ilişkiler içindedir. Hatta birkaç senedir tarikatların yeniden yasallaştırılması konusu gündeme gelmiştir. Tartışmalar öncelikle, ibadet yerlerinin yeniden tanımını ve dini temsilcilerin belirlenmesini gerektiren Alevi açılımıyla ilgili olarak, öte yandan da tarikatların kanun dışılığına son vererek onları kontrol altına alabilmek amacıyla başlamıştır.

IFEA’nın kütüphanesinde Türkiye’de tasavvuf tarihiyle ilgili, çoğunlukla Türkçe ve Fransızca kaynaklar mevcuttur. Eserler genellikle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki tasavvuf tarihi hakkındadır. Tüm tarikatları ele alan çalışmalarda, bazı tarikatların daha rağbet görmesinden ötürü, bunların üzerinde diğerlerine göre daha fazla durulmaktadır. Mevleviye örneğinde olduğu gibi, bu tarikatlarla daha fazla araştırmacı ilgilenmiştir. Son yıllarda yayımlanan Fransızca eserlerin artışını, Thierry Zarcone’un 1987-1990 yılları arasında IFEA’da araştırmacı olarak bulunmasına bağlayabiliriz.

Kaynakça

• AMBROSIO, Alberto Fabio ; FEUILLEBOIS, Eve ; ZARCONE, Thierry (éds.), Les derviches tourneurs, Cerf, 2006, Paris.  İSL Gén 142
• BAYRAM, Mikail, Bacıyan-ı rum. Selçuklular zamanında genç kızlar teşkilatı, SÜ Fen edebiyat fakültesi, 1987. TUR Ha 078
• CAHEN, Claude, L’islam des origines au début de l’Empire Ottoman, Bordas, 1970, Francfort. FTH O94
• CAHEN, Claude, Sur les traces des premiers Akhis, 1953, Istanbul. TUR T O5-16
• CLAYER, Nathalie ; POPOVIC, Alexandre ; ZARCONE, Thierry (éds.),  Melâmis-Bayrâmis : Etudes sur trois mouvements mystiques musulmans, Isis, 1998, Istanbul. TUR Sr 138
• ÇAMUROĞLU, Reha, Tarih heterodoksi ve babailer, Der, 1990, Istanbul. TUR Sr 120
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, Melamilik ve melamiler, Gri, 1992, Istanbul. TUR Sr 085
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, Mevlana’dan sonra mevlevilik, Inkilap, 1983, Istanbul. TUR Sr 020
• GOLPINARLI Abdülbaki, 100 soruda Türkiye’de mezhepler ve tarikatlar, Gerçek, 1985, Istanbul. TUR Sr 058
• KARA, Mustafa, Tasavvuf ve tarikatlar tarihi, Dergâh yayınları, 1985, Istanbul. TUR Sr 053
• KARA, Mustafa, Metinlerle günümüz tasavvuf hareketleri (1839-2000), Dergâh yayınları, 2002, Istanbul. TUR Cont 303
• KÖPRÜLÜ Fuat, Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar, Zaman kitaphanesi, 1918. TUR Lh 006
• Robert MANTRAN, Histoire de l’Empire Ottoman, Fayard, 1989, Paris. TUR Ho 378
• MASSIGNON, Louis, La légende Hallacé Mansur an pays turcs, Geuthner, 1947. ISL R 010 I
• MELIKOFF, Irène, Sur les traces du soufisme turc, Recherches sur l’islam populaire en Anatolie, Isis, 1992, Istanbul. COLL XXIV 003
• MELIKOFF, Irène, Au banquet des quarante : Exploration au coeur du Bektachisme-Alevisme, Isis, 2001, Istanbul. COLL XXIV 050
• NICHOLSON, Reynold, Alleyne, Rumi : Poet and Mystic 1207-1273, Allen and unwin, 1950, Londres. TUR Sr 062
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler, yahut dairenin dışına çıkanlar, Tarih vakfı ve yurt yayınları, 2013. Istanbul. TUR Ho 948
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı imparatorluğunda marjinal sufilik : kalenderîler (XIV – XVII, yüzyillar), TTKB, 1992, Ankara. TUR Sr 083
• OCAK, Ahmet Yaşar, Sufism and sufis in Ottoman Society, Türk tarih kurumu, 2005. TUR Sr 156
• OCAK, Ahmet Yaşar, Ortaçağlar anadolusu’nda islam’ın ayak izleri, Selçuklu dönemi, Kitap, 2011, Istanbul. ISL H 131
• OCAK, Ahmet Yaşar, Yeniçağlar anadolusu’nda islam’ın ayak izleri, Osmanlı dönemi, Kitap, 2011, Istanbul. ISL H 132
• POPOVIC, Alexandre ; VEINSTEIN, Gilles (éds.), Les voies d’Allah, Fayard, 1996, Paris. ISL R 070
• YILMAZ, Necdet, Osmanlı toplumunda tasavvuf : Sûfiler, Devlet ve Ulemâ, Osav, 2001, Istanbul. TUR Ho 785
• ZARCONE, Thierry ; POPOVIC, Alexandre ; GABORIEAU, Marc (éds.), Naqshbandis, cheminements et situation actuelle d’un ordre mystique musulman : actes de la table ronde de Sèvres, 2-4 mai 1985, Isis, 1990, Istanbul. COLL XV 18

 

Ocak 2016
Version française

Romanyot, Karay, Kırımçak, Mizrahi, Selanikli, Sefarad ve Aşkenaz kökenli olmak üzere, İstanbul Musevi cemaati köklü ve belgelere dayanan bir geçmişe sahiptir. Musevilerin İber Yarımadası’ndan 1492’de kovuluşu, İspanyol Yahudilerileriyle yani Sefaradlarla (İbranice’de Sefarad İspanya demektir) o zamanlarda genişlemekte olan ve Musevilerin yurt edinecekleri Osmanlı topraklarında arasında örülecek bağların temelini atar. Musevilerin Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında varlığı bu sürülmenin çok öncesine dayansa da Sefaradlar kısa sürede kültürel, dilsel ve dini bakımdan baskın topluluk olarak öne çıkacaktır. Bugün Müslüman ülkelerdeki Musevi azınlığın çoğunluğunu oluşturan Sefaradların Türkiye kolu, sayısı, tarihi ayrıca öne çıkan Ladino basını ve yazınıyla dünyada önemli bir yer teşkil eder.

Eskiden yüzbinlerce kişiden oluşan Sefarad Musevilerinin sayısı giderek azalmaktadır. XXI. yüzyıla girerken, en iyimser tahminlere göre tüm Türkiye’deki Musevi nüfus 20 000 kişiden ibarettir. Bunların çoğunluğu İstanbul’da yaşamakta olup İzmir’deki cemaat 2 000 kişi kadardır. Osmanlı tebasındaki zimmilerin yani gayrimüslimlerin mensubu olduğu imparatorluk milletlerinden bir olan Musevi toplumu, 1923 tarihli Lozan Antlaşması’nı takiben, Rum ve Ermeni cemaatleri gibi azınlık statüsü almıştır.

IFEA Kütüphanesi’nde bulunan bazıları oldukça eski eserler, enstitünün Yahudi toplumuna gösterdiği önemi ve Musevi kültürünün kitaba verdiği değeri yansıtmaktadır. Zira bu eserlerin bir kısmı Musevi araştırmacılar tarafından yayımlanmıştır. IFEA’nın sahip olduğu zengin kaynaklar arasında kitapları, ortak yayınları, makale derlemelerini, Fransızca, Türkçe ve İngilizce yazılmış bitirme tezleri ile doktora tezlerini ve Ladino dilinde kaleme alınmış, daha edebi eserleri sayabiliriz. Bu kaynakların büyük bir kısmı, Türkiye’deki Musevi toplumu üzerine araştırmalar konusunda neredeyse uzmanlaşmış, İstanbul’da faaliyet gösteren İsis ve Libra yayınevleri tarafından basılmıştır. Sefarad yazarlara ait çok sayıda eserin XIX. ve XX. yüzyılda basımı, Osmanlı İmparatorluğu’na matbaayı İspanya’dan ve akabinde Portekiz’den sürülen Museviler’in getirdiğinin altını çizer. Bu icraat, Sefarad sürgününden ve Osmanlı topraklarına yerleşilmesinden konu açıldığında hep değinilen bir nokta olarak karşımıza çıkar. İstanbul Sefarad cemaati konusunda bugüne dek basılmış eserler, tarih, dil ve azınlıklar üzerine çalışmalar olmak üzere, üç ana sahayı ele alır.

Tarih alanındaki kayda değer araştırmaların başında Abraham Galante Bodrumlu’nun Bizans ve Osmanlı dönemine ait tarihi belgeler üzerinde duran çalışmaları gelir. Esther Benbassa, Avigdor Levy ve Rena Molho gibi araştırmacılar da Sefarad toplumunun Osmanlı İmparatorluğu bünyesindeki ağırlığını incelemişlerdir. Aron Rodrigue’in, Laurent-Olivier Mallet’nin çalışmaları ile Rıfat Bali’nin çok sayıdaki eseri Cumhuriyet’in kuruluşunun azınlıklar üzerindeki etkisini irdelemiş ve XX. yüzyılda Musevilerle Müslümanlar arasındaki ilişkilerin seyri konusuna odaklanmıştır.

Türkiye’de konuşulan ve tükenmekte olan Ladino’nun dilbilimsel özellikleriyle ilgili birçok çalışma mevcuttur. Bunlar arasında Haïm-Vidal Séphiha ve Marie-Christine Bornes-Varol gibi başlıca araştırmacıların çalışmalarının yanı sıra, sosyolinguistik ve dilbilimsel antropoloji alanlarında da Rey Romero’nun ve Mary Altabev’in çalışmalarını sayabiliriz. Ladino’nun günümüzde basın haricinde, otobiyografik metinlerde, ayrıca Matilda Koen-Sarano’nun ve Eli Şaul’ün çalışmalarında öne çıkan, Ladino edebiyatı denince büyük önem taşıyan, atasözleri ve deyim derlemelerinde hâlâ yaşatıldığının altını çizmek gerekir.

Son olarak, Riva Kastoryano, Mahir Şaul ve Marcy Brink-Danan gibi siyaset bilimcilerin ve antropologların azınlıklar ve kimlik konularını işleyen çalışmaları mevcuttur. Bu araştırmacıların eserleri, Türkiye ulus-devletinin kuruluşuyla beraber Sefarad cemaatinin nasıl evrildiği ayrıca Müslüman çoğunlukla kurulan ilişkileri strateji ve önem bakımından ele alırlar.

Kitap seçimi

• Bali, Rıfat et Mallet, Laurent-Olivier (éds.) 2014, Turkish Jews in contemporary Istanbul, Istanbul, Libra Kitabevi
• Bali, Rıfat, 2013, The silent minority in Turkey: Turkish Jews, Istanbul, Libra Kitabevi
• Bali, Rıfat, 2001, Les relations entre Turcs et Juifs dans la Turquie moderne, Istanbul, Isis.
• Bali, Rıfat, 1999, Cumhuriyet yıllarında Türkiye Yahudileri. Bir Türkleştirme serüveni. (1923-1945), Istanbul, İletişim.
• Bali, Rıfat, 2004, Avram Benaroya : Un journaliste juif oublié suivi de ses mémoires, Istanbul, Isis,
• Bali, Rıfat, 2010, L’affaire Impôt sur la fortune (Varlık vergisi), Istanbul, Libra (Disponible aussi en turc et en anglais)
• Benbassa, Esther, 1993, Une diaspora sépharade en transition (Istanbul, XIX-XXe siècle), Paris, Les éditions du Cerf.
• Benbassa, Esther, 2010, Itinéraires sépharades. Complexité et diversité des identités, Paris, Presses Universitaires Paris-Sorbonne.
• Bornes-Varol, Marie-Christine, 1988, “Balat, vieille communauté juive d’Istanbul”, Révue des Études juives, nº 3-4: 494-504.
• Brink-Danan, Marcy, 2012, Jewish Life in 21^st Century Turkey. The other side of Tolerance, Bloomington, Indiana University Press.
• Canefe, Nergis (ed.), 2014, The Jewish diaspora as a paradigm: politics, religion and belonging, Istanbul, Libra Kitap.
• Galante, Avram, s.d, Histoire des Juifs de Turquie, t.I-IX, Istanbul, Isis.
• Karmi, Ilan, 1992, The Jewish sites of Istanbul. A Guide Book, Istanbul, Éditoriale Isis.
• Karmi Ilan, 1996, The Jewish Community of Istanbul in the Nineteenth Century, Istanbul, Isis.
• Kastoryano, Riva, 2013, Turkey between nationalism and globalization, Oxon, Routledge.
• Koen-Sarano, Matilda, 2005, Kuentos del bel para abasho, Istanbul, Sentro de investigasiones sobre la kultura sefardi otomana-turka – Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın
• Levy, Avigdor, 2002, Jews, Turks, Ottomans: A shared history 15^th through 20^th c., New York, Syracuse University.
• Levy, Avigdor (ed.), 1994, The Jews of the Ottoman Empire, Princeton, The Darwin Press.
• Mallet, Laurent-Olivier, 2008, La Turquie, les Turcs et les juifs : Histoire, représentations, discours et stratégies, Istanbul, Isis
• Mills, Amy, 2010, Street Of Memory, Landscape, Tolerance, And National Identity in Istanbul, Georgia, The University of Georgia Press.
• Molho, Rena, 2005, Salonica and Istanbul: Social, Political and Cultural Aspects of Jewish Life, Istanbul, Isis.
• Philips Cohen, Julia, 2014, Becoming Ottomans: Sephardi Jews and Imperial Citizenship in the Modern Era, Oxford, Oxford University Press.
• Rodrigue, Aron, 2012, A Jewish voice from Ottoman Salonica. The Ladino memoir of Sa’adi Besalel, Stanford, Stanford University Press.
• Rodrigue, Aron, 1997, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması: Alliance okulları 1860-1925, Ankara, Ayraç.5
•  (disponible bientôt en anglais)
• Rodrigue, Aron, 1992, Ottoman and Turkish Jewry. Community and leadership, Bloomington, Indiana University Press.
• Romero, Rey, 2012, Spanish in the Bosphorus. A Sociolinguistic Study on the Judeo-Spanish Dialect Spoken in Istanbul, Istanbul, Libra.
• Saul, Mahir, 2013, Judeo-Spanish in the time of clamoring nationalisms, Istanbul, Libra.
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1977, L’agonie des judéo-espagnols, Paris, Editions Entente,
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1984, « La société judéo-espagnole à travers ses proverbes ou dis-moi tes proverbes je te dirai qui tu es”, Richesse du proverbe, Lille, 199-209.
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1979, Le ladino judéo-espagnol calque : Structure et évolution d’une langue liturgique I, Paris, Université Sorbonne-Nouvelle.
• Séphiha, Haïm-Vidal, 1979, Le ladino judéo-espagnol calque : Structure et évolution d’une langue liturgique. Textes et commentaires II, Paris, Université Sorbonne-Nouvelle.
• Şaul, Eli, 2012, From Balat to Bat Yam: Memoirs of a Turkish Jew, Istanbul, Libra Kitapçılık.
• Şaul, Eli, 1994, Folkor de los Judios de Turkiya, Istanbul, Isis.
• Stein Sarah Abrevaya, 2006, Making Jews modern. The Yiddish and Ladino Press Press in the Russian and Ottoman Empires, Bloomington, Indiana University Press.

Aralık 2015
Version française

Terras suis contenta bonis, non indiga mercis
Aut Jovis, in solo tanta est fiducia Nilo

Kendi kendine yeten, ne ticaretten ne talihten
medet uman topraklar gücünü Nil’den alır.

Pharsalia, Lucan 

Bizans İmparatorluğu’nun çöküşünün ardından, XVI. yüzyıl başında Orta Doğu; Anadolu’da Osmanlılar’a, İran’da Safevîler’e, Mısır’da ve Suriye’de de Memlûkler’e olmak üzere, üç büyük Müslüman güce kalır. Kansu Gavri’nin yönetimindeki Memlûk Devleti’nin o dönemki sınırları, Toros Dağlarını takip ederek Kapadokya’nın güneyinden Çukurova’ya dek uzanır.

Yeni yeni ortaya çıkan radikal Safevi ideolojisine muhalif, ayrıca Doğu Akdeniz’de, Kızıl Deniz’de ve Kutsal Topraklar’da (Kudüs, Mekke, Medine) hakimiyet kurmak için Memlûkler’le de siyaseten yarışan Osmanlı padişahı I. Selim’in Mısır fethini, bu üç güç arasındaki siyasal, ekonomik ve ideolojik rekabet çerçevesi içinde ele almak gerekir.

Safeviler ve Memlûkler arasındaki resmî bir uzlaşma ihtimalini engellemek ve doğuda içine alındığı çemberi kırmak için I. Selim, 1514’te Şah İsmail’i mağlup ederek, Memlûkler’e bağlı olan Dulkadir oğulları Beyliği’ni de topraklarına kattıktan sonra, 1516’da Suriye’ye ve Mısır’a bir sefer düzenler. Böylelikle Güney Kürdistan ile Diyarbekir, Mardin, Urfa ve Rakka gibi şehirlerin ele geçirilmesi, Suriye ve Mısır yollarını açmış olur. Osmanlı ve Memlûk orduları ilk kez, Halep’in kuzeyindeki Mercidabık’da 24 Ağustos 1516 günü çarpışır. Silah bakımından üstün olan Osmanlılar ezici bir zafer kazanır, Kansu Gavri ise muharebede hayatını kaybeder. Eylül ayının sonunda tüm Suriye Osmanlılar’ın eline geçmiştir. Yeni Memlûk sultanı Tomanbay, 22 Ocak 1517’de Osmanlı ordusuyla Ridaniye’de çarpışır. Kahire’yi her ne kadar canla başla korumaya çalıştıysa da başaramayarak 13 Nisan 1517 günü öldürülür.

Osmanlı topraklarına katılan Mısır’da idari ve ekonomik düzen

I. Selim, Mısır’daki toplumsal düzeni temelden değiştirmez, kendisine sadakat gösteren Memlûkler’in eskiden sahip olduğu imtiyazlara ve topraklara dokunmaz; hatta  Mısır valiliğini görevini, 1522’deki vefatına dek yürütecek olan, Memlûk soyundan Hayır Bey’e verir. Bununla birlikte, halifelik makamı Osmanlı sultanlarına geçer.

Mısır’ın fethiyle, Fas haricindeki Arap ülkeleri, birer birer Osmanlı İmparatorluğu’na katılırak Roma İmparatorluğu’ndan bu yana Akdeniz’in en geniş imparatorluğunu oluştururlar. Bir çatı altında toplanan bölge ölçekli ekonomiler, bundan böyle koskaca bir ekonominin parçası olarak karşımıza çıkar.

Mısır’da asıl idarî ve malî düzen, 1525 yılında sadrazam İbrahim Paşa (1493-1536) isteğiyle oluşturulmuştur. Sadrazamın bizzat kaleme aldığı Kânunnâme isimli, çokça tasvip edilmeyen bu malî yönetmelik, Napolyon’un 1798’deki Mısır Seferi’ne kadar yürürlükte kalmıştır. Mısır gibi muazzam bir vergi kaynağının yönetimi, sultanın görevlendirdiği vezirlerin ve başka kıdemli memurların elindedir.

Mısır’daki Osmanlı paşaları, divân ile birlikte vergilerin toplanıp her yıl Osmanlı Sarayı’na intikalinden, İstanbul’dan gelen emirleri alarak, gerekli mercilere iletmekten, bayındırlık işlerinden, vakıfların idaresinden, kutsal topraklara erzak ve para ulaşımını sağlamaktan ayrıca da hac ibadetinin düzenlenmesinden ve güvenliğinden sorumludurlar.

Merkezin gönderdiği piyade (yeniçeriler) ve atlı bölükleri de valiye ve divâna yardımcı olurlar. Memlûk önde gelenlerine bırakılan taşra yönetimini, sancak beyi makamına eşdeğer olan kâşif denen gözcüler üstlenir. Yerli yönetici sınıfın yani yeniçerilerin ve Memlûklerin vergilerden daha büyük bir gelir elde etmek için birbirleriyle mücadele etmesi, XVII. yüzyıl itibariyle Osmanlı paşalarının nüfuzunu zayıflatmaya başlamıştır.

XVIII. yüzyılda ise ekonomik, siyasî ve idarî güç, kırsaldaki nüfustan olduğu kadar zanaatle uğraşan kesimden de kopuk olan Memlûklerin eline neredeyse tamamen geçmiştir.  Mısır’daki bu duraklama dönemi büyük bir Avrupalı akınını beraberinde getirmiştir. Uluslararası ticaret yollarının başka coğrafyalara kaymasından ötürü ülke fakirleşir. Orta Çağ’daki baharat ticaretinin yerini alan kahve ve şeker ticareti de, ürünlerin Antiller’de ve orta Amerika adalarında çok miktarda ve daha ucuza üretimiyle rekabet yaratmıştır. Bu kazançlı ticaretin doğmasına Suriyeli katolik Rumlar ön ayak olmuştur.

İltizam diye adlandırılan ve güçlü Memlûk ekonomisinin temelini oluşturan vergi kesintileri, iltizamı toplayan, çoğunlukla kırsalda değil de, şehirde yaşayan mültezimin neredeyse kişisel varlığı hâline gelmiş, birçok aracı kişi, fellah denen köylünün sırtından kendi kazancını arttırmanın peşine düşmüştür.

Bununla birlikte, XVIII. yüzyılın ortasında, Osmanlı ve Avrupa pazarının yükselen tahıl (bilhassa pirinç) talebi, tarım yöntemlerinin modernleşmesini ve özellikle Nil Deltası’nda sürekli sulamaya geçilmesini yani nehrin yükselip alçalmasından bağımsız şekilde hareket edilebilmesini sağlamıştır.

Fransa’nın Mısır Seferi veya bir dönemin sonu

Aslında XVI. yüzyıldan beri Fransa’nın müttefiki olan Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarına düzenlenen sefere Aydınlanma Çağı’nın (medeniyet) sonra da Fransız İhtilâli’nin (özgürlük), hangi gerekçelerle zemin hazırladığını, önce François Charles-Roux¹, ardından Henry Laurens² göstermiştir. Böylesi bir girişimde, yeniden şekillenen siyasî coğrafyanın, küresel bir boyut alan kapitalizmin ve uluslararası ekonomik ve siyasî yarışın hâliyle etkisi olmuştur. XVII. yüzyıl sonundan itibaren siyasî, askerî ve ekonomik düşüşteki Osmanlı İmparatorluğu, bu yarışta Batı Avrupa ülkeleri gibi yeni pazar arayışındaki iki komşusu Rusya ve Avusturya gözünde de çözüm ihtimali sunmaya aday topraklara bir örnektir.

Avrupa’nın XVI. yüzyıl itibariyle kendini gösteren ve Hristiyanlığı İslam ile karşıtlaştıran, maddî kaynak ve bilgi donanımı bakımından üstünlüğü, XVIII. yüzyılda Fransız İhtilâli ile laikleşerek medeniyet etrafında şekillenen yeni bir ideoloji ortaya çıkarmıştır. İhtilâl sonrası Fransası kendini bu dinamik ideolojinin zemini olarak kabul eder ve şarkiyatçılık da bu ideolojiyi besler.

Napolyon, bu ideolojinin en iyi temsilcisidir. Gençliğinden itibaren Doğu’ya ilgi duyan, bu coğrafyalardan söz eden seyahatnamelere ve incelemelere meraklı genç general, ihtilâlci ordulara karşı mücadelesinde de başarı sağlamıştır.

Fransız ticaret ağını korumak, özellikle de İngiltere’nin Fransa’yı doğu ticaret yollarından, bilhassa Hindistan’ın dışında tutmasıyla mücadele etmek, Mısır Seferi’nin birincil bahanesi olarak öne sürülür. Aslında Mısır Seferi, iyi kurgulanamamış kapsamlı bir programa işaret eder. Amaç, hem Napolyon’un kişisel kariyerini, hem de Aydınlanma Çağı fikirlerini hayata geçirmek, zorbalıkla yönetilen, ezilen halkları eğitim ve bilimle özgürleştirerek medeniyet temeline dayanan yeni bir insanlık inşa etmektir. Bu da Fransa’nın dünyadaki siyasî ve ekonomik gücünü arttırarak mümkündür.

1798-1801 yılları arasında Doğu Akdeniz’de cereyan eden savaşa, Osmanlı İmparatorluğu gibi Rusya ve İngiltere olduğu kadar Avusturya ve İspanya gibi belli başlı Avrupa ülkeleri de katılmıştır. Mısır, sefer birliklerinden kurtulmuş olsa da ne Osmanlı İmparatorluğu ne de Mısır eskisi gibi olacaktır. Mısır Seferi, Osmanlı İmparatorluğu’na mutlak şekilde yenilenmesi gerektiğini göstermektedir. Ayrıca, I. Dünya Savaşı’nın sonuna dek Osmanlı İmparatorluğu’nun kritik bir durumda kalmasını sağlayarak, bundan böyle hız kazanacak olan parçalanma sürecinin başladığına işaret eder.

Kitap seçimi

Osmanlı Mısır’ı alanında araştırmalar (çeşitli diller)

• Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim        Les Maghrébins en Égypte  à l’époque ottomane (1517-1798) : Tome1er         1982    Tunis   TUR Ho 185/
• Al-Dali  Muhammad Şabri     The Zawiya and Egyptian Society in the 16 th century: A case study of Zawiya al Sha’rani : Tiré à part de Islamic Area Studies Working Paper Series No. 20         2000    Tokyo  TAP 0013/
• Al-Dali Muhammad Sabri      Shaykhs and the Ottoman Occupation of Egypt: Tiré à part de Islamic Area Studies Working Paper Series No. 22          2001    Tokyo  TAP 0096/
• “Baldinetti,Anna; Campagne, Pierre” Orientalisme et politique italienne en Égypte  et en Libye : Agriculture familiale en Méditerranée       1995    Tunis   COLL XXXI c 28/
• Behrens-Abouseif Doris         Egypt’s Adjustment to Ottoman Rule, Institutions, Waqf and Architecture in Cairo (16th and 17th Centuries)      1994    Leiden Tur Ho 596/
• Charles-Roux François, Deherain Henri       Histoire de la nation égyptienne : Tome VI : L’Égypte  de 1801 à 1882 : Mohamed Aly et sa dynastie jusqu’à l’occupation anglaise : Le Soudan égyptien de Mohamed Aly à Ismaïl Pacha  1936    Paris    H Gén 012 VI/
• Cohen Amnon, Baer Gabriel (Eds.)  Egypt and Palestine: A Millenium of Association 868-1948 1984    New York    TUR Ho 403/
• Deherain Henri           Histoire de la nation égyptienne : Tome V : L’Égypte  turque : Pachas et Mameluks du XVIe au XVIIIe siècle : L’expédition du Général Bonaparte 1934    Paris    H Gén 012 V/
• Denon Vivant  Planches du Voyage dans la Basse et la Haute Égypte  pendant les campagnes du Général Bonaparte       1990    Le Caire          VH Fo 032 /
• Denon Vivant  Voyage dans la basse et la haute Égypte, pendant les campagnes du Général Bonaparte : Volume I Texte           1989    Le Caire          VH 263/
• El-Nahal Galal H.       The Judicial Administration of Ottoman Egypt in the Seventeenth Century           1979            Minneapolis    TUR Ho 455/
• Fahmy, Khaled           All the Pasha’s Men, Mehmed Ali, his army and the making of modern Egypt       2002            Cairo   Tur Ho 1005/
• Geoffroy Eric Le soufisme en Égypte  et en Syrie sous les derniers Mamelouks et les premiers ottomans : Orientations spirituelles et enjeux culturels 1995    Damas            COLL V 156/
• Hathaway Jane          The Politics of Households in Ottoman Egypt: The Rise of the Qazdağlıs 1997    New York    TUR Ho 728/
• Holt P. M        Egypt and the fertile crescent 1516-1922. A political history           1975    London            F TH 129/
• Jong F. De      Turuq and Turuq-Linked Institutions in Nineteenth Century Egypt: A Historical Study in Organizational Dimensions of Islamic Mysticism     1978    Leiden ISL R 026/
• Kabrda Joseph           Quelques firmans concernant les relations franco-turques lors de l’expédition de Bonaparte en Égypte  (1798-1799)   1947    Paris    TUR Hd 005/
• Kuneralp Sinan           Ottoman diplomatic documents on the “eastern question”. Egypt: from Ismail Pasha’s abdication to Hasan Fehmi Pasha’s mission to London 1879-1885           2011    Istanbul           COLL XXX 16/
• Lellouch Benjamin      “Les Ottomans en Égypte Historiens et conquérants au XVIe siècle”       2006    Leuven            COLL XVI 11/
• Lellouch Benjamin      Ibn Zunbul un égyptien face à l’universalisme ottoman (seizième siècle) : Tiré à part de Studia Islamica           1994    Paris    TUR Ho 527 (tap)/
• Mayeur-Jaouen  Catherine    Al-Sayyid Ahmad al-Badawi : Un grand saint de l’islam égyptien   1994    Le Caire   COLL VI G 32/
• Menassa Laïla,  Laferrière Pierre      La Saqia : Technique et vocabulaire de la roue à eau égyptienne  1974            Le Caire          COLL VI A 067/
• Mikhail Alan    Nature and Empire in Ottoman Egypt: An Environmental History   2011    Cambridge      ISL G 147/
• Moreh S. (Ed.)           Al-Jabarti’s Chronicle of the First Seven Month of the French Occupation of Egypt: Muharram-Rajab 1213: 15 June-December 1798: Tarikh Muddat al-Faransis bi-misr      1975    Leiden ISL T 02/
• Moret A.          Le Nil et la civilisation égyptienne     1926    Paris    H Gén 004 I 07/
• Panzac, Daniel, Raymond, André       La France et l’Égypte  à l’époque des vice-rois 1805-1882 2004    Le Caire   ISL H 007/
• Philipp Thomas, Perlmann Moshe (Eds.)     A Guide to Abd al-Rahman al-Jabarti’s History of Egypt: ‘Aja’ib al-Athar fi’l-Tarajim wa’l Akhbar 1994    Stuttgart          TUR Hc 126-03/
• Philipp Thomas, Perlmann Moshe (Eds.)     Abd al-Rahman al-Jabarti’s History of Egypt: ‘Aja’ib al-Athar fi’l-Tarajim wa’l Akhbar: Text Volumes III et IV  1994    Stuttgart          TUR Hc 126-02/
• Phılipp Thomas, Perlmann Moshe (Eds.)     Abd al-Rahman al-Jabarti’s History of Egypt: ‘Aja’ib al-Athar fi’l-Tarajim wa’l Akhbar : Text Volumes I et II    1994    Stuttgart          TUR Hc 126-01/
• Raymond André         Le Caire des janissaires : L’Apogée de la ville ottomane sous ‘Abd-al-Rahmân Katkhudâ            1995    Paris    Obs Urb 539/
• Raymond André         Grandes villes arabes à l’époque ottomane 1985    Paris    TUR Ho 216/
• Raymond André         Artisans et commerçants au Caire au XVIIIe siècle : 2 vols           1999    Damas            COLL V 180 I-II
• Shaw, Stanford J.      The Budget of Ottoman Egypt 1005-1006 / 1596-1597       1968    Paris    TUR Ho 456/
• Weingarten Judith      The Transformation of Egyptian Taweret into the Minoan Genius  1991    Partille COLL IX 088/
• Wiet Gaston    Matériaux pour un corpus inscriptionum arabicarum : 1e partie : Égypte: Tome II : Égypte             1930    Le Caire          Ep Ar 10-04/
• Wiet Gaston    Histoire de la nation égyptienne : Tome IV : L’Égypte  arabe de la conquête arabe à la conquête ottomane : 642-1517 de l’ère chrétienne       1937    Paris    H Gén 012 IV/
• Wiet, Gaston   Histoire de la nation égyptienne, Tome  IV – L’Égypte  arabe         1937    Paris    Div 214-4/
• Winter Michael           Society and Religion in Early Ottoman Egypt: Studies in the Writings of ‘Abd al-Wahhab al-Sha’rani      1982    London            TUR Ho 200/
• Wissa Myriam (Éd.)   The Knowledge Economy and Technological Capabilities, Egypt, the NearEast and the Mediterranean, 2nd millennium B.C. -1st millennium A.D.   2009    Barcelona       COLL LXXXVII 26/
• The 8th International Congress of Turkish Art, Papers, Summaries, Cairo, 26th September-1st October 1987,  Egyptian Antiquities Organization      [y.y.]    Cairo   F HT 032/
• The 8th International Congress of Turkish Art, Program, Cairo, 26th September-1st October 1987,  Egyptian Antiquities Organization         [y.y.]    Cairo   F HT 033/
• Palais et maisons du Caire II : Époque ottomane (XVIe-XVIIIe siècles)    1988    Paris    SL A 040 II/

Tükçe eserler

• Altundağ, Şinasi         Kavalalı Mehmet Ali Paşa isyani Mısır meselesi 1831-1841, I. kısım         1945    Ankara            TUR Ho 025/
• Çetin, Atillâ     Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Mısır valiliği : Osmanlı belgelerine göre      1998    Istanbul            TUR Ho 035/
• Çetin, Atillâ     Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Mısır Valiliği : Osmanlı belgelerine göre     1998    Istanbul            TUR Ho 809/
• Eldem, Halil Etem      Mısırın son Memlûk Sultanı Melik Tumanbay II adına Çorluda bulunan bir kitabe 1935            Istanbul           TUR Ho 133/
• Erkutun, M. İlkin (Éd.)            Darendeli İzzet Hasan Efendi Ziyânâme, Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın Napolyon’a Karşı Mısır Seferi (1798-1802)  2009    Istanbul           TUR Hd 099/
• Evliya Çelebi  Evliya Çelebi Seyahatnamesi : 10uncu cilt : Mısır, Sudan, Habeş (1672-1680)    1938    Istanbul            TUR Hc 020-10/
• Kahraman, Seyit Ali (Eds.)    Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi : Mısır, Sudan, Habeşistan, Somali, Cibuti, Kenya, Tanzania: 1. Cilt 10. Kitap    2011    İstanbul           Tur Ho 981-10 a/
• Kahraman, Seyit Ali (Eds.)    Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Mısır, Sudan, Habeşistan, Somali, Cibuti, Kenya, Tanzania: 2. Cilt 10. Kitap    2011    İstanbul           Tur Ho 981-10 b/
• Landau, Jacob M.      18. yüzyılda Mısır’la ilgili iki Portekiz kroniği üstüne bazı görüşler : Tiré à part du X. Türk Tarih Kongresi            1994    Ankara            TAP 0022/
• Mahmud S. Muhammed       XVI. asırda Mısır Eyâleti : Doktora Tezi       1990    Istanbul           TUR Ho 473/
• Mantran, Robert         Notes sur le kanunname-i Mısır (règlement ottoman de l’Égypte) : Tiré à part des Cahiers de Linguistique, d’Orientalisme et de Slavistique No. 9       1977    y.y.      TUR Ho 136-13 (tap)/
• Türk silahlı kuvvetleri tarihi : Osmanlı devri : 1798-1802 Osmanlı Fransız harbi (Napolyon’un Mısır seferi) : IIIncü cilt 5nci kısım eki         1987    Ankara            TUR Ho 281/
• Türkiye Diyanet Vakfı : İslâm Ansiklopedisi : Cilt 29 : Mekteb-Mısır mevlevihanesi          2004    Ankara            TUR Ge 03 II 29/

Seyahatnameler

• Ali Bey Travels of Ali Bey in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria, and Turkey, Between the Years 1803 and 1807. Written by Himself and Illustrated by Maps and Numerous Plates. 2 vol. vol. 2  1816 (rep 1970)   London            VH 051 II/
• Ali Bey Travels of Ali Bey in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria, and Turkey, Between the Years 1803 and 1807. Written by Himself and Illustrated by Maps and Numerous Plates. 2 vol. Vol. 1 1816 (rep 1970)   London            VH 051 I/
• Al-Kindi           Histoire des Cadis Egyptiens Ahbar qudat Misr      2012    Le Caire          ISL H 133/
• Alpin Prosper  Voyages en Égypte  1549-1552 : Jean Chesneau, André Thevet 1984    Paris    COLL VI J 24/
• Amer Henry (Ed.)      Voyage en Égypte  de Balthasar de Monconys 1646-1647 1973    Le Caire          COLL VI J 08/
• Boullaye-Le-Gouz, De La      Les voyages et observations du Sieur de la Boullaye-Le-Gouz gentil-homme angevin Où sont décrites les Religions, Gouvernements, et situations des Estats et Royaumes d’Italie, Grece, Natolie, Syrie, Perse, Palestine, Karamenie, Kaldée, Assyrie, grand Mogol, Bijapour, Indes Orientales des Portugais, Arabie, Égypte , Hollande, grande Bretagne, Irlande, Dannemark, Pologne, Isles et autres lieux d’Europe, Asie et Affrique, où il a séjourné, le tout enrichy de belles figures         1657    Paris    VH 005/
• Boullaye-Le-Gouz, De La      Les voyages et observations du Sieur de la Boullaye-Le-Gouz gentil-homme angevin Où sont décrites les Religions, Gouvernements, et situations des Estats et Royaumes d’Italie, Grece, Natolie, Syrie, Perse, Palestine, Karamenie, Kaldée, Assyrie, grand Mogol, Bijapour, Indes Orientales des Portugais, Arabie, Égypte , Hollande, grande Bretagne, Irlande, Dannemark, Pologne, Isles et autres lieux d’Europe, Asie et Affrique, où il a séjourné, le tout enrichy de belles figures         1657    Paris    CD VH 33//
• Brejnik Claire, Brejnik Antoine (Eds.)            Voyages en Égypte  de Christophe Harant de Polzic et Bezdruzic 1598    1972    Le Caire          COLL VI J 05/
• Burri Carla, Sauneron Serge (Eds.)  Voyages en Égypte  des années 1589, 1590 et 1591 : Le Vénitien anonyme, Le Seigneur de Villemont, Le Hollandais Jan Sommer   1971    Le Caire          COLL VI J 03/
• Fenoyl R. De (Ed.)     La médecine des Egyptiens par Prosper Alpin (1581-1584)           1980    Paris    COLL VI J 21 I/
• Fenoyl R. De (Ed.)     La médecine des Egyptiens par Prosper Alpin (1581-1584)           1980    Paris    COLL VI J 21 II/
• Flaubert Gustave       Voyages : Tome second : Voyage en Orient : Égypte, Palestine, Asie Mineure, Constantinople, Grèce, Italie (1849-1851), Constantine, Tunis et Carthage (1858)          1948    Paris    VH 204 II/
• Goyon Georges (Ed.) Voyages en Égypte  d’Anthoine Morison 1697        1976    Le Caire          COLL VI J 17/
• Heberer Von Bretten Michael            Voyages en Égypte  de Michael Heberer ven Bretten 1585-1586  1976            Le Caire          COLL VI J 18/
• Letts Malcolm (Ed.)    The Pilgrimage of Arnold von Harff Knight from Cologne, through Italy, Syria, Egypt, Arabia, Ethiopia, Nubia, Palestine, Turkey, France and Spain, which he accomplished in the Years 1496 to 1499    1967    Nendeln          VH 230/
• Libois Charles (Ed.)    Voyage en Égypte  du Père Antonius Gonzales 1665-1666 II        1977    Le Caire            COLL VI J 19 II/
• Libois Charles (Ed.)    Voyage en Égypte  du Père Antonius Gonzales 1665-1666 I         1977    Le Caire            COLL VI J 19 I/
• Lucas Paul      Voyage du Sieur Paul Lucas, fait en M.DCCXIV, etc. par ordre de Louis XIV dans la Turquie, l’Asie, Sourie, Palestine, Haute et Basse Égypte, etc. : Nouvelle édition : Tome Troisième         1724    Rouen            VH 020 III/
• Lucas Paul      Voyage du Sieur Paul Lucas, fait en M.DCCXIV, etc. par ordre de Louis XIV dans la Turquie, l’Asie, Sourie, Palestine, Haute et Basse Égypte, etc. : Nouvelle édition : Tome second 1724    Rouen VH 020 II/
• Lucas Paul      Voyage du Sieur Paul Lucas, fait en M.DCCXIV, etc. par ordre de Louis XIV dans la Turquie, l’Asie, Sourie, Palestine, Haute et Basse Égypte, etc. : Nouvelle édition : Tome premier 1724    Rouen VH 020 I/
• Lucas Paul      Voyage du Sieur Paul Lucas, fait en M.DCCXIV, etc. par ordre de Louis XIV dans la Turquie, l’Asie, Sourie, Palestine, Haute et Basse Égypte, etc. : Nouvelle édition : Tomes I-II-III   1724    Rouen CD VH 32//
• Pococke Richard       A Description of the East and Some other Countries: Volume the First: Observations on Egypt  1743    London            VH Fo 029 I/
• Poujoulat Baptistin      Voyage dans l’Asie Mineure en Mésopotamie, à Palmyre, en Syrie, en Palestine et en Égypte : Tome I          1840    Paris    VH 079 I/
• Poujoulat Baptistin      Voyage dans l’Asie Mineure en Mésopotamie, à Palmyre, en Syrie, en Palestine et en Égypte : Tome II         1841    Paris    VH 079 II/
• Poujoulat Baptistin      Voyage dans l’Asie Mineure en Mésopotamie, à Palmyre, en Syrie, en Palestine et en Égypte : Tome I          1840    Paris    CD VH 04//
• Poujoulat Baptistin      Voyage dans l’Asie Mineure en Mésopotamie, à Palmyre, en Syrie, en Palestine et en Égypte : Tome II         1841    Paris    CD VH 06//
• Sanguin Georges (Ed.)          Voyage en Égypte  de Gabriel Brémond 1643-1645           1974    Le Caire            COLL VI J 12/
• Sauneron Serge (Ed.)            Le Voyage en Égypte  de Pierre Belon du Mans 1547        1970    Le Caire            COLL VI J 01/
• Sauneron Serge (Ed.)            Voyages en Égypte  de Jean Coppin 1638-1639 1643-1646          1971    Le Caire   COLL VI J 04/
• Sauneron Serge (Ed.)            Voyages en Égypte  pendant les années 1587-1588 : H.-L. von Lichtenstein, S. Kiechel, H.-Chr. Teufel, G.-Chr. Fernberger, R. Lubenau, J. Miloïti           1972    Le Caire          COLL VI J 06/
• Sauneron Serge (Ed.)            Le Voyage en Égypte  de Jean Palerne Forésien 1581      1971    Le Caire            COLL VI J 02/
• Sauneron Serge (Ed.)            en Égypte  d’Edward Brown 1673-1674       1974    Le Caire          COLL VI J 10/
• Sauneron Serge (Ed.)            Voyages en Égypte  des années 1597-1601 : Bernardino Amico da Gallipoli, Aquilante Rocchetta, Henry Castela 1974    Le Caire          COLL VI J 11/
• Schefer Charles (Ed.)            Sefer Nameh : Relation du voyage de Nassiri Khosrau en Syrie, en Palestine, en Égypte, en Arabie et en Perse          1881    Paris    VH 127/
• Schefer Charles (Ed.)            Le Voyage d’Outremer (Égypte, Mont Sinay, Palestine) de Jean Thenaud Gardien du couvent des Cordeliers d’Angoulême suivi de La Relation de l’Ambassade de Domenico Trevisan auprès du Soudan d’Égypte  1512    1884    Paris    VH 132/
• Volkoff Oleg V.          Voyageurs russes en Égypte           1972    Le Caire          COLL VI F 32/
• Volkoff Oleg V. (Ed.) Voyages en Égypte  des années 1611-1612 : George Sandys, William Lithgow  1973            Le Caire          COLL VI J 07/
• Volkoff Oleg V. (Ed.) Voyages en Égypte  de Johann Wild 1606-1610     1973    Le Caire          COLL VI J 09/
• Volkoff Oleg V. (Ed.) Voyages en Égypte  des années 1634, 1635 et 1636 : Henry Blunt, Jacques Albert, Santo Seguezzi, George Chr. von Neitzschitz        1974    Le Caire          COLL VI J 13/
• Volney Voyage en Égypte  et en Syrie         1959    Paris    VH 221/
• Walle Baudouin Van De (Ed.)           Voyage en Égypte : Vincent Stochove, Gilles Fermanel, Robert Fauvel 1631    1975    Le Caire          COLL VI J 15/
• Walz Terence Trade between Egypt and Bilad As-Sudan 1700-1820        1978    Le Caire          COLL VI G 08/
• Wittman William         Travels in Turkey, Asia-Minor, Syria, and across the Desert into Egypt during the Years 1799, 1800 and 1801 in company with the Turkish Army, and the British Military Mission           1803    London            VH 038/
• Pīrī Re’īs, Evliyā Çelebī          Deux regards ottomans sur Alexandrie, traduits et commentés par Jean-Louis Bacqué-Grammont et Michel Tuchscherer  2013    Alexandrie      COLL 114-30

Mısır Seferi

• Boustany Salaheddine           The Press during the French Expedition in Egypt 1798-1801 : Tiré à part des Cahiers d’Histoire Egyptienne Série VI No. 1 Mars 1954    1954    Le Caire          ISL H 047 (tap)/
• Laurens Henry           Les origines intellectuelles de l’expédition d’Égypte : L’Orientalisme Islamisant en France 1698-1798      1987    Istanbul           COLL XV 05
• Laurens Henry (Ed.)  Kléber en Égypte  1798-1800 I : Kléber, commandant en chef 1798-1799 1988    Paris            COLL VI J 25 I/
• Laurens Henry (Ed.)  Kléber en Égypte  1798-1800 I : Kléber, commandant en chef 1798-1799 1988    Paris            COLL VI J 25 II/
• Laurens Jacques, Laurens Henry (Eds.)      Kléber en Égypte  1798-1800 IV : Kléber, commandant en chef 1799-1800      1995    Paris    COLL VI J 25 IV/
• Laurens Jacques, Laurens Henry (Eds.)      Kléber en Égypte  1798-1800 III : Kléber, commandant en chef 1799-1800      1995    Paris    COLL VI J 25 III/
• Raymond André         Égyptiens et français au Caire, 1798-1801  1998    Le Caire          TUR Hr 209/
• Shmuelevitz Aryeh (Ed.)       Napoleon and the French in Egypt and the Holy Land 1798-1801: Articles Presented at the 2nd International Congress of Napoleonic Studies: Israel, July 4-11, 1999        2002    Istanbul            H Gén 217/
• Wassef Amin Sami    L’information et la presse officielle en Égypte  Jusqu’à la fin de l’occupation française            1975    Le Caire          COLL VI F 17/

1. Les origines de l’expédition d’Égypte, Paris, Plon, 1910 [↩]
2. Les origines intellectuelles de l’expédition d’Égypte : L’Orientalisme islamisant en France 1698-1798, Istanbul, IFEA, 1987 [↩]

Haziran 2015

Version française

Türkiye’deki kültür politikalarıyla ilgili literatürün genel olarak hem çok yeni, hem de hâlen kısıtlı olduğunu söyleyebiliriz. Bu durumun nedeni de söz konusu politikalar üzerine daha yeni yeni çalışılmaya başlanmış olmasıdır. Fransa’daki ve Türkiye’deki kültür politikalarının ortaya çıkışlarıyla ve gelişme süreçleriyle ilgili birtakım temel eserlere IFEA’nın kütüphanesinden ulaşılabilir.

Türkiye’de 1971 yılına kadar bir kültür bakanlığının olmayışı, devletin sanat alanında, seçkin kesimlerin estetik arayışlarını tatmin ve siyasete hizmet amacıyla, giriştiği müdahalelerine ve çok sayıdaki desteğine bir engel teşkil etmemiştir. Cumhuriyetin kuruluş döneminde, ulusal bir kültür oluşturup yaymak amacıyla kültür ve sanat alanında, çoklukla Türk Ocakları ya da Halk Evleri gibi yine kamu kurumları aracılığıyla harekete geçilmiştir. Bu yapılırken de hem halk kültüründen, hem folklor hem de tiyatro, resim ya da klasik müzik gibi alanlardan faydalanılmıştır. Bu girişimlerle ve kurumlarla ilgili Osmanlı İmparatorluğu sonu-Cumhuriyet başı dönemde tarih alanında kaleme alınmış çok sayıda araştırmaya rastlamak mümkündür.

Dar anlamıyla, uzmanlık gerektiren hususi müesseselerin kurulması, hedeflerin ve yöntemlerin belirlenmesini kapsayan kültür politikalarının (bkz: Dubois) ortaya çıkması, ülkede bir kültür bakanlığının kurulmasıyla olmuştur. Ancak kültür politikaları, ayrıca ve özellikle de büyük sanayicilerin, bankaların ya da zengin ailelerin temelini attığı kurumların ortaya çıkmasıyla çoğalarak çeşitlenmişlerdir. İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) başta olmak üzere bu özel iştirakler, kültür etkinliklerinin çeşitlenmesine ve bu kültür alanındaki girişimler üzerine kafa yorulmasına katkıda bulunmuştur. Stockholm’de düzenlenen UNESCO Konferansı’nı takiben, T.C. Kültür Bakanlığı’nın ve İKSV’nin desteklediği, Ekim 1998 tarihli, Kültür Girişim konferansında sunulan bildiriler, Doğan Kitap’tan 2001 yılında Türkiye’de kültür politikaları başlığıyla yayımlanmıştır.

2000li yıllarda ve 2010 sonrasında da kültür alanında bir kurumsallaşma ve profesyonelleşme gözlemlenmektedir. Örneğin 1973’te kurulmuş eski bir kurum olan İKSV, etkinliklerini düzenlediği uluslararası festivaller aracılığıyla büyük ölçüde genişletmiştir. Ayrıca, Anadolu Kültür (2002), SALT (2010), Bilgi Üniversitesi’nin kültür yönetimi alanında hususi bir eğitim sunan ve kültür politikaları alanında eserler barındıran Kültür Politikaları ve Yönetimi Araştırma Merkezi (2010) gibi yeni oluşumlar türemiştir. Bir başka deyişle, mevcut bağlamda kültür mecrasının farklı kollarından uzmanların ve sosyoloji, siyaset bilimi, şehircilik, ekonomi, işletme gibi farklı alanlardan kültür sahasında uzmanlaşmış kişilerin yürüttüğü kültür politikaları araştırmalarının çoğaldığı gözlemlenmektedir. Bu çalışmalar, kültür politikaları, kültüre yüklenen görevler, küreselleşme ve Avrupalılaşma sürecinde kültür politikalarının inşası konulu eserlerin ve makalelerin gerçekten de çoğalmasını sağlamıştır.

Bu literatür, kültür politikaları tartışmalarına eğilmekte, kültür ve sanat alanında iktidarın gelişigüzel müdahalelerine (sansür), ayrıca gerek yerel (küresel bir kent olarak İstanbul), gerekse uluslararası bağlamda (örneğin Yunus Emre Kültür Merkezleri) kültür unsuruna odaklanarak kültür ile siyaset arasındaki ilişkiyi irdelemektedir. Kültür alanındaki arzın güçlenmesiyle ve çeşitlemesiyle de birçok çalışma, özel müzelerin, fuarların ve bienallerin artışıyla beraber ulusal sanat pazarının ortaya çıkışı, yerli sinemanın başarısının ve yerli dizilerin ithalinin kültür endüstrisine ve işitsel-görsel medyaya kazandırdığı yeni soluk, 2010 Avrupa Kültür Başkenti gibi Avrupa Birliği fonlarının ya da Eurimages gibi Avrupa Konseyi’nin desteklediği programlara katılarak uluslararası ve Avrupalı ağlarda yer edinilmesi gibi konulara odaklanmıştır. Çalışmalar, aynı zamanda kültürel etkinlikerle hedeflenen amaçların çeşitlenmesi konusu üzerinde de durmaktadır. Kültür alanında demokratikleşme, kültürel çeşitliliğin, yöresel ve etnik kültürlerin teşviki, kültür yoluyla ekonomik büyüme, şehir planlamacılığı, uluslararası ağlara iştirak ve bunların bir parçası haline gelinmesi hususlarını bunlara örnek olarak sayabiliriz.

IFEA’daki Sempozyumlar ve Konferanslar

 Kitap seçimi

• Ada Serhan, İnce H. Ayça (Éds.) (2009) Introduction to Cultural Policy In Turkey, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Ada, Serhan, Ezgi Arıduru, Ceylan Uşakierali, Gökçe Sanul (ed). (2001), Sivil Toplum Gözüyle Türkiye Kültür Politikası Raporu. Konferans Konuşmaları (25-26 Mart 2011) ve Özet Rapor, Istanbul Bilgi Universitesi Yayınları, Istanbul.
• Aksoy, A. ve Şeyben, Burcu Yasemin. “Storm over the state cultural institutions: new cultural policy direction in Turkey”, International Journal of Cultural Policy, 24 February 2014
• Albayrak A. (2011), « Les musées des grandes familles turques : réflexion sur les pratiques culturelles des Koç, Sabancı et Eczacıbaşı », Cahiers de la Méditerranée, 82.
• Ünsal, Deniz (2011) İstanbul Kültür ve Sanat Sektörü, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• And, Metin; Şenlik, Ergun; Canak, Erkan, Kültürel Etkinlikler ve Büyük Kuruluşlar, Istanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1981.
• Altan, Cemren (2001) La narration visuelle d’une Nation. Nationalisme et peinture en Turquie à l’époque républicaine (1923-1997), Thèse de doctorat de l’INALCO, 2001.
• Birkiye S. Korad (2009), « Changes in the cultural policies of Turkey and the AKP’s impact on social engineering and theatre », International Journal of Cultural Policy, 15(3), p. 261-274.
• Cultural Policy and Management Yearbook (2009, 2010, 2011 and 2012-2013), Istanbul, Istanbul Bilgi university press.
• Dubois, Vincent (1999) La Politique Culturelle, Genèse d’une catégorie d’intervention publique, Paris, Belin, 1999.
• Dubois, Vincent (2012), Le politique, l’artiste et le gestionnaire. (Re)configurations locales et (dé)politisation de la culture, Bellecombe-en-Bauges, Editions du Croquant.
• Ertürk, Eylem (2011), Cultural local policy handbook, step tools and case studies, İstanbul, İstanbul Bilgi University Press.
• Georgeon, François (1982) « Les foyers turcs à l’époque kémaliste 1923-1931 », Turcica 14, p. 168-215.
• Göktürk, Deniz; Soysal, Levent; Tureli, Ipek (ed.) (2011), Orienting Istanbul. Cultural Capital of Europe?, Oxfordshire, Routledge.
• İnce, Ayça (2014) « Kentsel düzeyde kültür politikaları: İstanbul örneği » Heinrich Böll Stiftung, http://tr.boell.org/tr/2014/06/16/kentsel-duezeyde-kueltuer-politikalari-istanbul-oernegi
• Karaca, Banu (2010) « The art of integration: probing the role of cultural policy in the making of Europe », International Journal of Cultural Policy, 16:2, 121-137.
• Karpat, Kemal H. (1963), « The People’s Houses in Turkey. Establishment and Growth », The Middle East Journal, Vol. 17, No.1/2, p. 55-67.
• Köksal, Duygu, (2004), « Art and power in Turkey. Culture, aesthetics and nationalism during the single party era », New perspectives on Turkey, 31, p. 91–119.
• Kültür Girişim, Türkiye’de Kültür Politikaları, Doğan Kitap, İstanbul 2001
• Ögören Kınlı, İrem (2011), Analyse figurationnelle des fêtes impériales et des divertissements des élites ottomanes (XVIe-XIXe). Thèse de doctorat de science politique, sous la direction de François Georgeon, Paris 1.
• Öztürkmen, Arzu (1998), Türkiye’de folklor ve milliyetçilik, Istanbul, İletişim Yayınları.
• Pekin, Faruk (2011), Çözüm : Kültür Turizmi, Istanbul, İletişim Yayınları.
• Poirrier, Philippe (dir.) (2011), Pour une histoire des politiques culturelles dans le monde. 1945-2011, Paris, La Documentation française.
• Polo Jean-François (2013), « The Istanbul Modern Art Museum: An Urban Regeneration Project? », European Planning Studies, vol.(21)9, 2013.http://dx.doi.org/10.1080/09654313.2013.819074
• Polo Jean-François, Üstel Füsun (2014), « Les nouvelles orientations de la politique culturelle turque sous l’AKP: néo-libéralisme et néo-ottomanisme? », Pôle Sud, n° 41 – 2014/2, p.17-32.
• Polo Jean-François, Baudelle Guy, Krauss Gerhard. (dir.) (à paraître 2015), Musées d’art et développement territorial, Rennes, Presses Universitaires de Rennes.
• Pongy, Mireille, Saez, Guy (1994) Politiques Culturelles et Régions en Europe, Paris, L’Harmattan.
• Saez Guy, Saez Jean-Pierre (2012), Les nouveaux enjeux des politiques culturelles. Dynamiques européennes, La Découverte.
• Scalbert-Yücel, Clémence (2015) « Repère culture : politiques culturelles et diversité de la scène artistique kurde en Turquie », Moyen-Orient 26, avril-juin, p. 52-55.
• Siyah Bant (2014) « Cultural policy effects on freedom of the arts in Turkey », URL: https://www.indexoncensorship.org/2014/02/developments-cultural-policy-effects-freedom-arts-ankara/
• Siyah Bant (2014) « Turkey: Artists engaged in Kurdish rights struggle face limits on free expression », URL: https://www.indexoncensorship.org/2014/02/freedom-of-expression-in-the-arts-and-censorship-in-kurdish-region-diyarbakir-batman/
• Emmanuel Szurek, « Dil Bayramı. Une lecture somatique de la fête politique dans la Turquie du parti unique », Penser, agir et vivre dans l’Empire ottoman et en Turquie. Etudes réunies pour François Georgeon, Nathalie Clayer et Erdal Kaynar (dir.), Peeters, Louvain, 2013, p. 497‑523
• Urfalino, Philippe (2004) L’invention de la politique culturelle, Hachette, Pluriel.
• Üstel, Füsun (1997) İmparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği, Türk Ocakları (1912-1931), Istanbul, İletişim Yayınları, 1997.
• Yardımcı, Sibel (2005) Küreselleşen İstanbul’da Bienal. Kentsel Değişim ve Festivalizm, İstanbul, İletişim Yayınları