Çok yakın tarihle uğraşmak riskli olsa da, günümüz siyasi söylemi bakımından yeni bir dönem başlattığı düşünülen bir olayı ele almak oldukça gereklidir. Nitekim yakın zaman önce cumhurbaşkanı, 15 Temmuz (2016) tarihinin saygınlığını yitirmiş İstanbul iktidarını tanımayan TBMM’nin Ankara’da açıldığı 23 Nisan (1920) tarihi ile kıyaslanabileceğini ifade etmiştir. Yani her iki tarihin de yeni bir siyasi düzen başlattığının işareti verilmektedir. Bu olayı tanımlamak için henüz erkendir, hatta 15 Temmuz’u bir kırılma anı olarak kabul ederek, gündem çerçevesinde rağbet gören milli tarihi körü körüne yeniden yazmak için de erkendir. Fakat konuyla ilgili yayınların eleştirel bir değerlendirmesini yaparak, genel bir görünüm sunmanın yersiz olmayacağı kanaatindeyiz.

Aradan geçen zaman ve konunun son derece yüksek siyasi hassassiyeti göz önüne alındığında, sosyal bilimler adına yarışır nitelikte, mesafe ve tarafsızlık gerektiren bir çalışma henüz piyasada bulunmamaktadır. Hâlihazırdaki yayınlar ise resmi söylem, tanıkların dilinden anlatılanlar ve deneme/çözümleme ortaya koyan çalışmalar olmak üzere, üç ana kola ayrılabilir.

1)    Yeni mitosu şekillendirecek anlatılar¹

 Tıpkı Ocak 2017 tarihinde yayımlanan 15 Temmuz: Başarısız bir darbe girişimin ekonomi politiği başlıklı AKP’ye yakın düşünce kuruluşu Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı’nın (SETA) 184. sayılı raporu (Ünay & Dilek, 2017) gibi, SETA raporları bu kümede yer almaktadır. Ayrıca olayın daha çok zamansal akışına değinilip, incelemeci bakışın oldukça zayıf kaldığı (Yarar & Bozkurt, 2016) ve çizimler aracılığıyla hafızalarda yer etmeyi hedefleyerek (Topaloğlu, 2016), olayın kutsallaştırılmasına katkıda bulunan eserler yer almaktadır. Öte yandan bazı “anlatıların” başarısız darbeden ziyade, bilhassa Fethullah Gülen’e odaklandığını (Yangın, 2016; Turhan, 2016, Tayanç Çalışır; 2016 ; Önsel, 2016) belirtelim. Çoğunluğunu söz konusu şahsın eski yakınlarının kaleme aldığı ve kökten bir mesafe koymak istedikleri izlenimi uyandıran eserler (Erdoğan, 2016), yeni “düşmanın” tanımlanmasına katkıda bulunmaktadır.

Son olarak resmi savların yaygınlaşmasına hizmet eden hikayeleştirici üsluptaki daha edebi anlatılar da mevcuttur. Haluk Özdil Reis’in altı saati başlıklı tarihi romanında Recep Tayyip Erdoğan ve ailesini sahneye konmaktadır (Özdil, 2016). Yazar, kitabın girişinde “’Şeytanın Dansı’ başlayacaktı” (s.7) ifadesini kullanmıştır. Bahadır Yenişehirlioğlu, Kara Güneş isimli kitapta, Manisa’da yaşayan fakat arkadaş olmalarına rağmen bu darbe girişimi sırasında birbirinin tersi yolları izleyip, biri darbeci olan diğeri ise ‘direnişe’ katılan iki gencin öyküsünü anlatmaktadır. Kara Güneş, yazarı tarafından “kandırmaca, aldatmaca ve darbeye karşı duran bir direniş romanı” olarak sunulmaktadır (Yenişehirlioğlu, 2016).

2)    Seçilmiş tanıkların anlattıkları

Gazetecilerin o gece yaşadıklarını anlatmak üzere kaleme aldığı birçok kitap yayımlandı. Akıllı telefonu aracılığıyla Recep Tayyip Erdoğan’a ulaşan CNN-Türk Ankara temsilcisi Hande Fırat o geceki gelişmelerin perde arkasına 24 Saat isimli kitabında duygulu olduğu kadar ciddi bir üslupla eğilmektedir (Fırat, 2016). Bundan böyle Türkiye’de bir yıldıza dönüşen Fırat’ın kitabı, büyük dağıtımcıların sahip olduğu mağazalarda satılmaktadır. Türkiye Haber Kameramanları Derneği’nin yayınladığı KalkışMa isimli kitapta, olaylar sırasında görev yapan 102 kameraman, deneyimlerini özellikle çocuklara yönelik biçimde anlatmaktadır (2016).

Ayrıca halkın yazdığı söylenen Darbeye Dur Dedik! isimli anlatı gibi, “aşağıdakilerin şahitliklerinin” dile getirildiği anlatılar da mevcuttur (2016). Bu ortak kitabı gerçekten de sıradan insanlar kaleme aldığı gibi, gazeteci, yazar ve yönetmenler de esere katkıda bulunmuştur. Böylesi bir başlık, söz konusu kalkışma sırasında sokağa çıkan kişilerin şahitlikleri izlenimini verse de, kitapta olayların -uzaktan, bazen ekranları başından hatta yurtdışından izleyen- bireyler tarafından nasıl algılandığı üzerinde özellikle durulmaktadır.

3)    Deneme ve incelemeler

Bazı yazarlar, duruşma ve gözaltı ifadelerine veya ulaşılması zor belgelere dayanan, önceden yayımlanmamış gazetecilik araştırmalarını öne çıkarmaktadır. Bir araştırmacı nezdinde bu tür çalışmaların başlıca faydası resmi evrak örneklerini sunmalarıdır. Gülen cemaatinin ordu bünyesindeki yapılanmasına parmak basan Crypto başlıklı kitap (Şahin, 2017) ve yazarının elindeki mevcut demeçlere göre operasyonların seyrini yorumladığı Kod adı Mürted (Öztürk S., 2016) isimli eser bu türden yayınlara örnektir. 15 Temmuz Bir Devrimin Eşiğinde isimli bir başka kitap, olayları kemalizm ve atatürkçülük üzerinden ele alarak bir inceleme sunma gayreti ile karşımıza çıkmaktadır (Üzülmez, 2006). Yazar kitabında kemalizmin iflasından söz etmektedir. Kuşkusuz ivedilikle kaleme alınmış olan söz konusu eser, yazarın önceki yazılarını bir araya getirmekte ve 15 Temmuz hakkında gerçekten derin bir inceleme sunmamaktadır.

Diğer yandan, ordunun kalkışma öncesinde uğradığı değişime değinip, kurumun geleceğini sorgulayan, emekli bir ordu mensubunun kaleme aldığı Şanlı Ordudan Zanlı Orduya (Öznal, 2016) başlıklı kitap gibi, daha çok Türk ordusu ile ilgili incelemelerde bulunan eserler de mevcuttur. Yine aynı doğrultuda, Ergenekon davası kapsamında Ağustos 2013’te müebbet hapis cezasına çarptırılıp, Mart 2014’te serbest bırakılan ve orduyu içeriden tanıyan eski genelkurmay başkanı İlker Başbuğ, CNNTürk kanalında Ahmet Hakan’ın sunduğu Tarafsız Bölge isimli programda verdiği beyanata, 15 Temmuz öncesi ve sonrası (Başbuğ, 2006) isimli kitabında yer vermektedir (s.15-98). Kitabın, bir önceki bölümü (s. 99-136) tamamlayıcı nitelikteki “Türk ordusunun şerefli ve onurlu üniformasını 53 yıl taşıdım” isimli ikinci kısmı, daha önceden yayımlanmamıştır. Eserin son kısmı (s. 137-176) ise İlker Başbuğ’un 7 Ekim 2015 tarihinde Yargıtay 16. Ceza Dairesine verdiği ifadenin bir kısmını içermektedir. Başbuğ, bu kalkışmayı bir askeri darbe diye adlandırmak yerine “cemaatin silahlı darbesinden” bahsetmektedir. Başbuğ’un tahlili; olayların nitelenmesi, sorumluların tanımlanması ve Türk ordusundaki kendisinin desteklemediği son dönem reformlarına bakışı açısından ilginçtir. Zira Başbuğ’a göre, reformlar “kalp hastasına kanser tedavisi yapmak” gibidir. İlker Başbuğ, 15 Temmuz’u TSK’ya karşı yapılmış bir darbe olarak değerlendirmekte ve söz konusu kurumun, olağanüstü 30 Temmuz 2016 tarihli, 91 sayfa uzunluğundaki bir KHK ile hâl çerçevesinde ve mecliste tartışılmaksızın yeniden yapılandırılmasını eleştirmektedir.

Sonuç

Murat Belge’nin² yakın zaman önce ifade ettiği gibi, “15 Temmuz’da gerçekten ne olduğunu anlamış” değilsek, hâlen tam olarak nitelendirilememiş bu olay hakkındaki çok sayıdaki eser de anlama arzumuzu tam olarak tatmin etmemektedir. Öte yandan bu bolluğun da bir anlamı vardır ve bunun doğruluğu ileride tartışılmalıdır: çok sayıda eser, bu darbenin keskin etkisinin ve resmi söylemi mutlak suretle türlü kollardan yayma ihtiyacının da bir göstergesidir.

Bu yüzden daha eleştirel yaklaşan ve başka bakış açılarına kapı açan eserler beklenmektedir.

Kaynakça

• -AKGÜL Ahmet, 15 Temmuz Hıyanetinin Gizemi – Bir Darbe Analizi ve Sistem Krizi,  Sone Yayınları, 2016
• -BAŞBUĞ İlker, 15 Temmuz öncesi ve sonrası, 2016, İstanbul, DK, 2016
• -BAYRAM Ali, O Gece Özel Harekat, Puslu Yayıncılık, 2016
• -CANTÜRK Abdülkerim, Hannas’ın 15 Temmuz İşgal Girişimi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2016
• -ERDOĞAN Latif, Şeytanın GÜLEN Yüzü, İstanbul, Turkvuaz, Temmuz 2016
• -FIRAT Hande, 24 Saat – 15 Temmuz’un Kamera Arkası, Doğan Kitap, 2016
• -GÖRGÜLÜ Eray 15 Temmuz En Uzun Gece, Pusula Yayınevi – Ankara, 2016
• -KAVAKLI Ali Erkan, 15 Temmuz Diriliş Destanı, Nesil Yayınları, 2016
• -KOÇAK Cemil, Darbeler Tarihi, Timaş Yayınları, 2016
• -ÖNSEL Mustafa, Aşil’in Topuğu FETÖ’nün O Gecesi, İstanbul, Alibi Yayıncılık, 2016
• -ÖZDEMİR Cüneyt & TAŞ Kenan, Bir Millet Direniyor-15 Temmuz Tanıklıkları, Doğan Kitap, 2016
• -ÖZDİL Haluk, Reis’İn Altı Saati – En Kritik Gece: 15 Temmuz, Vatan Kitap, 2016
• -ÖZNAL Erdoğan, Şanlı Ordudan Zanlı Orduya, Tekin Yayınevi, 2016
• –ÖZTÜRK Bekir, Diyalog’dan Darbeye – 15 Temmuz’un Kodları, Altaylı, 2016
• -ÖZTÜRK Saygı, Kod Adı Mürted, Doğan Kitap, 2016
• -ÖZİPEK Bekir Berat, ABAYHAN Yasemin, 15 Temmuz Darbe Girişimi Uzun Gecenin Kısa Tarihi, Kadim Yayinlari, 2016
• -MİŞ Nebi, GÜLENER Serdar, COŞKUN İpek, DURAN Hazal, AYVAZ M. Erkut, Demokrasi Nöbetleri – Toplumsal Algıda 15 Temmuz Darbe Girişimi, SETA Kitapları, 2016
• -ŞAHİN Helin, Kripto (15 Temmuz Darbe Gecesi), Profil Yayınları, 2017
• -ŞİŞMAN Mustafa, 15 Temmuz Türkiye Destanı, Cinius Yayınları, 2016
• -TAYANÇ ÇALIŞIR Kurtuluş, 15 Temmuz ve Fetö Bir Terör Örgütünün Anatomisi, Kaynak Yayınları, 2016.
• -TOPALOĞLU Yasin, Son Darbe – Türk Milletinin 15 Temmuz Destanı, Elips Kitap, 2016
• -TURHAN Talat, Sarmaşık Fetö’nün Dolarları, Nergiz Yayınlari, 2016
• -ÜNAY Sadık & DİLEK Şerif, 15 Temmuz: Başarısız bir darbe girişiminin ekonomi politiği, Ankara, SETA, Analiz, Sayı 184, (Ocak 2017)
• -ÜZÜLMEZ Abdurrahman, 15 Temmuz, Bir Devrimin Eşiğinde, Profil Yayıncılık, 2016
• -YANGIN İlhami, Cemaat’in İlk Darbesi, Tekin Yayınevi, 2016
• -YARAR Mete & BOZKURT Ceyhun, Darbenin Kayıp Saatleri, Destek Yayınları, 2016
• -YENİŞEHİRLİOĞLU Bahadır, Kara Güneş – Bir 15 Temmuz Romanı, Timaş Yayınları, 2016
• -YURDAKUL Kazım, Milletin Darbesi 15 Temmuz, Türdav Yayınları, 2016
• –Kalkışma: Habercilerin Kaleminden 15 Temmuz, Türkiye Haber Kameramanları Derneği, 2016
• -“Ortadoğu’da Darbeler”, Ortadoğu Analiz, Ankara: ORSAM, Eylül-Ekim 2016, 8/76
• –Darbeye Dur Dedik! Bu Kitabı Halk Yazdı, Puslu, 2016

1. Bunların yanı sıra, T.C. Cumhurbaşkanlığı tarafından İnternet üzerinden, sırasıyla Ağustos ve Kasım 2016’da yayımlanan resmi raporlar da bulunmaktadır (sonuncu rapor Türkçe-İngilizce veya Türkçe-Fransızca olmak üzere çift dilde hazırlanmıştır): http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-09-22-15temmuz-tr.pdf, http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-12-02-onsorudafeto-tr-en.pdf, http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-09-22-15temmuz-fr.pdf. [↩]
2. Murat Belge’nin 9 Şubat 2017 tarihli T24’ün İnternet sitesindeki makalesi okunabilir. http://grihat.com/murat-belge-15-temmuzda-gercekten-ne-oldugunu-anlamis-degiliz/. [↩]

Şubat 2017
Version française

Winter (1971), Garlan (1974) ve  Adam (1982) gibi yazarların 1970li yıllarda, Antik döneme ait istihkam yapıları üzerine yayımladığı kilit eserler ve Leriche ile Tréziny’nin 1986 yılında düzenlediği ilk kolokyum ile birlikte, Antik dönem tahkimatı, başlı başına bir araştırma kolu olarak öne çıkmaya başlamıştır. Böylelikle, arkeolog ve tarihçiler, antik kentler ve civarlarını işleyen araştırmaların, Akdeniz medeniyetlerinin savunma alanında sarf ettiği çabaları göz önüne almaksızın yapılamayacağının farkına varmıştır. Yine de çok sayıda tahkimata ev sahipliğiyle bilinen Karya sit alanından bu yayınlarda hiç söz edilmemiştir. Oysa Karya hakkındaki araştırmalar, eskilere dayanmaktadır. Öyle ki Paton ve Myres’a ait, günümüzde hâlen kabul gören, antik eserlerin dağılımını gösteren harita ve birçok plan 1896 yılında yayımlanmış; ayrıca Latmos yani Beşparmak Dağı’ndaki Herakleia (Krischen 1922) ve Milet (von Gerkan 1935) sit alanlarındaki tahkimat hakkında 20. yüzyıl başlarında üç eser çıkmıştır. G. Bean, J.M. Cook ve S. Hornblower (Mausolus, 1982) gibi arkeologlar, istihkam yapılarına dikkat çekilmesine önemli katkıda bulunmuştur. Fakat Karya surlarının ayrıntılı biçimde işlenmesi için, A.W. Mc Nicoll’ün Ege Denizi’nden Fırat Nehri’ne dek uzanan tahkimatı ele alan, 1997 tarihli eserini beklemek gerekecektir. Karya’daki istihkam yapılarının cetvelinin ilk kez çıkarıldığı çalışma, I. Pimouguet-Pédarros’un Archéologie de la défense isimli, 2000 yılında yayımlanmış ve konu hakkında temel kaynak teşkil eden eseridir. Bundan sonra, Pedersen’in Halikarnassos’ta (2010), Peschlow-Bindokat’ın ve Hülden’in (2000) Latmos-Herakleia’da (2005), Ruggendorfer ve Konecny’nin (2014) Alinda’da yaptığı gibi, sit alanları, yeniden ayrı ayrı ele alınmaya başlanmıştır. Bir asrı aşkın bir süreye yayılan çalışmalarda, Karya’daki istihkam sürecinin farklı dönemleri tespit edilmeye çalışılmış, fakat yeterli arkeolojik kazıların gerçekleştirilememesi sonucu, tarihleme işlemi, büyük ölçüde, mimari gözleme ve tarihi karşılaştırmalara dayanarak yapılmıştır. Doğru bir tarihi sıralama önermekte çekilen sıkıntı, Labranda sit alanındaki tahkimat ağı üzerine, İsveçli ve Fransız araştırmacıların gerçekleştirdiği kazılar sırasında (Karlsson 2007-2013 ve Vergnaud 2013-2015) aşılmıştır. Bu kazılar, sit alanında ortaya çıkarılan seramiklere dayanarak doğru bir tarihleme sunmayı mümkün kılmıştır.

Üç uzun dönemde incelenebilecek olan Karya istihkamının belkemiği niteliğini taşıyan dönemi Hekatomnid Hanedanlığına rastlar. Karya’daki ilk tahkimat yapılarının İ.Ö. 8.-7. yüzyıl civarında inşa edildiğini söyleyebiliriz. W. Radt’ın Halikarnassos sit alanının bulunduğu Bodrum yarımadası ve civarında gerçekleştirdiği, 1970 tarihli inceleme de bu görüşü destekler. Savunmanın tahkimli çeper bölgeler ve gerektiğinde geri çekilinebilecek, denizden uzak kaleler vasıtasıyla yapıldığı düşünülmektedir. Radt (1970) ve Rumscheid’in (2009) incelemelerine göre, Pedasa (Gökçeler Köyü) ve Alâzeytin Tepesi gibi civar noktaların yüksek yerlerinde bir kale ile aşağı mevkiinde ise etrafı surlarla çevrili bir yerleşim bulunmaktaydı. Buralardaki istihkam duvarları, birbirinden çok farklı biçimde örülmüşse de, plattenmauerwerk isimli, kiltaşı kütlelerini yığarak inşa etme yönteminin kullanılmasından ötürü, bir bütünlük arz etmektedir. Bu malzemenin kullanımı, bunun Karya kültürünün bir özelliği olmasından ziyade, hammaddenin yarımadada hazır bulunması ile açıklanabilir. Bölgenin istihkam geleneğindeki büyük değişiklik, İ.Ö. 370 yılı civarına, Mausolos dönemine rastlar. Mausolos, Alinda ve Halikarnassos gibi şehirleri, Amizon ve Labranda gibi tapınakların çevresi ve önem arz eden bazı anayollar üzerine, yani iktidarı ifade eden yerlerin tahkimi üzerine yoğunlaşır. Hekatomnid Hanedanlığı, İ.Ö. 4. yüzyılda kurduğu istihkam ağını, öncelikle nüfuzunu pekiştirmek üzere inşa etmiştir (Pimouguet-Pédarros 2000). Bu yeni yapıların özelliği, değişik yükseklikteki taşlardan örülmeleri ve taşların uzun kenarlarının yanı sıra, kısa kenarlarının da duvar yüzeyinde göze çarpmasıdır. Ayrıca kule köşelerinde kısa kenarların çifter çifter üst üste koyularak örüldüğü ve köşe çizgisini ortaya çıkaran taşların düzleştirildiği gözlemlenmektedir (Perdersen 2010, Pedersen ve Ruppe 2016). Böylelikle Karya’da Hekatomnid kimliğini teyit eder nitelikte bir istihkam mimarisinin, tıpkı kamusal ve dini yapılarda olduğu gibi, ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Karya’daki istihkam faaliyetinin üçüncü safhası, bir öncekinin devamı olarak karşımıza çıkmakta ve Büyük İskender’in ölümünün ardından bölgede kendini gösteren iktidar savaşlarını yansıtmaktadır (Mc Nicoll 1997). Bu gelişmeler bilhassa sahada kullanılan yöntemi etkilemiş ve yuvarlak, beşgen veya altıgen biçimli top kuleleri ortaya çıkmıştır (Pimouguet-Pédarros 2000). Kuşatma konusunda dönemin diğer Helenistik medeniyetlerinde kaydedilen gelişmelere Karya’da da rastlanır, hatta bir tahkim çemberi oluşturan kulelerin çeşitliliğine bakılırsa, bölgenin çeşitli denemelere sahne olduğu söylenebilir. Euromos şehri, Helenistik dönemde Karya’ya özgü askeri mimari alanında kaydedilen gelişmeleri gayet güzel gözler önüne sermektedir.

Fransız araştırmacılar, IFEA’nın desteğiyle Karya’yı uzun sürelerce derinlemesine incelemiştir. Bu çalışmaların öncelikli amacı yazıt arayışı olsa da, birçok sit alanı ve sur, aralarında Alfred Laumonier (1936), Louis Robert (1935) ve Pierre Debord’un (Debord 2001, Debord et Varınlıoğlu 2010) bulunduğu arkeolog ve tarihçilerin çalışmaları sayesinde gün yüzüne çıkmıştır. IFEA’nın şubat ayı vitrini de, Kuzey Avrupa’dan İngiliz, Alman ve Danimarkalı araştırmacıların katkılarını gölgelemeden, Karya sit alanındaki Fransız kazı geleneğini tanıtmaya çalışacaktır.

IFEA kütüphanesi vitrininde sergilenen eserler

• ADAM, J.-P. 1982, L’architecture militaire grecque, Paris. Ac Ar 043/
• GARLAN, Y., 1974, Recherches de poliorcétique grecque, Paris.   COLL VII 223/
• LERICHE, P. & H. TRÉZINY, (eds), 1986, La fortification dans l’histoire du monde grec (Actes du Colloque international du CNRS: « La fortification et sa place dans l’histoire politique, culturelle et sociale du monde grec, Valbonne, 1982), Paris.  Ac Ar 048/
• WINTER, F.E., 1971, Greek Fortifications, Toronto. Ac Ar 023/
• CARSTENS, A.M. 2009, Karia and the Hekatomnids: The creation of a dynasty, BAR S1943, Oxford. COLL XIV 1943/
• DEBORD, P & E. VARINLIOĞLU, 2010, Cités de Carie, Harpasa, Bargasa, Orthosia dans l’Antiquité, PUR, Rennes. HAM 04/
• DEBORD, P. et R. DESCAT (éd.), 1994, Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale (Actes de la table ronde CNRS d’Istanbul, 1993), Bordeaux.  P 058/
• DESCAT, R., 1994, « Les forteresses de Théra et Kallipolis de Carie », REA 96, 205-214. P 058/
• HORNBLOWER, S. 1982, Mausolus, Oxford. Ac Gén 176/
• KARLSSON, L., 2011, « The forts and fortifications of Labraunda », in: Karlsson, K. & S. Carlsson (eds), Labraunda and Karia, (Boreas 32), 217-252. HAM 67/
• KRISCHEN, F., 1922, Die Befestigungen von Herakleia am Latmos, Milet III.2, Berlin. Ac Si Mil 05 B 3-2/
• MC NICOLL, A.W., 1997, Hellenistic Fortifications from the Aegean to the Euphrates, Oxford. Ac Ar 091/
• PESCHLOW-BINDOKAT, 2005, Feldforschungen im Latmos: die Karische Stadt Latmos. (Milet, III.6), Berlin. GU 199/
• PIMOUGUET-PÉDARROS, I., 2000, Archéologie de la défense: Histoire des fortifications antiques de Carie aux époques classique et hellénistique, Presses Universitaires de Franche Comté.  Ac Gén 154/
• RADT, W., 1970, Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos unter besonderer Berücksichtigung der archaische Epoche, Tübingen. COLL X A 03/
• RUMSCHEID, F. (éd.), 2009, Die Karer und die anderen (Actes du Colloque International de Berlin, 13-15 October 2005), Bonn. Ac Gén 211/
• VERGNAUD, B., 2014(a), « Quelques observations sur la forteresse de Labraunda », in : Karlsson, K., Carlsson, S. & J. Blid Kullberg (eds), LABRYS. Studies presented to Pontus Hellström, (BOREAS 35), 107-122. Mél 132/
• von GERKAN, A., 1935, Die Stadtmauern, Milet II. 3, Berlin. Ac Si Mil 05 B 2-3/
• WINTER, F.E., 1971, Greek Fortifications, Toronto. Ac Ar 023/

Ayrıca seçilmiş makalelerden oluşan bir dosya

Kaynakça

Genel kaynaklar

• ADAM, J.-P. 1982. L’architecture militaire grecque, Paris. Ac Ar 043/
• FREDERIKSEN, R., MÜTH, S., SCHNEIDER, P. & M. SCHNELLE (éd.), Focus on Fortifikation. New Research on Fortifications in The Ancient Mediterranean and The Near East. Acropolis Museum in Athens, 6-9 December 2012. (Fokus Fortifikation Studies. vol. 2), Oxbow Books, Oxford.
• GARLAN, Y., 1974, Recherches de poliorcétique grecque, Paris.   COLL VII 223/
• HELLMANN, M.-Ch., 2010, L’architecture grecque. 3. Habitats et Fortifications. Picard, Paris.
• KARLSSON, L., 1992, Fortification Towers and Masonry Techniques in the Hegemony of Syracuse 405-211 B.C., Stockholm.
• LANG, F., 1996, Archaische Siedlungen in Griechenland. Struktur und Entwicklung, Berlin.
• LAWRENCE, A.W., 1979, Greek Aims in Fortifications, Oxford.
• LERICHE, P. & H. TRÉZINY, (eds), 1986, La fortification dans l’histoire du monde grec (Actes du Colloque international du CNRS: « La fortification et sa place dans l’histoire politique, culturelle et sociale du monde grec, Valbonne, 1982), Paris.  Ac Ar 048/
• MAIER, F.G., 1959-1961, Griechische Mauerbauinschriften, Heidelberg. Ep 031/
• MARDSEN, A.W., 1969, Greek and Roman Artillery, from. 399 B.C. to the 4th Cent A.D., Historical Development, Oxford.
• OBER, J., 1992, « Towards a Typology of Greek and Roman Artillery Towers : the First and Second Generations (ca. 375-275 B.C.) », in : Van De Maele, S. & J. M. Fossey (eds), Fortificationes Antiquae, 147-169.
• SOKOLICEK, A., 2009, Diateichismata. Zu dem Phänomen innerer Befestigungsmauern im griechischen Städtebau, Vienne.
• van de MAELE, S. et J.M FOSSEY (éd.), 1992, Fortificationes Antiquae (Actes du colloque tenu à Ottawa en octobre 1988), Amsterdam.
• WINTER, F.E., 1971, Greek Fortifications, Toronto. Ac Ar 023/
• WOKALEK, A., 1973, Griechische Stadtbefestigungen. Studien zur Geschichte der frühgriechischen Befestigungsanlagen, Bonn.

Karya’daki tahkimat hakkında:

• BEAN, G.E., 1971, Turkey beyond the Meander, London.
• BEAN, G.E. et J.M. COOK, 1952, « The Cnidia », ABSA 47, 171-213.
• BEAN, G.E. et J.M. COOK., 1955, « The Halicarnassus Peninsula », ABSA 50, 86-170.
• BEAN, G.E. et J.M. COOK, 1957, « The Carian Coast III », ABSA 52, 58-146.
• BENOIT, J. et R. PIEROBON-BENOIT, 1993, « Il terittorio a Nord di Iasos », ANSP 23, 902-919.
• BENTER, M., 2009, « Hydas, eine befestigte Höhensiedlung auf der Bozburun-Halbinsel », in: Rumscheid, F. (éd.), Die Karer und die anderen, 481-501. Ac Gén 211/
• BRUN, P., 1994, « Les fortifications d’Hyllarima, Philon de Byzance et Pleistarchos », in : Debord, P. & R. Descat (eds), Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale, REA 96, 193-204. P 058/
• CARSTENS, A.M. 2009, Karia and the Hekatomnids: The creation of a dynasty, BAR S1943, Oxford. COLL XIV 1943/
• CARSTENS, A.M. et P. FLENSTED-JENSEN, 2004, « Halikarnassos and the Lelegians », in: Isager, S. et P. Pedersen (éd.), The Salmakis Inscription and Hellenistic Halikarnassos, 109-123.
• COBET, J., 1997, « Milet 1914-1985. Die Mauern sind die Stadt. Zur Stadtbefestigung des antikes Milet », AA, 249-284.
• DEBORD, P & E. VARINLIOĞLU, 2010, Cités de Carie, Harpasa, Bargasa, Orthosia dans l’Antiquité, PUR, Rennes. HAM 04/
• DEBORD, P. (dir.), 2001 (a), Les hautes terres de Carie, Bordeaux.
• DEBORD, P. et R. DESCAT (éd.), 1994, Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale (Actes de la table ronde CNRS d’Istanbul, 1993), Bordeaux.  P 058/
• DESCAT, R., 1994, « Les forteresses de Théra et Kallipolis de Carie », REA 96, 205-214. P 058/
• HELD, W. et alii.,  1999, « Loryma Vorbericht über die Kampagnen 1995 und 1998 », Ist. Mitt. 49, 159-196.
• HELD, W., 2006, « Loryma », in: Radt, W. (éd.), Stadtgrabungen und Stadtforschung im westlichen Kleinasien: Geplantes und Erreichtes, 187-198.
• HORNBLOWER, S. 1982, Mausolus, Oxford. Ac Gén 176/
• HÜLDEN, O., 2000, « Pleistarchos und die Befestigungsanlagen von Herakleia am Latmos », Klio 82, 382-408.
• KARLSSON, L. 2013, « The Hekatomnid Pottery from the Recent Excavations and the Date of the Forts of Labraunda », in : Brun, P.  et al. (éd.), Euploia. La Lycie et la Carie antiques, 213-224.
• KARLSSON, L., 2011, « The forts and fortifications of Labraunda », in : Karlsson, K. & S. Carlsson (eds), Labraunda and Karia, (Boreas 32), 217-252. HAM 67/
• KARLSSON, L., 1994, « Thoughts about fortifications in Caria from Maussollos to Demetrios Poliorketes », in : Debord, P. & R. Descat (eds), Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale, REA 96, 141-153.
• KARLSSON, L. et al. 2012. « Labraunda 2011, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 5, 49–87.
• KARLSSON, L. et al. 2011. « Labraunda 2010, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 4, 21–67.
• KARLSSON, L. et al. 2010. « Labraunda 2009, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 3, 61–104.
• KARLSSON, L. et al., 2009, « Labraunda 2008, a preliminary report on the Swedish excavations », Opuscula. Journal of the Swedish Institutes at Athens and Rome 2, 57-87.
• KARLSSON, L. et al., 2008, « Labraunda 2008, a preliminary report on the Swedish excavations », Istanbuler Mitteilungen 58, 109-133.
• KRISCHEN, F., 1922, Die Befestigungen von Herakleia am Latmos, Milet III.2, Berlin. Ac Si Mil 05 B 3-2/
• MC NICOLL, A.W., 1997, Hellenistic Fortifications from the Aegean to the Euphrates, Oxford. Ac Ar 091/
• PATON, W.R. & J.L. MYRES, 1896, « Karian sites and inscriptions », JHS 16, 188-271.
• PEDERSEN, P., 2010, « The city wall of Halikarnassos », in: Van Bremen, R. & J.M. Carbon (eds), Hellenistic Karia, 269-316.
• PEDERSEN, P. & U. RUPPE, 2016, « The Fortifications at Halikarnassos and Priene – some regional characteristics? », in : Frederiksen et al. (éd.) Focus on Fortifications. : New Research on Fortifications in the Ancient Mediterranean and the Near East, Oxford, 560-580.
• PESCHLOW-BINDOKAT, 2005, Feldforschungen im Latmos: die Karische Stadt Latmos. Milet, III.6, Berlin. GU 199/
• PESCHLOW-BINDOKAT, A., 1989, « Lelegische Siedlungsspuren am Bafa See », Anadolu 22, 1981-1983, 79-83.
• PESCHLOW-BINDOKAT, A. & U. PESCHLOW, 1996, Der Latmos. Eine unbekannte Gebirgslandschaft an der türkischen Westküste, Mainz.
• PIMOUGUET, I., 1994 (b), « Les fortifications de la Pérée rhodienne », REA 96, 243-271.
• PIMOUGUET- PÉDARROS, I., 1995, « Défense et territoire, l’exemple milésien », DHA, 21-1, 89-109.
• PIMOUGUET- PÉDARROS, I., 2010, « Les fortifications de la cité d’Alinda en Carie », in : Aufrère, S.H. & M. Mazoyer (eds), Remparts et fortifications – Du temple d’Edfou au mur de Berlin, 91-110.
• PIMOUGUET- PÉDARROS, I., 2013, « Existe-t-il un style de construction hécatomnide ? Recherche à travers l’étude des fortifications du sud-ouest de l’Asie Mineure », in : Brun, P.  et al. (eds), Euploia. La Lycie et la Carie antiques, 153-174.
• PIMOUGUET-PÉDARROS, I., 2000, Archéologie de la défense: Histoire des fortifications antiques de Carie aux époques classique et hellénistique, Presses Universitaires de Franche Comté.  Ac Gén 154/
• RADT, W., 1970, Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos unter besonderer Berücksichtigung der archaische Epoche, Tübingen. COLL X A 03/
• RADT, W., 1978, « Die Leleger auf der Halbinsel von Halikarnassos », in: Akurgal, E. (éd.), The proceedings of the Tenth International Congress of Classical Archaeology, I-III, 330-347.
• ROBERT, J. & L., Fouilles d’Amyzon en Carie I, Exploration, histoire, monnaies et inscriptions, Paris. Ac Si Ili 02-01/
• RUMSCHEID, F., 2009, « Die Leleger: Karer oder Andere? », in: Rumscheid, F. (éd.), Die Karer und die anderen, 163-193. Ac Gén 211/
• RUMSCHEID, F., 1999, « Mylasas Verteidigung: Burgen statt Stadtmauer ? », in: Schwandner, E.-L. & K. Rheidt (eds), Stadt und Umland, Neue Ergebnisse der archäologischen Bau- und Siedlungsforschung, (DiskAB 7), 206-222.
• VARINLIOĞLU, E., 1994, « La fortification hellénistique de Stratonicée, archéologie et épigraphie », in : Debord, P. & R. Descat (eds), Fortifications et défense du territoire en Asie Mineure occidentale et méridionale. Table ronde CNRS, Istanbul 20-27 mai 1993, REA 96, 189-191.
• VERGNAUD, B., 2016(a), « La forteresse de l’acropole de Labraunda. Rapport préliminaire sur la 4e campagne de fouille (2016) », in Henry, O. et al, Labraunda 2015, Anatolia Antiqua XXIV, 397-412.
• VERGNAUD, B., 2016(b), « La muraille d’Eurômos 2014-2015 », in Kızıl, A. et al., Euromos : Rapport préliminaire sur les travaux réalisés en 2015, Anatolia Antiqua XXIV, 325-333.
• VERGNAUD, B., 2015, « La forteresse de l’acropole de Labraunda. Rapport préliminaire sur la 3e campagne de fouille (2014) », in Henry, O. et al, Labraunda 2014, Anatolia Antiqua XXIII, 316-330.
• VERGNAUD, B., 2014(a), « Quelques observations sur la forteresse de Labraunda », in : Karlsson, K., Carlsson, S. & J. Blid Kullberg (eds), LABRYS. Studies presented to Pontus Hellström, (BOREAS 35), 107-122. Mél 132/
• VERGNAUD, B., 2014(b), “L’acropole du site”, in : Henry et al., « La mission Labraunda 2013 – rapport préliminaire », Anatolia Antiqua 22, 280-292.
• VERGNAUD, B., 2014(c) “Labraunda Lower Acropolis Excavations 2012-2013: Preliminary Notes”, in : Karlsson, L., Blid-Kullberg, J., Vergnaud, B. & A. Freccero, « A preliminary report on the work at the sanctuary with a new reconstruction drawing of the sanctuary by Jesper Blid Kullberg and an appendix by Fredrik Tobin », Opuscula 7, 16-22.
• VERGNAUD, B., 2013, “L’acropole du site”, in : Henry et al., « Labraunda 2012, rapport préliminaire », Anatolia Antiqua 21, 285-298.
• von GERKAN, A., 1935, Die Stadtmauern, Milet II. 3, Berlin. Ac Si Mil 05 B 2-3/

Siyaset dünyası ile kurdukları ilişkilerde, patronların günümüzde nasıl kamplaştıklarına yoğunlaşan incelemeler ile birlikte, Türkiye’de politik ekonomi konulu çalışmalarda, 1990lı yıllardan itibaren kuşkusuz bir yenilik gözlemlenmiştir. Bu incelemelerde, “tüccarlar” ve “sanayiciler” çekişmesinin üzerinde daha az durularak, yeni kuşak işadamlarının ortaya çıkışı ile Türkiye’de yükselişe geçen siyasal İslam ve bilhassa AKP’nin iktidara gelmesi arasındaki ilişki kavranmaya çalışılmıştır (Buğra A. ve Savaşkan O, 2015 ; Buğra A., 1994 ; Heper M., 2014). Söz konusu değişim, özellikle patroncu çevrelerin sürdürdüğü mücadele çerçevesinde; Türk siyasetinin İslamcı kanadı ile laik kanadı arasında kalan her bir siyasi kesimin kendi işadamlarını bir araya getiren dernekleri kurmasıyla birlikte gözlenir (Özel I., 2015 ; Yankaya D., 2013). Böylelikle ilgi, belirgin bir biçimde, sektörler üzerine yoğunlaşan çalışmalardan, bölgeler arasındaki rekabet konusuna doğru kayar. Memleketleriyle öne çıkan bilhassa Anadolu kökenli bu yeni kişiler, eski seçkinlerin devletçi ve kemalist iktidarını eleştirip, ayrıca, meşruiyetlerinin temeli olarak dini aidiyetlerini öne çıkarırlar.

Ekonomik yapı ve yerel seçkinlerin şehirlerde inşa ettiği mekanlar arasındaki ilişkiyi konu alan eserlerin yurt çapında piyasaya çıkması tam da bu döneme rastlar. Bu çalışmalar, belediye veya işadamı gibi, yereldeki kurum ve girişimcilerin iktisadi büyümeyi nasıl sırtlanarak, memleketlerinden birer “girişimci şehir” yarattıklarını, siyasi iktisat merceğinden ele alır (Bayırbağ, M. K., 2007). Yereldeki yeni orta sınıfın siyasi açıdan gösterdiği hareketlilik sonucu yeni kaynakların ortaya çıkmasında ciddi ilerlemeler kaydedilir. Öyle ki Gaziantep, Kayseri, Konya, Denizli politik ekonomi merceğinden kapsamlıca çalışılmış şehirlere örnektir (Doğan, A. E., 2007 ; Bayırbağ, M. K., 2007 ; Cengiz K., 2013 ; Öz Ö., 2004 ; Varol C., 2009 ; Kuyucu T., Danış D., 2015). Türkiye’de devlet, siyaset, iktisat ve toplum arasındaki ilişkilerin dönüşüm süreçlerini, siyasetçiler ve memleketleri ile kurulan ilişkileri temel alarak işleyen bu incelemelerin, ekonomi alanındaki çalışmalara yeni bir bakış kazandırmak gibi önemli bir yanı vardır.

Hükümetin Gülen cemaatiyle mücadelesinin damgaladığı Türkiye’nin yakın dönem gündemiyle ilgili olarak, Gülenci ağların iş çevrelerindeki gelişimini ele alan çalışmalar mevcuttur. Cemaatin birçok ülkedeki okulları aracılığıyla kurduğu ağları, iş camiası ile kurulan ağları takip etmiştir (Pandya S., Gallagher N., 2012 ; Hendrick J. D., 2013). 15 Temmuz 2016 tarihli darbe girişimi sonrasında, cemaatle ilişki şüphesi taşıyan şirketler, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu isimli devlet kurumuna devredilmiştir. Bu yaptırımlar, Türkiye’deki iş çevreleri ve siyasi iktidar mercileri arasındaki ilişki bakımından düşündürücüdür. Gülen cemaatine yakın iş çevrelerine ait dernekleri bir araya getiren Türkiye İşadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu (TÜSKON) ve AKP makamları arasındaki ilişkiler diplomasi alanını da etkilemiştir (Angey G., 2014). Öte yandan 2000li yıllar boyunca işadamları ve siyasetçilerin yerelde kurdukları bağlar ile hâlihazırda yeniden şekillenen ilişkilerin nasıl seyredeceği de irdelenmelidir (Dorronsoro G., Gourisse B., 2014).

Politik ekonomi alanında yürütülen çalışmalar, her kesimden kabul görmemekte ve iktisadi konuların meseleyi siyasileştiren biçimde el alınmasına şüpheyle yaklaşabilmektedir. Özellikle Türkiye Ekonomi Kurumu Vakfı’nın yayınları aracılığıyla, iktisatçılar incelemelerinde Malatya, Denizli, Sivas, Kahramanmaraş, Çanakkale, Doğu Karadeniz gibi Anadolu şehir ve bölgelerine yoğunlaşmışlardır (Küçüker C., 1998 ; Akbostancı E. et Erdoğdu O. S., 2011). Söz konusu çalışmalar arasında, 1929 ekonomik krizi döneminde kuruluş amacı, devletin iktisadi önlemlerini desteklemek olan vakfa iktisatçıların sunduğu incelemelere bilhassa rastlanır. Ayrıca ticaret odaları ve patron dernekleri gibi Türk ekonomisinde rol oynayan unsurların desteklediği İktisadi Kalkınma Vakfı da, Avrupa Birliği’ne (AB) yönelik lobi faaliyeti görevi gören birçok eser yayımlamaktadır. Kıbrıs meselesinden AB’de uygulanan vergi politikalarına varana dek, ekonomik ve sosyal açıdan gayet farklı konuları işleyen bu yayınlar, ekonomik ilişkilere uzlaşmacı bir biçimde yaklaşmaktadır.

Kitap ve makalaler

Bölge ve yerele odaklı çalışmalar

Türkiye Ekonomi Kurumu Vakfı yayınları

Aralık 2016
Version française

IFEA, Arap dilinin özellikle Orta Çağ Arapçası konusunda uzmanlaşmış araştırmacıların önemli bir uğrak noktası olmuştur ve günümüzde de bu özelliğini hâlen korumaktadır. Enstitünün kütüphanesinde bulunan, Arap ve İslam âlemi üzerine, Fransızca ve İngilizce yüzlerce çalışma ve 200 kadar Arapça eser, bu durumun bir göstergesidir. Orta Çağ tarihi ve modern Mısır tarihi olmak üzere, başlıca iki konu etrafında şekillense de, sınırlı sayıdaki Arap dünyasıyla ilgili kaynaklar içinde çok çeşitli alanlardan eserler bulunmaktadır. İlerleyen satırlarda söz konusu çeşitliliği genel hatlarıyla ortaya koymaya çalışacağız.

IFEA kütüphanesinde her Arap dili uzmanının sıklıkla ihtiyaç duyacağı kaynaklar mevcuttur. Arapçadan başka bir dile veya bir başka dilden Arapçaya sözlüklerin (Kazimirski, Wehr, Lane) yanı sıra, Yakut el-Hamavi’nin (ö. 1229) coğrafi sözlüğü, K. Brockelmann’ın ve F. Sezgin’in yazar ve eser katalogları ile Türk kütüphanelerindeki el yazmaları kataloğu, araştırmacılar için sağlam bir kaynak niteliğindedir. Bunların arasında, J. Golius’un 1653 basımlı Arapça-Latince lugatı (Lexicon arabico-latinum), ilk basımı 1680 yılında Viyana’da yapılmış F. Mesgnien’in Şark lisanları sözlüğü (Thesaurus linguarum Orientalium Turcicae arabicae Persicae) ile G. W. Freytag’ın 1837 basımlı Arapça-Latince lugatı (Lexicon arabico-latinum) gibi, 17. yüzyıldan 19. yüzyıla dek kullanılmış tarihi sözlüklerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bir başka dikkat çekici sözlük ise Kaşgarlı Mahmut’un 1075 yılı civarında kaleme aldığı, etnoğrafik bilgiler de içeren Divanü Lugati’t-Türk isimli Türk dilleri sözlüğüdür.

ISL başlığı altında toplanmış, Arap ve İslam medeniyetlerinin tarihi ile ilgili ve bu medeniyetlerdeki düşünce tarihi konulu kaynaklar, özellikle Abbasi dönemini (750-1258) ele alır. Bunlar arasında, ilahiyat ve fen bilimleri olduğu kadar, edebiyat ve sanat alanlarındaki eserler de mevcuttur. Örneğin edebiyat alanında, İbn Abdürabbih’in eşsiz gerdanlık anlamına gelen El-İkdü’l-Ferid isimli şaheserinin yanı sıra, Abbasi dönemi nesrinin iki büyük ismi olan, El Cahiz’in (ö.867) ve Ebu Hayyan et-Tevhidi’nin (ö.1023) edebi mektupları da bulunur. Kütüphanede, Harezmi’nin (ö. 850) cebir eseri ile Abu Sahl İsa ibn Yahya al-Masihi’nin (ö. 1010) tıbbiyeyi yüz soruda ele aldığı kitabı mevcuttur. İlahiyat alanında ise İmam Buhari’nin (ö. 869) hadis külliyatı ve Ebu Cafer Taberi’nin (ö.923) tefsirinin yanı sıra, akılcı yaklaşımıyla öne çıkan mutezile anlayışının nadir incelemelerinden olan ve Ebü’l-Hüseyin el-Basri’ye (ö. 1044) ait el Mu‛temed isimli fıkıh usulü hakkındaki eserin de altını çizmek gerekir. Ayrıca İsmaili yaklaşımı yansıtan birtakım incelemeler de mevcuttur, bunlar arasından özellikle, Fatimi tarihçisi ve İsmaili bir vaiz olan Kadı Numan’ın (ö. 974) El-İktişar isimli, hukukun temellerini irdeleyen kitabını sayabiliriz.

Yine de IFEA kütüphanesindeki Arapça eserlerin büyük çoğunluğunu Orta Çağ ve Osmanlı öncesi döneme ait vakayinameler oluşturmaktadır. Arap ve İslam medeniyetlerinde tarih yazımı, edebi bir tür olarak, Abbasi iktidarının güçlenmesiyle birlikte, 9. yüzyılda ortaya çıkmıştır ve vakayinamelerin temelinde senet diye adlandırılan ve aktardıkları haberin doğruluğunu teyit eden bir rivayet zinciri yatar. Anlatılanları konuya göre sınıflandıran, yaşam öykülerinin veya şehir tarihlerinin derlendiği başka biçimler, kısa zaman içinde ortaya çıkmışsa da, tüm tarihi nitelikteki çalışmalar, bu anlatıların çoğunlukla yıllık biçiminde derlenmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Suriye’deki Selçuklu (1078-1117), Eyyübi (1171-1341) ve Memlük dönemlerine (1250-1517) ışık tutan, Suriye ve Mısır tarihi üzerine yazılmış çok sayıda eserin yanı sıra, IFEA kütüphanesi, Abbasi dönemine ait iki önemli vakayinameyi barındırmaktadır. Bunların ilki El Mesudi’nin “Altın Bozkırlar ve Cevher Madenleri” anlamına gelen Muruc ez-Zeheb ve Ma’adin el-Cevahir başlıklı eseri, ikincisi ise Ebu Cafer Taberi’nin Tarih-i Taberi diye anılan kitabıdır. Kütüphanede ayrıca İbn Kadı Şuhba’nın (ö. 1448) Şam tarihi hakkındaki eseri ile Orta Çağ’da kaleme alınmış, biri İbn-i Adim’e (ö. 1262), diğeri ise Ragıb et-Tabbah’a (ö. 1370) ait, Halep tarihi üzerine iki eser ve Hicri takvime göre 10. yüzyıla denk gelen 1494-1591 yılları arasında yaşamış önemli kişilerin yaşam hikayelerini sunan, El-Gazi’ye ait (m. 1650) “bu asrın ayanı” anlamına gelen eseri bulunmaktadır.

Arap dünyası üzerine 15. yüzyıl sonundan bu yana yürütülen çalışmalarda, Kafkasya ve Çerkezler odaklı on kadar araştırmayı saymazsak, özellikle, Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetindeki Arap topraklarının işlendiğini söyleyebiliriz. Bu çalışmalar arasında Yemen, Irak ve Suriye’deki Osmanlı yönetimi ile ilgili araştırmalara rastlamak mümkündür. Fakat birçok dildeki 200’ü aşkın eserle Mısır tarihi, hiç kuşkusuz en çok eserin verildiği konu olarak ön sırada yer almaktadır. IFEA’daki Arapça kaynaklar, Mısır’da Abbasi sonrası döneme has vakayinamelerin bir devamı niteliğinde, bu bölgede yaşanmış farklı dönemlere işaret etmektedir, tıpkı başta İbn-ül Haşeb’in, (ö. 1815) 1688-1785 yıllarına denk gelen, Hicri takvimin 12. yüzyılını ele alan, vakayinamesi olmak üzere, El-Geberti’nin (ö. 1825) vakayinamesinde Fransa’nın Mısır seferini işleyen kısmı ile Muḥammed Afifi’nin Osmanlı dönemi Mısırını ele alan araştırmaları gibi. Bu çalışmalar, Kavalalı Mehmet Ali Paşa iktidarından İngiliz egemenliğine dek, Mısır tarihini; sosyal, ekonomik ve idari açıdan ele almalarıyla öne çıkarlar.

Kaynakça

Sözlük ve kataloglar

• IHSANOĞLU, E. (dir.), Catalogue of Islamic Medical Manuscripts Manuscripts (in Arabic, Turkish and Persian) in the Libraries of Turkey, 1984 (Tur Gb 065)
• HAMIDULLAH, M. (éd.), Le dictionnaire botanique d’Abu Hanifa ad-Dinawari (Kitab an-Nabat), 1973 (COLL VI H 05)
• MESGNIEN, F., Thesaurus : Linguarim Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae : Lexicon Turcico Arabico Persicum, 2000 (6 vol.) (D 63 VI)

Edebiyat

• AL-ĞAHIZ, Quatre essais, traduction française par Charles Vial, 1979 (COLL VI H 08)
• IBN AL-FĀRIḌ, Poèmes mystiques, 2001 (Coll V 194)
• KEILANI, I. (éd.), Trois épitres d’Abu Hayyan at-Tawhidi, 1951 (COLL V 023)

Düşünce tarihi

• Mélanges Louis Massignon, (3 vol.), 1956-7 (COLL V 035)
• Quand les Sciences parlent arabe VIIIe-XV siècle ap. J.C./IIe-IXe siècle H. Catalogue d’exposition, 2003 (CAT 062)
• CORBIN, H., Les motifs zoroastriens dans la philosophie de Sohrawardî : Shaykh-ol-Ishrâq (ob. 587-1191),1946 (ISL R 011)
• CORBIN, H. (éd.), Shihabaddin Yahya as-Suhrawardi : Opera metaphysica et mystica, Henri Corbin, 1945 (SL G 001-16)
• HAMIDULLAH, M. (éd), Abu’l-Husain Muhammad B. ‘Ali B. At-Taiyib Al-Basri (savant mu’tazilite mort à Bagdad en 436/1044), 1964 (COLL V 049-01)
• ISKANDAR, A. (éd.), Galen : On Examinations by which the Best Physicians are Recognized (Lp 41)
• MIRZA, W. (éd.), Qadi Nu’man B. Muhammad mort au Caire en 363/974 : Kitab al-Iqtisar : Traité de jurisprudence ismaélienne, 1957 (COLL V 037)
• ROSEN, F., (éd.), Al-Khwârazmî’s Algebra (ISL L 031)
• SANAGUSTIN, F. (éd.), Le livre des cent questions en médecine d’Abu Sahl ‘Isa b. Yahya al-Masihi (m. ca 401 h. / 1010), 2000 (COLL V 186 I)

Orta Çağ tarihi

• AL-‛ASKARĪ, Abū Hilāl, Le livre des califes qui s’en remirent au jugement d’un cadi, 2011 (ISL G 144)
• BIANQUIS, Th., Damas et la Syrie sous la domination fatimide (359-468/969-1076) : Essai d’interprétation de chroniques arabes médiévales (2  vol.), 1986-9, (COLL V 120 et 121)
• CAHEN, Cl. L’Islam des origines au début de l’empire ottoman, 1970 (F TH 094)
• CAHEN, Cl., Les peuples musulmans dans l’histoire médiévale, 1977 (COLL V 90)
• CANARD, M. Histoire de la dynastie des Hamdanides de Jazîra et de Syrie, T. 1, 1951 (ISL H 004)
• GARCIN, J.-C. (dir.), Etats, Sociétés et cultures du monde musulman médiévale Xe-XVe siècle, Tome 1 : L’évolution politique et sociale, 1995 (ISL H 128)
• JAZIM, M., Lumière de la connaissance : Règles, lois et coutumes du Yémen sous le règne du sultan rasoulide, 2003 (ISL T 44)
• LITTLE, D. P., History and Historiography of the Mamluks, 1986 (ISL H 082)
• AL-MUHAJER, Sh. J., Journal d’Ahmad Ibn Tawq 834/1430-915/1509 : La vie quotidienne à Damas à la fin de l’époque mamelouke, 2002 (COLL V 202)
• ROSENTHAL, F., A History of Muslim Historiography, 1968, (ISL H 011)
• SAUVAGET, Alep : Essai sur le développement d’une grande ville syrienne, des origines au milieu du XIXe siècle (2 vol.), 1941, (Coll II 036)
• SAYYID, A., Choix de passages de la Chronique d’Egypte d’Ibn Muyassar : Sélection faite par Taqiyy ad-Din Ahmad, 1981 (COLL VI G 17)
• SOURDEL, D., Le vizirat abbasside de 749 à 936 (132 à 324 de l’Hégire), 2 vol., 1959-60 (COLL V 040)
• SOURDEL, D., La description d’Alep d’Ibn Saddād : Edition critique d’al-A’laq al-Hatira (Tome I Section I), 1953 (COLL V 034)
• SOURDEL, J. et D., La civilisation de l’Islam classique, 1968 (H Gén 0061)

Modern tarih

• Proceedings of the International Symposium on Bilād al-Šām during the Ottoman Era, 2005 (TUR Ho 0247)
• AYALON, D. Studies on the Mamluks of Egypt 1250-1517, 1977, (ISL H 039)
• HEYBERGER, B., Les chrétiens du Proche-Orient au temps de la réforme catholique (Syrie, Liba, Palestine, XVIIe-XVIIIe siècles), 1994 (COLL VII 284)
• LELLOUCH, B., Les Ottomans en Egypte, Historiens et conquérants au XVIe siècle, 2006 (COLL XVI 11)
• RAYMOND, A., Arab Cities in the Ottoman Period: Cairo, Syria and the Maghreb, 2002, (Tur Ho 805)
• TUCKER J. E., Women in Nineteenth Century Egypt, 2002
• MARSOT, A., Egypt in the Reign of Muhammad Ali, 1990 (Tur Ho 660)
• MAYEUR-JAOEUN, Al-Sayyid Ahmad al-Badawi : Un grand saint de l’islam égyptien, 1994 (COLL VI G 32)
• SAUVAGET, J., MANTRAN, R., Règlements fiscaux ottomans : Les provinces syriennes, 1951 (COLL V 022)
• TEMIMI, A., Les provinces arabes à l’époque ottomane : Actes du Vie congrès du CIEPO tenu à Cambridge, 1987 Tur Ho 0296
• TEMIMI, A., Etudes d’histoire arabo-ottomane 1453-1918, 1994 TUR Ho 0530

Kasım 2016

Hamamlar Roma dünyasının en tipik ve tanınan yapı gruplarından birini oluşturur. Yıkanma yüzyıllar boyunca Roma döneminde yaşamının vazgeçilmez bir parçası ve Romalı kimliğinin önemli bir unsuru olmuştur. Roma devleti ve imparatorluğu boyunca hamamlar villalardan şehirlere uzanan farklı ölçeklerdeki yerleşimlerin değişmez bir parçası haline gelir. Thermae yıkanmanın ötesinde sağlıklı yaşamın, sporun ve hatta okuma ve tartışmanın tüm Roma vatandaşlarına ulaştırıldığı imparatorluk dönemi alanları olarak gelişir. Roma İmparatorluğunun yayıldığı coğrafyada sayısız farklı örnekle temsil edilen hamamların antik dönemlere dair çalışmalarda gözde konulardan biri haline gelmesi şaşırtıcı değildir.

Daniel Krencker’in 1929 yılında yayınladığı katalog imparatorluk hamamlarına dair ilk genel çalışmadır. Krencker’in oluşturduğu tipoloji sadece plan özelliklerine odaklandığı halde uzun yıllar kullanılır. Çalışmalar zamanla hamamlarda kullanılan malzeme ve teknolojilere odaklanan bakış açılarıyla zenginleşse de hamamları planlar ve işlevsel şemalar olarak algılayan bakış açısı devam etmiştir. Örneğin bugün halen ana kaynaklardan biri sayılan Inge Nielsen’in Thermae et Balnea. The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths (1990) isimli çalışması Krencker’in tipolojisinden çok daha kompleks bir bakış açısı sunduğu ve hamam yapılarına dair terminolojinin yanı sıra yapılarda kullanılan teknolojiye de yer verdiği halde, sunduğu katalogda işlevsel ve biçimsel plan şemalarından uzaklaşamaz ve aynı yaklaşımın devamı olarak nitelendirileb

1980lerin sonları ve 1990ların başlarında mimarlık/sanat tarihi çalışmaları ve arkeolojide ortaya çıkan yeni yaklaşımlar hamam çalışmalarını da etkiler. Bu değişimin en önemli sonuçlarından biri hamam yapılarının değerlendirilmesinde bağlamın öne çıkmaya başlamasıdır. Janet DeLaine’in 1988 tarihli bibliyografik makalesi (DeLaine 1993’te iki sayfalık bir revizyon yayınlar) Roma hamamlarına dair bu yeni bakış açısının önemini vurgulaması açısından özellikle önemlidir. Bu yeni perspektifi temsil eden en önemli çalışmalardan biri olan 1992 tarihli Baths and Bathing in Classical Antiquity isimli kitabında Fikret Yegül yıkanmayı sosyolojik bir olgu, hamamları ise  bu eylemin aktif mekanları olarak algılayarak işlevin tanımı hareket şemalarına indirgeyen bakış açısından uzaklaşır. Yegül’ün hamam çalışmalarına getirdiği yenilik işlevi bir deneyim ve devamlı bir süreç olarak ele alması olarak basitçe özetlenebilir.

Bu bakış açısının bir başka etkisi de Roma hamamlarına dair çalışmalarda mimarinin durgun ve değişmez bir olgu olarak algılanması sonucunda mekanın içerisinde süren hayata dair ipuçlarının genellikle değerlendirilmediğinin fark edilmesidir (örneğin DeLaine 1988, 12). Hamamların değişim süreçleri, inşaat alanlarında yer alan daha erken yapılarla girdiği ilişkiler ve hamam yapılarının hamam işlevini kaybettikten sonra kullanılıp kullanılmadığı gibi sorularla mimariye bakış açısı genişletilirken, Roma hamamları mimari yorumlarla iç içe geçen dikkatli ve detaylı arkeolojik çalışmalar bağlamında değerlendirilmeye başlanır.

Mekanları tanımlarken Latince terimlerin kullanılmasındaki sorunlar ve özellikle balnea ve thermae arasındaki ayrımın niteliğinin tartışılmaya başlanması da 1990lardan günümüze kadar uzanan çalışmalara damgasını vurur. Balnea’nın hem özel, hem de kamusal kullanımda öneminin fark edilmesiyle birlikte özel hamamlar çalışmalarda kamusal hamamlarla birlikte değerlendirilmeye başlandığını görürüz. Bu bakış açısı Roma hamamlarının orijinlerine dair yeni teorileri de beraberinde getirirken, belli bir türe yönelik araştırmaların yanı sıra diakronik değişime vurgu yapan bölgesel çalışmalar da önem kazanmaya başlar. Bu yaklaşıma en erken ve önemli örnekler Y. Thébert’in Kuzey Afrika hamamlarına ve A. Bouet’nin Gaul hamamlarına dair çalışmalarıdır. 20 yüzyılın son yıllarında arkeolojik çalışmalara vurgu artarken, Garrett Fagan arkeolojinin hamamlara dair çalışmalarda tek başına kullanılması ve yazılı kaynaklardan bağımsız değerlendirilmesinin sağlıklı bir yaklaşım olmadığını haklı olarak vurgular (Fagan 1999). 1990’lu yılların sonlarına doğru Roma döneminde hamamların yerleşimler dışındaki bağlam ve işlevleri de tartışılan konular arasına girer (örneğin bkz. Casanove ve Scheid 2003).

Bölgesel çalışmalar önem kazandıkça bölgesel ilişkilere vurgu yapan seminer ve konferanslar da artar. Bu toplantıların ilk örneklerinden biri İtalya ve Kuzey Afrika temasıyla yola çıkan 1988 tarihli konferanstır (Therme Romains 1991). Hamam çalışmalarına son dönemlerde damgasını vuran gelişmelerden bir diğeri ise 2006’da başlatılan ve ANR tarafından desteklenen geniş ortaklı Balnéorient projesidir (daha fazla bilgi için bakınız www.balneorient.hypothese.org). Doğu Akdenizi çevreleyen bölgelere odaklanan bu proje kapsamında gerçekleştirilen kolokyumlardan ilk ikisi 2009 (Boussac et al., 2009) ve 2014 (Boussac et al., 2014) tarihlerinde yayımlanmıştır.

Diğer yandan, tekil örneklerin kapsamlı tarihi, arkeolojik ve mimari değerlendirmeleri bu genel çalışmaları besleyen temel kaynaklardır. Sağlıklı genel sonuçlar elde edebilmek ve büyük sorularla başa çıkabilmek için öncelikle hamam yapılarının her birinin dikkatli ve detaylı biçimde çalışılması gerekir. Örneğin, Labraunda’da  2014 yılında başlayan Doğu Hamamı kazıları bu yazıda bahsedilen yeni bakış açılarından beslenir. Bu güne kadar kazılan alanlar hamamın alandaki farklı yapılarla girdiği ilişkiler göz önüne alınarak ve kullanımdan çıktığı dönemlerdeki –özellikle de Geç Antik dönemde devam eden- değişimine dikkat edilerek belgelenmiştir. Seramik ve küçük buluntulara yönelik araştırmaların yanı sıra, arkeozoolojik ve arkeobotanik analizler de kazının önemli bir parçası olarak devam etmektedir (Bost 2015 ve Bost 2016).

Kaynakça

• Bost, C. ‘Les Bains est’, in O. Henry et al., “Labraunda 2014”, Anatolia Antiqua XXIII (2015): 355-366.
• Bost, C.  ‘Les Bains est, et quelques notes à propos de la campagne 2015’, in O. Henry et al., “Labraunda 2015”, Anatolia Antiqua XXIV (2016): 424-436.
• Bouet, A. Les thermes privés et publics en Gaule Narbonnaise (2 Vls.). Collection de l’École Française de Rome, 320. Rome, 2003.
• Boussac, M.-F., T. Fournet, B. Redon (eds), Le bain collectif en Égypte. IFAO, EtUrb 7, 2009.
• Boussac, M.-F., T. Fournet, B. Redon. 25 siècles de bain collectif en Orient (Proche-Orient, Égypte, péninsule Arabique). IFAO, EtUrb 9, 2014.
• Broise, H., V. Jolivet, and F. Catalli. Musarna 2: les bains hellénistiques. Rome: Publications de l’École française de Rome, 2004.
• de Cazanove, O., and John Scheid. Sanctuaires et sources dans l’Antiquité: les sources documentaires et leurs limites dans la description des lieux de culte. Napoli: Centre Jean Bérard, 2003.
• DeLaine, J. “Recent Research on Roman Baths,” JRA 1 (1988): 11-31.
• DeLaine, J. “Roman Baths and Bathing,” JRA 6 (1993): 348-58.
• De Laine, J. Roman baths and bathing: proceedings of the First International Conference on Roman Baths held at Bath, England, 30 March – 4 April 1992. Portsmouth: Journal of Roman archaeology, 1999.
• Ergin, N. Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem. İstanbul: Koç Üniversitesi, 2012.
• Fagan, G. Bathing in Public in the Roman World. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999.
• Farrington, A. The Roman Baths of Lycia: an Architectural Study. London: British Institute of Archaeology at Ankara, 1995.
• Guérin-Beauvois, M., and J.-M. Martin. Bains curatif et bains hygiéniques en Italie de l’antiquité au moyen âge. Rome: École Française de Rome, 2007.
• Krencker, D. M. (et al.) Die Trierer Kaiserthermen. Augsburg: B. Filser, 1929
• Nielsen, I. Thermae et Balnea. The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths. Aarhus: University Press, 1990.
• Thébert, Y. Thermes romains d’Afrique du Nord et leur contexte méditerranéen. Rome: Publications de l’École française de Rome, 2003.
• Les Thermes romains: actes de la table ronde. Rome: École Française de Rome,1991
• Yegül, F. K. Baths and Bathing in Classical Antiquity. New York: Architectural History Foundation, 1992. (= Yegül, F. K. Antik Çağ’da hamamlar ve yıkanma. İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık, 2006).
• Yegül, F. K. Roma dünyasında yıkanma. İstanbul: Koç Üniversitesi, 2011.

Ekim 2016
Version française

Önemli bir kişinin, özellikle de bir hükümdarın geniş ve gösterişli ikametgahı olan saray binaları, karşımıza, mükemmel bir iktidar simgesi ve dönemlere göre ifade ettiği yeni manalarla çıkar. Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsüne gelirken önünden geçilen Fransız Sarayı, yukarıda sözü ettiğimiz ihtişam konusunu gayet güzel vurgulamakla birlikte, İstanbul’daki sayısız örnekten (Büyük Saray, Tekfur, Topkapı, Dolmabahçe, Beylerbeyi ve Yıldız Sarayı) yalnızca bir tanesidir. Görkemli bir mimari aracığılıyla gösterişçiliği ve işlevselliği bir araya getiren saray binaları, hem iktidar sahibinin ikametgahı, hem de idari bir merkezdir. Saray kelimesi, M.S. 15. yüzyıl itibariyle, Fransızcada şehir mahkemelerinin bulunduğu bina (adalet sarayı) anlamında da kullanılmaya başlanır. Türkçe ve Fransızcada da benzer ifadelere birçok örnek göstermek mümkündür; (Cumhurbaşkanlığı Sarayına karşılık Palais de l’Élysée veya adalet sarayı anlamındaki palais de justice gibi). Ayrıca İngilizcedeki palace kelimesinin etkisiyle, İstanbul’da isimleri içinde saray kelimesi geçen lüks oteller gibi; Simit Sarayı, Kahve Sarayı, ve Saray Muhallebicisi gibi mağazalar, kelimenin ticaret sektöründe de sıklıkla kullanıldığını gösterir.

IFEA Kütüphanesinde, saray binalarının ortaya çıktığını söyleyebileceğimiz, Tunç Çağı (M.Ö. 3000-1200) hakkında ilginç kaynaklara rastlamak mümkündür. Ekonomik ve toplumsal hayatın saraya dayandığı ve “saray medeniyetleri” diye de adlandırılan birçok medeniyet, Tunç Çağında ortaya çıkar. Saray, Mezotopamya’da M.Ö. 3. binyıl itibariyle, Sümer yazısının kullanıldığı metinlerde, “E2-KAL” kalıbıyla sıklıkla ifade edilmiştir. Bu ifadeye, M.Ö. 2. binyıl ortasında, Anadolu’daki Kapadokya Pazarları (Garelli 1963) ve Hitit döneminde (Bittel 1976) rastlanır. Kökenbilim meraklıları için, Sümerce “E2-KAL” kalıbının, Akatçaya  ēkallum olarak geçtiğini ve Arapçadaki هيكل (haykal) kelimesinden de Türkçeye heykel diye aktarıldığını hatırlatalım. Aslen, ikamet edilen yer anlamına gelen kelime, istiare sonucu buranın tüm sakinlerini ifade eder. Yani eski Ortadoğu’da saray, yalnızca hükümdar ailesinin yaşadığı mekân olmayıp, ayrıca idari mercilerin de görevlerini icra ettikleri yerdir. Suriye’nin Deyrizor şehri yakınlarındaki Mari kentinin kraliyet sarayları¹, günümüze yazılı belgelerle birlikte ulaşmış örnekler arasında, en çok belgeye sahip olanlarındandır. IFEA Kütüphanesinde ve www.persee.fr sitesinde (bkz. aşağıdaki kaynaklar), Mari’de gerçekleştirilmiş kazılar ve burada bulunan arşivler hakkında çok sayıda yayın mevcuttur. Mari’deki, M.Ö. 2. binyıl dönemine ait kraliyet sarayı, 200 metre uzunluğunda ve 120 metre genişliğindedir. Sarayın giriş katında bulunan 300 oda, saray ve kraliyet idaresi ile ambarlara ayrılmış alanları, krala ait odaları, haremi ve kutsal mekânları birbirinden ayıracak şekilde düzenlenmiştir. Ayrıca birçok bulgu; günümüze ulaşmasa da, toplam alanı ve oda sayısını ikiye katlayan, bir üst katı daha akla getirir. Sit alanı, zengin yazıtlarıyla (20 000 kil tablet) olduğu kadar, günümüze gayet iyi korunarak ulaşmış, resim, heykel ve çok sayıdaki nesne sayesinde binanın ihtişamı ve faaliyeti hakkında bir fikir verir. Burası, sarayın aslında, kralın gücünün somutlaştırılarak, iktidarın nasıl propogandasının yapılıp, ideolojisine hizmet edildiğinin harika bir örneğidir.

Çok sayıda belge ile birlikte günümüze ulaşmış saraylar bakımından, Anadolu zengin bir coğrafya olarak karşımıza çıkar. İlk kent devletlerinin ortaya çıktığı M.Ö. 4. binyılın ikinci yarısına (M.Ö. 3500-3000) tarihlenmesinden ötürü, son derece önem arz eden, Malatya yakınındaki Arslantepe kazılarında, her sene, sit alanı ile ilgili yeni ayrıntılar gün yüzüne çıkarılır. Bu kazılarda, pişmemiş tuğladan inşa edilmiş ve yer yer duvarların 2 metre kalınlığa ulaştığı “saray kompleksi” denen devasa yapı kısmen ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu komplekste, tapınaklar olduğu kadar, idari işlere ayrılmış alan, avlu ve ambarlar da bulunur. Ayrıca birtakım çanak çömlek ürünlerinin, ilk defa toplu hâlde imal edilerek, standartlaşmasıyla erzak düzeni kolaylaştırılmıştır. Bu sit alanı ile ilgili olarak, bir saraydan söz etmek zordur, mesken teşkil edebilecek hiçbir odaya rastlanmamıştır zira. Bununla birlikte kazılar, yapının yalnızca bir kısmında yürütülmüştür ve söz konusu dönemin siyasi düzenine dair ayrıntılar bilinmemektedir. Yine de kil üzerine basılmış resmi mührü kırmadan açmanın mümkün olmadığı birçok mühürlü kalıntı, egemen sınıfın idaresindeki binayı ve toprakları nasıl düzenleyip, denetlediği hakkında bir fikir verir. Bu mühürlü kalıntılar ve “saray kompleksinin” devasa mimarisi, diğer kesimlerden giderek ayrılan, idareci sıfatındaki egemen sınıfın otoritesinin ve toplumsal konumunun bir işaretçisidir.

Buna karşılık, M.Ö. 2. binyıl başında Anadolu’da yazının ortaya çıkmasıyla birlikte, her kentte bir sarayın bulunması sıradanlaşır. “Prens” adı verilen ilk hükümdarların isimlerine, Orta Tunç Çağına (M.Ö. 2000-1700) ait Kaniş (bugünkü Kültepe, Kayseri) belgelerinde rastlanır. Buradaki saray yıkıntıları arasından, Kaniş hükümdarı Warşama’ya hitaben yazılmış bir mektup 1955 yılında bulunmuştur. “Warşama Sarayı” diye geçen bu sarayda, taş temeller üzerine oturan pişmemiş kil tuğlalardan örülmüş altmış küsur oda bulunur. Bu yapıdan daha eski başka bir binanın daha olduğu bilinmektedir ve hâlihazırda F. Kulaksızoğlu’nun başkanlığında yürütülen çalışmalarda, M.Ö. 3. binyıla tarihlenen, belki de bir saray olan devasa bir kompleksi gün yüzüne çıkarılmaktadır. “Warşama Sarayı”, prens ve eşinin ikametgahıdır, fakat sarayda kraliyet ailesi ve hizmetkarların yanı sıra, bazı üst düzey yetklililer de yaşamıştır. Saray, aynı zamanda Anadolu topraklarını (dönem itibariyle kent devletleri söz konusudur) işleten idari merkezdir. Ticaret de doğrudan saraya bağlıdır. Kervanlar birçok vergiye tabidir ayrıca idareciler, mevkileri dolayısıyla satın almada öncelik hakkını kullanırlar. “Warşama Sarayı”, en tanınmış örnek olmakla birlikte, idareyle ilgili tüm işlemlerin bir arada sunulduğu bu türden bir binanın tüm kentlerde bulunduğu düşünülür. Her ne kadar kralın “tanrıların yardımcısı” rolünü, büyük ihtimalle Hitit Krallığından önce de taşıdığı düşünülse de, kralın bu rolünden, ancak Hitit Krallığının Anadolu’da geç Tunç Çağı döneminde ortaya çıkışı itibariyle kesin şekilde bahsetmek mümkündür. Başkent Hattuşaş’taki (Çorum, Boğazkale) kraliyet sarayı, birbirine avlu ve revaklar aracılığıyla bağlanan çok sayıda binanın bir araya gelerek oluşturduğu bir bütünün, geriye kalan yerleşimden istihkam surlarıyla ayrıldığı ilk saray örneklerinden biridir. Bu açıdan, Topkapı Sarayının düzeniyle bir benzerlik kurmak mümkündür.

Saraylar, Tunç Çağı sonrasında, ekonomik ve toplumsal hayatın merkezi oldukları  “saray medeniyetlerindeki” yerlerini kaybetseler de kraliyet ikametgahı olmaya devam eder. Günümüzde de ihtişam ve etkileyiciliklerini koruyan saraylar, bir medeniyetin hüner ve becerilerine hâlen işaret etse de sarayların, büyük eşitsizlikleri “meşrulaştıran” bir mantığın ürünü olduğunu yadsımamak gerekir.

Genel kaynakça

• Aurenche Olivier (Ed.) 1977
  Dictionnaire illustré multilingue de l’architecture du Proche-Orient ancien
  COLL XLI b 003
• Bittel Kurt 1976
  Les Hittites
  BA 04-04
• Forest Jean-Daniel 1996
  Mésopotamie, l’apparition de l’Etat VIIe-IIIe Millénaires Or Gén 081
• Garelli Paul 1963
  Les assyriens en Cappadoce
  COLL I B 19

Mari Kraliyet Sarayı

• Parrot André 1958
  Mission archéologique de Mari : Volume II : Le palais : Architecture
  COLL II 068
• Parrot André 1958
  Mission archéologique de Mari : Volume II : Le palais : Peintures murales
  COLL II 069
• Parrot André 1959
  Mission archéologique de Mari : Volume II : Le palais : Documents et monuments
  COLL II 070
• Parrot André 1974
  Mari capitale fabuleuse
  HA Syr Si 02 I
• Rouault Olivier 1977
  Mukannisum : L’ administration et l’économie palatiales à Mari
  HA Ass Gén 01 XVIII
• MARI Annales de Recherches Interdisciplinaires
  COLL XIII A 08 Volume 1 à 7

Arslantepe Saray Kompleksi

• Frangipane Marcella 2001
  «Arslantepe-Malatya: A Prehistoric and Early Historic Center in Eastern Anatolia», dans Gregory McMahon and Sharon Steadman (éd), The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE) https://dx.doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195376142.013.0045
• Frangipane Marcella 1997
  A 4th Millennium Temple/Palace Complex at Arslantepe-Malatya. North-South Relations and the Formation of Early State Societies in the Northern Regions of Greater Mesopotamiai, Paléorient 23.1: 45–73
• Frangipane Marcella (éd.) 2010.
  Economic Centralisation in Formative States. The Archaeological Reconstruction of the Economic System in 4th Millennium Arslantepe

Kaniş Sarayı

• Cecile Michel 2001
  Correspondance des marchands de Kanish au début du IIe millénaire avant J.-C.
• Özgüç Tahsin 1986
  Kaniş II Eski yakındoğu’nun ticaret merkezinde yeni araştırmalar / New Researches at the Trading Center of the Ancient Near East
  HA Ana Si 074
• Özgüç Tahsin 2003
  Kültepe Kanış/Neşa : The earliest international trade center and the oldest capital city
  HA Ana Si 177

Hattuşaş Sarayı

• Alp Sedat 1993
  Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempels, Kultanlagen im Lichte der Keilschriffexte
  HA Ana Gén 200
• Bittel Kurt 1970
  Hattusha The Capital of the Hittites HA Ana Si 064
• Neve Peter 1982
  Büyükkale die Bauwerke : Grabungen 1954-1966
  HA Ana Si 030
• Neve Peter 1992
  Hattusa-Stadt der Götter und Tempel : Neue Ausgrabungen in der Haupstadt der Hethiter
  HA Ana Si 070

1. Mari Kraliyet saraylarının hâlihazırdaki durumu ile ilgili, American Association for the Advancement of Science tarafından hazırlanmış, Ağustos 2016 tarihli rapora bkz. Assessing the Status of Syria’s Tentative World Heritage Sites Using High-Resolution Satellite Imagery https://www.aaas.org/page/ancient-history-modern-destruction-assessing-status-syria-s-tentative-world-heritage-sites-7 [↩]