Archives par mot-clé : bibliothèque

Antik Karya

Version française

Kasım 2013

Karya, Ön Asya’da Türkiye’nin güneybatısında bir antik dönem yerleşkesidir. Kuzeyinde Menderes Ovası, batı ve güneyinde Ege Denizi, doğusunda da antik çağ ismiyle İndos ovası ve Dalaman Çayı ile çevrelenmiştir.
Araştırmacılar, Karya’nın ilk sakinlerinin, zamanla Karyalılar diye adlandırılacak olan yerli Leleg halkı olduğunu belirtmektedir. Karyalılar’ın geliştirdiği kendilerine özgü kültürün başlıca örneklerini Hint-Avrupa ailesine mensup dilleri ile mimari, resim ve heykel gibi alanlarda gösterdikleri özgünlükte gözlemlemek mümkündür.
Karya ve Karyalılar’dan Homeros da dahil birçok antik dönem kaynağında bahsedilse bile bu toplumun en eski devirlerdeki seyri pek iyi bilinmemektedir. Arkeolojik kaynaklar, bizi öncelikle ‘Karya’nın altın çağı’ yani MÖ 4.yüzyıl hakkında bilgilendirmektedir. Bu dönemde, Karya, kuzeyde Lidya ve İyonya, doğuda Likya ile beraber büyük bir satraplığa mensup olup Pers İmparatorluğu’na dahildi. MÖ 4.yüzyılın hemen başında Büyük Pers Kralı buraları özerk satraplıklara bölmeye karar verdi ve böylelikle Karya, tarihinde ilk defa kendi ismi altında bir araya gelmiştir. Aslında kral, Karya’ya yalnızca göreceli bir özgürlük vermekle kalmamış, aynı zamanda alışılageldiği gibi satraplığın başına kendi yakınlarından birini atamayıp bugünkü Milas yani Mylasalı yerel bir hanedan olan Hekatomnos’u destekleyerek Karya’ya müthiş bir fırsat sunmuştur. Bu savaş kumandanı, meşhur Mausolos’un da mensubu olduğu Hekatomnos Hanedanlığı’nı kurmuştur.
Hekatomnoslar, hem Pers İmparatorluğu satrabı hem de Karya Kralı sıfatlarını lehlerinde kullanmayı çok iyi becermişlerdir. O zamana kadar küçük prensliklere bölünmüş bölgeyi merkezileştirmek, ilişkileri güçlendirerek ekonomiyi geliştirmek için (bu çerçevede başkent Mylasa’dan Halikarnas’a taşınmıştır) çift koldan hareket etmişlerdir. Siyasal çizgilerini muğlak tutarak Pers ve Grek tarafları ortasındaki coğrafi konumlarından iyi şekilde faydalanmayı bilmişlerdir. Karyalılar, Pers İmparatorluğu yöneticisi olup Helen Kültürü takipçisidir ve çoklukla Helenizm’i övmeleriyle bilinirler.
Tüm bu özellikler ; uzman, arkeolog, nümismat, yazıt bilimci ve tarihçileri bölge ve halkıyla ilgilenmeye sevk etmiştir. Bu konuda Fransızlar, özellikle Charles Texier gibi kazı alanlarını ilk defa haritaya döken ya da 1847’de çalışmalarının yayımlanmasıyla uluslararası bilim sahnesinde bölgenin barındırdığı olağanüstü kalıntıların tanıtılmasını sağlayan Philippe Le Bas gibi XIX. yüzyıl bilginlerinin seyahatleriyle başı çekenler olmuşlardır. Bir sonraki yüzyılda Fransızlara kendileri kadar etkin İngiliz ve İtalyan araştırmacılar katılmıştır. Alfred Laumonier’nin Karya’da yerel inançlar isimli temel çalışması ve de Louis Robert’in son derece zengin kaynakçası halen kabul görmektedir.
Bu öncü araştırmaların ardından Karya’da birçok saha çalışması gerçekleşmiştir. Arkeolojik ve yazıt bilimsel yüzey araştırmaları, kazılar, dil ve coğrafya yönelimli çalışmalar, bugün Karya kültürünün büyük bir parçasını yansıtmaktadır. Yüzyıldan kısa süren Hekatomnos Devri’nin mirasçısı bu kültür bölgenin karmaşık tarihi bakımından bir temel teşkil etmiştir.

Kaynakça

  • – HENRY Olivier, Tombes de Carie, Architecture Funéraire et Culture Carienne VIe– IIe Siècle av. J.-C., Presses Universitaires de Rennes, 2009.
  • – HENRY Olivier, 4th Century Karia, Definig a Karian Identity Under the Hekatomnids, IFEA, De Boccard, Istanbul, 2013.
  • – RATTE Christopher, STAEBLER Peter D. De (éds.), Aphrodisias V, The Aphrodisias Regional Survey, Mainz, Philipp von Zabern, 2012.
  • – DEBORD Pierre, VARINLIOĞLU Ender, Cités de Carie, Harpasa, Bargasa, Orthosia, Presses Universitaires de Rennes, 2010.
  • – BLÜMEL Wolfgang (éd.), Die Inschriften von Mylasa Teil I: Inschriften der Stadt, Teil II: Inschriften aus der Umgebung der Stadt, Bonn, Dr. Rudolf Habelt GMBH, 1987, 1988.
  • – COOK B.F., Relief Sculpture of the Mausoleum at Halicarnassius, Oxford, Oxford University Press, 2005.
  • – CARSTENS Anne Marie, Karia and Hekatomnids, The creation of a dynasty, Oxford, Archaeopress, BAR, 2009.
  • – RUZICKA Stephen, Politics of Persian Dynasty, The Hecatomnids in the Forth Century B.C. Oklahoma Press, 1992.
  • – ADIEGO Ignacio J., The Carian Language, Leiden, Bril, 2007.
  • – RUMSCHEID Frank (éd.), Die Karer und die Anderen, Internationales Kolloquium an der Freien Universitat Berlin 13.bis 15 Oktober 2005, Bonn, Habelt Verlag, 2009.
  • – LINDERS Tulia, HELLSTRÖM Pontus (éds.), Architecture and Society In Hekcatomnid Caria, Proceedings of the Symposium 1987, Upsala, Boreas, 1989.
  • – BREMEN Riet Van, CARBON Jan-Mathieu (éds.), Hellenistic Caria, Proceedings of the First International Conference on Hellenistic Karia – Oxford, 29 June – 2 July 2006,  Paris, Ausonius, 2010.
  • – AKARCA Aşkıdil, Les Monnaies Grecques De Mylasa, Paris, Librairie Adrien-Maisonneuve, 1959.
  • – KÜÇÜKEREN C. Canan, An Anatolian Civilisation in the Aegean Karia, (Karuwa/Karka/Karkişa/Krk), İstanbul, Ekin Grup.
  • – HORNBLOWER Simon, Mausolus, Oxford, Clarendon Press, 1982.
  • – Bolletino Dell’Associazione Iasos Di Caria, Bologna, La Mandragora.
  • – PEDERSEN Poul (éd.), Halikarnassian Studies V, Odense M., University Press of Southern Denmark, 2008.
  • – BLID Jesper, Felicium Temporum Reparatio, Labraunda in Late Antiquity (c. AD 300-600), Doctoral Thesis in Classical Archaeology and Ancient History at Stockholm University, Sweden, 2012.
  • – KARLSSON Lars, CARLSSON Susanne (éds.), Labraunda and Karia, Proceedings of the International Symposium Commemorating Sixty Years of Swedish Archaeological Work in Labraunda, The Royal Swedish Academiy of Letters, History and Antiquities Stockholm, November 20-21 2008, Uppsala, Acta Universitatis Upsaliensis, Boreas, 2011. 
  • – ÖZGÜNEL Çoşkun, Karia Geometrik Seramiği, İstanbul, Homer Kitabevi, 2006.

Marges urbaines, par-delà centre et périphérie

Türkçe çeviri

Octobre 2013

Compte tenu du développement effréné et inégal de l’organisme urbain stambouliote, il paraît difficile de continuer à penser « la ville » (et le terme paraît étroit) en en restant à ses centres – si attrayants soient-ils – et aux qualités qu’on lui prête. Car si le centre et la périphérie sont toujours définis de manière arbitraire (acte de pouvoir), et instituent par eux-mêmes une vision du monde, les qualités qu’on leur prête n’en vont pas plus d’elles-mêmes.

Istanbul, avec ce site si complexe, cette histoire stratifiée, cette population mosaïque et cet étalement étourdissant, offre un cas d’étude stimulant pour revenir sur ces catégories d’évidence qu’on ne prend plus toujours la peine d’interroger, au risque de les essentialiser. Ainsi, les ‘centres commerciaux’ (“AVM”) qui se multiplient depuis une décennie dans toute l’aire urbaine produisent un type de centralité urbaine qui suppose, pour être reconnu comme centralité, certains modes de vie.

En conséquence, il est utile de revenir sur les modalités de définition et d’usage de ce couple de termes constitutif de notre vision de la ville, centre et périphérie. Ainsi, ce qui fait périphérie en France ne le fait peut-être pas en Turquie. Et ce qui fait problème dans l’être périphérique en France peut ne pas faire problème en Turquie. Le couple « centre-périphérie » participerait d’une vision du monde que ses producteurs continueraient à croire unique et uniformément valable. Le comparatisme est de ce point de vue une nécessité, démarche que l’ANR «Marges »dont l’IFEA est partie prenante depuis février 2013 – et ses 12 cas d’études autour de la Méditerranée, entend effectuer. Ce comparatisme demanderait à trouver d’autres prolongements au Moyen Orient, en particulier à Téhéran1, ainsi que dans des mégapoles de pays émergents.

Le décentrage proposé – par le passage par les marges –  est donc à la fois épistémologique, par rapport aux instances établies et aux centres dominants de production de sens sur les espaces urbains, et physique, par rapport aux lieux « centraux » d’élection et d’élaboration du discours sur ces mêmes espaces.

C’est par les marges que nous abordons résolument Istanbul dans les excursions de l’Observatoire Urbain d’Istanbul (OUI) depuis l’année 2000. Les “marges” – que l’on peut ici définir dans un sens à la fois géométrique, historique, politico-juridique et symbolique, par rapport à des territoires centraux, reconnus, perçus ou institués comme tels – sont les territoires les plus délaissés par la recherche urbaine contemporaine en Turquie. Bien qu’ils représentent désormais l’essentiel des espaces concrètement urbanisés et concentrent la plus grande part de la population, ces espaces demeurent très peu étudiés. En outre, les catégories d’analyse dominantes semblent inadaptées à la spécificité mouvante de ces espaces.

En effet, ces catégories ont été forgées pour l’étude de territoires urbains, centraux ou péri-centraux, relativement stables, puis indûment étendues aux marges. Il apparaissait donc important de s’attacher à ces périphéries, dans la mesure où ce sont elles qui reflètent le mieux les modalités actuelles de la croissance urbaine et des changements socio-politiques, dans un pays où le rythme de croissance reste soutenu. En outre, notre hypothèse est que le destin des arrondissements centraux (et surtout des arrondissements historiques) ne peut être compris sans prendre en compte les mutations enregistrées par les territoires périphériques. Ce qui se joue dans ces territoires a des incidences sur les territoires « centraux » qui retiennent habituellement l’attention des chercheurs.

En conséquence, l’angle d’approche privilégié a pu fournir l’occasion d’opérer un décentrage salutaire par rapport au regard généralement porté sur Istanbul, en « interrogeant » cette fois-ci les marges de la mégapole2, franges incertaines et encore très peu parcourues par les chercheurs. On peut en effet faire le constat d’une certaine cécité de la recherche vis-à-vis des périphéries, qui procède à la fois d’un désarroi face à des formes non stabilisées et d’une méfiance, rarement justifiée, si ce n’est par un discours dénégateur peu convaincant du type « ce n’est pas (encore) de la ville ; c’est laid et compliqué, ce n’est pas stabilisé3…  ». En d’autres termes, pour la majorité des chercheurs turcs notamment – à quelques exceptions près4 -, les périphéries constituent une « face cachée, presque honteuse » d’Istanbul, qu’on doit passer sous silence. Cette « posture défensive »  s’appuie d’ailleurs sur une conception restrictive de « la ville », rarement explicitée par les porteurs de ce genre de discours. Pourtant, ces périphéries représentent plus de 90% de l’espace désormais urbanisé (mal urbanisé ou dys-urbanisé5, certes), physiquement indéniable : en effet, sur les plus de 5000 km2 que couvre maintenant l’aire urbaine, les arrondissements historiques sur lesquels se focalise la recherche ne représentent pas plus de 10%. De même, les périphéries sont l’expression tangible et concrète de la croissance urbaine d’Istanbul, caractérisée par un décrochement de plus en plus net entre croissance du bâti et croissance de la population. C’est aussi à ce titre qu’elles nous intéressent, en tant qu’elles offrent une « face » souvent ignorée, et pourtant tellement expressive des nouvelles modalités de croissance, purement spéculatives, quasi indépendantes de la demande et des « vrais » besoins en logements6.

Autant que la distance sociale, la distance spatiale7 est relative et relationnelle. L’enclavement et l’effet de trappe ne sont pas des situations “objectives” simplement liées à la localisation en marge ou mal desservie. Et pourtant, malgré toutes les constructions sociales (et évolutions technologiques) contribuant à relativiser le sens de la proximité et de la distance ou celui de la figure “centre-périphérie”, une résistance se manifeste qui traduit la vanité des prétentions à penser un affranchissement possible des faits sociaux par rapport à cette dimension de l’inscription inégale dans le territoire. A l’échelle des modèles proposés, en outre, la localisation de la « marginalité sociale » permet de situer relativement les zones de concentration des personnes exposées par cette « situation » (terme sans doute trop statique), mais elle ne dit rien des trajectoires et interactions.  Le passage par la marge, par-delà centre et périphérie, a donc une valeur heuristique !

Bibliographie indicative

  • -ASLAN S. (2004). 1 Mayıs Mahallesi. 1980 Öncesi Toplumsal Mücadeler ve Kent. İstanbul, İletişim.
  • -BALABAN U. (2011), A conveyor Belt of Flesh. Urban Space and the proliferation of industry labor practices in Istanbul garment industries, Istanbul, Friedrich Ebert Stiftung.
  • -CHAMBOREDON, J.C. & LEMAIRE, M. (1970), “Proximité spatiale et distance sociale. Les Grands Ensembles et leur peuplement”, Revue Française de Sociologie, N°XI/1.
  • -CASTELLS M. (1972). La question urbaine. Paris, Maspéro.
  • -DEPAULE J.-C. (dir.) (2006). Les mots de la stigmatisation urbaine. Paris, Editions de la Maison des Sciences de l’Homme.
  • -ERDER, S. (1996), İstanbul’da bir kent kondu, Ümraniye, İstanbul, İletişim, 310 p. 
  • -IŞIK, O. & PINARCIOĞLU, M. M. (2001), Nöbetleşe Yoksulluk. Sultanbeyli Örneği (Pauvreté à tour de rôle. L’exemple de Sultanbeyli), Istanbul : Iletisim, 368 p.
  • -JAILLET M.C. & JALABERT G. (1982), “La production de l’espace urbain périphérique”, Revue de Géographie des Pyrénées et du Sud-Ouest, N°1, pp. 7-26.
  • -KAYRA C. (1990),  İstanbul Mekânlar ve Zamanlar (I., espaces et temps), Istanbul, Ak Yayınları (Voir. IV Bölüm “Istanbul Varoşları”, pp. 90-98).
  • -KONUK N. (2010). Pendik. Tüm Tarihi Ile. Istanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti.
  • -LELANDAIS G. (2009). « Quartiers de contestation…quartiers d’exclusion : politiques d’urbanisation et résistances populaires à Istanbul », Cultures & Conflits, n° 76, pp. 143-p167.
  • -MONGIN O. (2005). La condition urbaine. Paris, Seuil.
  • -MORVAN Y. (2013). « L’aménagement du grand Istanbul : entre ambition géopolitique mondiale et enjeux fonciers locaux. Le troisième pont sur le Bosphore », Hérodote, dossier spécial Turquie, n°148.
  • -OSMAY, S. (1998), « 1923’ten bugüne kent merkezlerinin dönüşümü », in : 75 yılda değişen kent ve mimarlik, Istanbul, Türkiye İş Bankası, pp. 139-154.
  • -ÖNGEN F. S. (2012), Kapitalism Kıskacında Kent ve Emek. Gebze Bölgesi ve Otomotiv Sanayii Üzerine Bir İnceleme, İstanbul, Nota Bene.
  • -PEROUSE J.-F. (2011). İstanbul’la Yüzleşme Denemeleri. Çeperler, Hareketlilik ve Kentsel Bellek. İstanbul, İletişim.
  • -PEROUSE J.-F. (1997), “Aux marges de la métropole stambouliote : les quartiers Nord de Gaziosmanpasha, entre Varosh et Batıkent”, Cahiers d’Études sur la Méditerranée Orientale et le monde Turco-Iranien  (“Métropoles et Métropolisation”), CERI/FNSP, Paris, 1997, n°24,  pp. 122-162.
  • -PETIT C. (2008). “Périurbanisation, politiques urbaines et gouvernance. Le cas de Çekmeköy, marge nord-est de l’agglomération d’Istanbul”, mémoire de Master, Paris IV Sorbonne.
  • -POYRAZ M., GANDAIS L., ASLAN S. (2010). Les quartiers populaires et la ville. Les varoş d’Istanbul et les banlieues parisiennes. Paris, L’Harmattan.
  • -TEZCAN T. (2011),  Gebze. « Küçük Türkiye » ’nin Göç Serüveni, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • -TUGAL C. (2010). Pasif Devrim. İslami Muhalefetin Düzenle Bütünleşmesi. Istanbul, Koç Universitesi Yayınları.
  • -YAVARI-D’HELLENCOURT, N. (1997), “Immigration et construction identitaire en milieu péri-urbain à Téhéran : Eslâm-Shahr”, CEMOTI, Paris, CERI/FNSP, n°24, juillet-déc. 1997, pp. 184-206.
  • -YILMAZ BAYRAKTAR B. (2005). Migration, exclusion et taudification dans le centre ville stambouliote : étude de cas de Tarlabasi. Thèse de doctorat, Institut Français d’Urbanisme.
  1. Voir le bel article : YAVARI-D’HELLENCOURT, N. (1997), “Immigration et construction identitaire en milieu péri-urbain à Téhéran : Eslâm-Shahr”, CEMOTI, Paris, CERI/FNSP, n°24, juillet-déc. 1997, pp. 184-206 []
  2. Les marges se logent parfois également dans les interstices des “centres” comme l’exemplifie le cas de Tarlabaşı, étudiée par la thèse de doctorat : YILMAZ BAYRAKTAR B. (2005). Migration, exclusion et taudification dans le centre ville stambouliote : étude de cas de Tarlabaşı. Thèse de doctorat, Institut Français d’Urbanisme. []
  3. Riccardo Petrella, en esthète, développe cette vision de la périphérie “à éradiquer” dans son entretien avec Paquot dans Conversations sur la ville, parlez-moi de l’urbain, 2008. []
  4. Voir bibliographie indicative, infra, dont notamment le pionnier : ERDER, S. (1996), İstanbul’da bir kentkondu Ümraniye, İstanbul, İletişim, 310 p., ou IŞIK, O. & PINARCIOĞLU, M.M. (2001), Nöbetleşe Yoksulluk. Sultanbeyli Örneği (Pauvreté à tour de rôle. L’exemple de Sultanbeyli), İstanbul : İletişim, 368 p. []
  5. On utilise en turc l’expression suivante : çarpık yapılaşma. []
  6. La Chambre des Planificateurs Urbains d’Istanbul estime en effet que le parc de logements actuellement construits permettrait déjà de loger plus de 25 millions de personnes…, alors qu’Istanbul en compte un peu plus de 13,8 selon les chiffres officiels de 2013. []
  7. Jean-Claude Chamboredon, Madeleine Lemaire, « Proximité spatiale et distance sociale. Les grands ensembles et leur peuplement », Revue française de sociologie, n°11, 1970, p. 3-33. []

Merkez – çevre ötesinde varoş

Version française

Ekim 2013

Bu ayki vitrinin amacı, IFEA’nın bu araştırma projesine (ANR « Marges urbaines » katılması vesilesiyle oluşturulmuş kaynakçayı paylaşmak olarak belirlenmiştir.

İstanbul durdurulmaz ve dengesiz şekilde büyürken -kent merkezleri her ne kadar çekici olsa da- şehri, bu merkezlerle sınırlayarak ele almak ve (kelime olarak da kısıtlı kalan) « kent »i iyi tarafları üzerinden incelemeyi sürdürmek güçleşiyor. Çünkü merkezler ile çevreleri (bir güç emaresi olarak) daima gelişigüzel şekilde belirlense ve bu alanlar üzerinden ortaya bir değerler bütünü çıksa bile aslında bunlara atfedilmiş özellikler ille de geçerliliğini korumuyor.

Artık sorgulamayı düşünmediğimiz için kanıksadığımız kesinlik belirtisi ulamları yeniden gözden geçirmek için İstanbul ; mekanlarının çeşitliliği, çok katmalı tarihi, insan mozaiği ve sarsıcı genişleyişi ile heyecan uyandırıcı bir inceleme yapma imkanı sunuyor. Örneğin, son on yıldır tüm şehirde çoğalan ‘AVM’ler bir tür şehir merkezi olma özelliği üretip bir merkez olarak kabul görmek için birtakım yaşam tarzlarını beraberinde getiriyor.
Burada, şehre bakışımızın temelindeki merkez ve çevre kelimelerinin tanım ve kullanış şekillerinin altını çizmekte fayda var. Çünkü Fransa’da kenar olan belki Türkiye’de kenar bir yer olarak kabul edilmeyebilir ve Fransa’da sorun teşkil eden bu kenardalık, Türkiye’de mühim bir durum arzetmeyebilir. « Merkez-çevre » çiftlisinin üreticileri bünyesinde yer aldıkları bu dünya görüşünün halen biricik ve her yerde geçerli olduğunu zannetmektedir. Karşılaştırmacı bir yaklaşım, bu yüzden gereklidir, IFEA’nın şubat 2013’ten beri parçası olduğu « Varoş Araştırmaları » (ANR «Marges »), Akdeniz hakkındaki 12 durum incelemesi ile tam da bu açıdan konuyu ele almayı hedeflemektedir. Karşılaştırmalar, Orta Doğu’nun başka yerlerine, özellikle Tahran ((YAVARI-D’HELLENCOURT, N. (1997), “Immigration et construction identitaire en milieu péri-urbain à Téhéran : Eslâm-Shahr”, CEMOTI, Paris, CERI/FNSP, n°24, temmuz-aralık. 1997, pp. 184-206.)) ve yükselişteki ülkelerin megapollerine uzanmayı gerektirmektedir.
Varoşları işin içine katarak önerdiğimiz bu merkez kaymasının, kent mekanları hakkında anlam üreten baskın merkezler ve mevcut değerlere dair hem bir epistemolojik boyutu hem de haklarında tasarlanıp üretilen bir söylemin olduğu « merkez »lerle ilgili fiziksel bir boyutu vardır.
Şehir Gözlem Merkezi’mizin (OUI) gezilerinde 2000’den bu yana İstanbul’u kararlılıkla tam da kenarları üzerinden ele alıyoruz. Bu « kenar »lar – hem geometrik, tarihi, siyasi-hukuki hem de simgesel olarak merkez diye kabul edilen, algılanan ya da merkez olsun diye yaratılmış yerlere göre – Türkiye’deki güncel araştırmalar alanında en çok göz ardı edilmiş yerlerdir. Bu alanlar, artık somut olarak şehirleşmiş alanların önemli bir kısmını oluşturup İstanbul nüfusunun çoğunluğunu barındırsalar bile çok az araştırılmaktadır. Ayrıca halihazırdaki inceleme ulamları, bu mekanların hareketliliğiyle uyumlu gözükmemektedir.
Zaten bu inceleme ulamları, bir dereceye kadar sabit ve zaman geçtikçe haksız şekilde kenarlara doğru ilerlemiş merkez ve merkeze yakın kent alanlarını araştırmak için düşünülmüştür. İşte bu yüzden, büyümenin yüksekliğini koruduğu bir ülkede varoşlar ile ilgilenmek, günümüzdeki kentlerin büyümesi ile toplumsal ve siyasal değişimlerin en iyi yansıması kenarlar olduğu için önemlidir. Ayrıca, varsayımımız şehir merkezlerinin özellikle tarihi bölgelerin kaderinin, kenarların kaydettiği değişiklikleri hesaba katmadan anlaşılamayacağı ve varoşlardaki gelişmelerin araştırmacıların alışılageldiği üzere dikkatini çeken « merkez »ler üzerinde etkili olduğu yönünde.
Aslında böyle yaklaşarak bu sefer de megapolün1 araştırmacılar tarafından pek az katedilmiş tekinsiz parçaları olan kenarları « sorgulayarak » İstanbul için genelde geçerli olan bakışa kıyasla merkez, haklı bir şekilde kaydırılmıştır. Nitekim, araştırmaların kenarlar sözkonusu olduğunda bir çeşit görmezden geliş eğiliminde olduğu farkedilebilir. Bu, hem oturmamış durumların yarattığı karışıklıktan hem de nadir anlaşılır bir kuşkuculuktan ileri gelmekte ve « burası çirkin ve karmaşık, oturmamış, (henüz) şehir diye kabul göremez2 … » gibi fazla ikna edici olmayan, inkarcı söylemleri beraberinde getirmektedir. Bir başka deyişle, birkaç istisna dışında((Bkz : kaynakçanın bel kemiği : ERDER, S. (1996), İstanbul’da bir kentkondu Ümraniye, İstanbul, İletişim, 310 p., veya IŞIK, O. & PINARCIOĞLU, M.M. (2001), Nöbetleşe Yoksulluk. Sultanbeyli Örneği, İstanbul : İletişim, 368 p.)), çoğu Türk araştırmacı nezdinde varoşlar, İstanbul’un sessiz kalınmasını gerektiren, « neredeyse, utanç verici, gizli yüzü »nü teşkil etmektedir. Bu « korunmacı tutum» aslında, bu türden söylem sahiplerinin nadiren açıklık getirdikleri kısıtlı bir « kent » anlayışına dayanmaktadır. Oysa ki buraları, artık kötü veya çarpık da olsa kentleşmiş alanların %90’ından fazlasına, göz ardı edilemez şekilde denk gelmekte ve araştırmalar, şu anda 5 000 km2’yi geçen kent arazisinin yalnızca %10’una denk düşen tarihi bölgelerde yoğunlaşmaktadır. Kenarlar, gittikçe belirginleşen bina sayısı ile nüfus büyümesi arasındaki farkın belirgin bir özellik olduğu İstanbul’daki büyümenin elle tutulur ve somut ifadesidir. İşte tam da bu yüzden, kenarlar yalnızca spekülatif, arz ve « gerçek » konut ihtiyacından hemen hemen bağımsız hareket eden yeni tür büyüme şekillerinin çoğunlukla bilinmeyen ama bir o kadar da anlamlı « yüz »ünü sunduğu için de ilgimizi çekmektedir((İstanbul Şehir Plancıları Odası, halihazırdaki konutların şimdiden 25 milyon insanı ağırlayabileceğini tahmin ediyor oysa ki İstanbul’da 2013 resmi rakamlarına göre 13,8 milyon kişi oturuyor.)).
Mekansal uzaklıklar da sınıfsal mesafeler kadar göreceli ve ilişkilere tabidir. Kuşatılmışlık ve tuzaktaymışlık hissi, yalnızca uçlardaki konum ve ulaşım sıkıntılarıyla ilgili nesnel haller değildir. Ama yine de yakınlık, uzaklık ya da “merkez-çevre” kavramlarının anlamının görecelileşmesini sağlayan tüm sosyal yapılanma ve teknolojik gelişmelere rağmen, alanların eşitsizce ele geçirilişi halen belirliyici olmaktadır. Önerilen modeller içinde ayrıca « toplumsal marjinallik »in yerinin tespiti, bu « durum »dan (fazla sabit anlamlı bir kelime olmakla beraber) muzdarip kişilerin yoğunlaştıkları yerleri hemen hemen tespit etmekle beraber güzergah ve karşılıklı ilişkiler hakkında hiçbir bilgi vermemektedir. Tam da bu noktada, varoşlardan geçiş, merkez ve çevre ikilisinin ötesinde öğretici bir değere sahiptir!

Seçilmiş kitaplar

  • -ASLAN S. (2004). 1 Mayıs Mahallesi. 1980 Öncesi Toplumsal Mücadeler ve Kent. İstanbul, İletişim.
  • -BALABAN U. (2011), A conveyor Belt of Flesh. Urban Space and the proliferation of industry labor practices in Istanbul garment industries, Istanbul, Friedrich Ebert Stiftung.
  • -CHAMBOREDON, J.C. & LEMAIRE, M. (1970), “Proximité spatiale et distance sociale. Les Grands Ensembles et leur peuplement”, Revue Française de Sociologie, N°XI/1.
  • -CASTELLS M. (1972). La question urbaine. Paris, Maspéro.
  • -DEPAULE J.-C. (dir.) (2006). Les mots de la stigmatisation urbaine. Paris, Editions de la Maison des Sciences de l’Homme.
  • -ERDER, S. (1996), İstanbul’da bir kent kondu, Ümraniye, İstanbul, İletişim, 310 p.
  • -IŞIK, O. & PINARCIOĞLU, M. M. (2001), Nöbetleşe Yoksulluk. Sultanbeyli Örneği (Pauvreté à tour de rôle. L’exemple de Sultanbeyli), Istanbul : Iletisim, 368 p.
  • -JAILLET M.C. & JALABERT G. (1982), “La production de l’espace urbain périphérique”, Revue de Géographie des Pyrénées et du Sud-Ouest, N°1, pp. 7-26.
  • -KAYRA C. (1990),  İstanbul Mekânlar ve Zamanlar (I., espaces et temps), Istanbul, Ak Yayınları (Voir. IV Bölüm “Istanbul Varoşları”, pp. 90-98).
  • -KONUK N. (2010). Pendik. Tüm Tarihi Ile. Istanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti.
  • -LELANDAIS G. (2009). « Quartiers de contestation…quartiers d’exclusion : politiques d’urbanisation et résistances populaires à Istanbul », Cultures & Conflits, n° 76, pp. 143-p167.
  • -MONGIN O. (2005). La condition urbaine. Paris, Seuil.
  • -MORVAN Y. (2013). « L’aménagement du grand Istanbul : entre ambition géopolitique mondiale et enjeux fonciers locaux. Le troisième pont sur le Bosphore », Hérodote, dossier spécial Turquie, n°148.
  • -OSMAY, S. (1998), « 1923’ten bugüne kent merkezlerinin dönüşümü », in : 75 yılda değişen kent ve mimarlik, Istanbul, Türkiye İş Bankası, pp. 139-154.
  • -ÖNGEN F. S. (2012), Kapitalism Kıskacında Kent ve Emek. Gebze Bölgesi ve Otomotiv Sanayii Üzerine Bir İnceleme, İstanbul, Nota Bene.
  • -PEROUSE J.-F. (2011). İstanbul’la Yüzleşme Denemeleri. Çeperler, Hareketlilik ve Kentsel Bellek. İstanbul, İletişim.
  • -PEROUSE J.-F. (1997), “Aux marges de la métropole stambouliote : les quartiers Nord de Gaziosmanpasha, entre Varosh et Batıkent”, Cahiers d’Études sur la Méditerranée Orientale et le monde Turco-Iranien  (“Métropoles et Métropolisation”), CERI/FNSP, Paris, 1997, n°24,  pp. 122-162.
  • -PETIT C. (2008). “Périurbanisation, politiques urbaines et gouvernance. Le cas de Çekmeköy, marge nord-est de l’agglomération d’Istanbul”, mémoire de Master, Paris IV Sorbonne.
  • -POYRAZ M., GANDAIS L., ASLAN S. (2010). Les quartiers populaires et la ville. Les varoş d’Istanbul et les banlieues parisiennes. Paris, L’Harmattan.
  • -TEZCAN T. (2011),  Gebze. « Küçük Türkiye » ’nin Göç Serüveni, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • -TUGAL C. (2010). Pasif Devrim. İslami Muhalefetin Düzenle Bütünleşmesi. Istanbul, Koç Universitesi Yayınları.
  • -YAVARI-D’HELLENCOURT, N. (1997), “Immigration et construction identitaire en milieu péri-urbain à Téhéran : Eslâm-Shahr”, CEMOTI, Paris, CERI/FNSP, n°24, juillet-déc. 1997, pp. 184-206.
  • -YILMAZ BAYRAKTAR B. (2005). Migration, exclusion et taudification dans le centre ville stambouliote : étude de cas de Tarlabasi. Thèse de doctorat, Institut Français d’Urbanisme.
  1. Bir doktora tezine konu olan Tarlabaşı örneğinde olduğu gibi bazen kenarlar, şehir “merkezlerinin” aralıklarında da bulunabilirler : YILMAZ BAYRAKTAR B. (2005). Migration, exclusion et taudification dans le centre ville stambouliote : étude de cas de Tarlabaşı. Thèse de doctorat, Institut Français d’Urbanisme. []
  2. Riccardo Petrella, Paquot ile röportajında güzellik kaygısı ağır basarak, silinmesi gereken kenarlardan bahsediyor : Conversations sur la ville, parlez-moi de l’urbain, 2008. []

Bir kent tarihi kaynağı olarak yangın sigortası için hazırlanmış haritalar

Version française

Eylül 2013

Yangın sigortası haritaları, erken hayata geçirildiklerinden İstanbul’u konu alan kent çalışmaları alanında özgün araştırmaların gerçekleşmesini sağlamıştır. XIX. yy. sonunda büyük kentlerde taşınır ve taşınmaz malların sigortalanması için haritalama işleminin yaygınlaşması, yangın riskinin daha etraflıca ele alındığını göstermektedir. Bu haritalar, başlı başına bir araştırma konusu olarak nadiren kabul görseler de dizin ve renk anahtarlarının zenginliği, temsil edilen şehir merkezleri ya da liman alanlarının belli bir andaki hallerini birebir gösterebilecek derecedeki belirliliği bu haritaları çok rağmet gören bir arşiv « hazinesi » haline getirmektedir. Yeni harita araçları (SIG) sayesinde mekan çözümleme imkanlarının çoğaldığı, ayrıca bu türden arşivler hakkındaki bilginin arttığı bir zamanda, bu arşivleri bilimsel şekilde araştırmak ilginç olduğu kadar gereklidir. Bu arşivler, sergilendikleri halde geçmişlerinin az bilinmesi bir çelişki teşkil etmektedir. Bununla birlikte konuyla ilgili bir takım araştırma denemeleri de kent çalışmaları alanında gözlemlenmektedir. Bu ayki vitrinde bu karmaşık kaynağın incelenmesine tarihi açıdan yardımcı olabilecek bazı okuma önerilerini iki farklı açıdan sunuyoruz. Bunlardan ilki, yöntem üzerinde durup harita derlemeleri ile bunlardan yola çıkarak tarih yazımı hakkındaki çalışmaları bir araya getiriyor. İkincisi ise sözkonusu arşivi meyvesi olduğu sigortacılığın ekonomik ve siyasal tarihi tarafından ele alıyor.
Bölgedeki sigortacılık tarihi hakkında eleştirel mesafe eksikliği, yangın sigortası haritalarının teknik belge ile görsel arasında kalmış muğlak durumu, bunların tarihi açıdan çalışılmalarını zorlaştırmaktadır. Bilgi ve malzeme bakımından da çağdaş dönemde görseli başlı başına bir kaynak olarak kabul eden akademik çalışmalar da seyrektir çünkü görsel basit bir tasvir, metinse tek meşru tarih aktarıcısı olarak görülmektedir. Ayrıca, sigorta haritaları çoklukla sadece işaret bilimiyle sınırlı görsel araştırmalar kapsamında kalmakta, kent ekonomisi bakımından güvenilir bir kaynak olarak görülmediği için de zorlukla genelleştirilebilen ya da başka yerde kullanılmaya elverişli olmayan vaka incelemelerinde karşımıza çıkmaktadır.
Mekan ve zaman üzerine daha geniş açılımı olan haritalarla ilgili projelere İstanbul ile ilgili malzemenin de dahil edilmesi bu türden karşılaştırmalı ve dinamik çalışmalara imkan tanımaktadır. Geçtiğimiz aylarda düzenlenen İstanbul ve çevresi üzerine iki yüzyıl boyunca haritacılık sergisi, sigorta haritalarını şehir ve coğrafya hakkındaki bilgilerin değişiminin gerçekleştiği uzun zaman bağlamında ele almakta ve bu türden bir arşiv hakkındaki çalışmalarda kaydedilen ilerlemelere tanıklık etmektedir. Aslında, sigorta haritaları kurumsal yönüyle de kapsamlı bir arşivdir. Haketmediği şekilde telifsizleşmiş dağınık haritaları derlemek araştırmacıların uluslararası şekilde çalışmasını gerektirmektedir. Basılı harita derlemelerinde ise genelde kurum adları öne çıkmakta ve eleştirel bir önsöz bulunmamaktadır. İstanbul ile ilgili bilimsel araştırmaların uzmanların bir araya gelmeleriyle yapıldığı görülmektedir. XX. yy. başında Charles Ed. Goad Lted şirketinin hazırladığı haritaların yayınlanması, zaman ve yer bakımından aydınlatıcı bilgi ile bir kaynakça sunulmasını sağlamıştır. Hem bir arşiv hem de miras değeri taşıması bakımından belgelerin paylaşılabilir olması ve haritaların başlı başlarına incelenmeleri, bu alandaki çalışmaların ilerleyişinin kuvvetli göstergeleridir. Bu noktada, bir kırılma görülmektedir çünkü yangın sigortası haritaları erişilmesi imkansız bir gerçekliğin yansıması olmaktan çıkıp beslenerek « sigortacının bakışını » mercek altına alan diğer şehircilik ve tarih çalışmaları ile harmanlanarak onlarla birlikte sigortacılık ekseni etrafında şekillenen yerel bir tarih yazımını ilerletmektedir.
Stefanos Yérasimos ile beraber çalışan şehirci ve mimarlar grubu, yerel sigortacılık tarihinin özgünlüğüne dikkat çekmiş ve harita arşivlerinin idaresinde birtakım kuralları belirlemiştir. Bundan sonra, sigorta haritaları, « yanan şehir » temalı zengin bir çalışma programına dahil edilmiş ve bu sayede eldeki belgelerin günyüzüne çıkmasıyla bunların uygun şekilde çoğaltılmalarda etkili olmuştur. Ayrıca bugün de güncelliğini koruyan, sigorta haritalarının hazırlanması, belediye çalışmaları ile toprağın tapulanması arasındaki ilişki gibi bir takım varsayımlar bu vesileyle gündeme gelmiştir.
Özellikle Osmanlı İmparatorluğu şehirlerinde XIX. yy.’daki bazı sigorta arşivlerinin « bulunamayışı » ile bazı şehirlerde tarih yazımıyla ilgili birtakım kısıtlılıklar sözkonusudur. Sigortacılığın uluslararası tarihi hakkındaki eserler, az olmakla beraber mesleğin şu andaki çerçeveleri içinde kalmaktadır. Çalışmalar gittikçe belirli hale gelip daha çok teknik konularda ; hukuki, ekonomik, finansal, matematik ve istatistik alanında kendini göstermektedir. Sigortacılığın tarihini anlamak için evrimci bir prizmadan bakmak da mümkündür. Hakim literatür, sadece gelişmiş ve tarihte sigortacılığın yaygınlaşmasında etkin rol oynamış ülkeleri ele almaktadır. Şirket tarihinin devlet ve diğer kurumlarla olan ilişkiler nezdinde ele alınması bu yaklaşımın belirgin bir özelliğidir. Bu durumda, Türk ve Mısır sigortacılık tarihi, uzun zaman boyunca emperyalist hakimiyetle ilgili, dış kaynaklı bir olgu olarak kabul edilmiş ve alışılgelmiş yeni pazarların ortaya çıktığı düzenin dışında yer almıştır. Halen devam eden araştırmalar, bu anlayışın aksi yönünde yol almakta olup İslami hukukun sigortacılığa bir engel olmadığını ve sigortacılığın ticaret tarihinin uzun zamanlı tarihinin bir parçası olduğunu göstermektedir. İlk bölümde, Osmanlı İmparatorluğu’nda sigortacılığın tarihi ele alınmakta ve de yerel açıdan emlak kanununun getirdiği değişikliklere değinilmektedir.
Sonuç olarak yangın sigortası haritalarının bir harita ve kültürel öğe olmasının yanı sıra, kapitalizmin yükselişiyle de doğrudan ilgili bir finansal araç oldukları ve bunların mülk kanunu düzenlemesi ile risk yönetiminin hem ekonomik hem de siyasal ele alınış ilişkisine ışık tuttukları unutulmamalıdır. Sigortacılığı teknik işleyişi açısından ele almak uygun bir başlangıçtır çünkü komisyoncudan tutun da mühendise kadar konuyla ilgili birçok unsuru işleyip ince bir toplumsal tarih yaklaşımını işin nesnel ve mimari boyutunu boş vermeden ortaya koyar. Farklı yaklaşımları bir araya getirerek bir geleneğin parçası olarak yerel süreçlerin kalbinde bulunan yangın sigortası haritaları araştırmaları, belki bir prestij kaybına mal olsa da, ele alınması daha kolay bir arşiv halini almaktadır

Arşivler :

  • Banque impériale Ottomane : inventaire commenté des archives, Institut Français d’Etudes Anatoliennes, 1994.
  • Catalogue de l’exposition ‘Deux siècles de cartographie d’Istanbul et de son environnement – Istanbul ve cevresi üzerine iki Yüzyıl Boyunca Haritacılık’, M. Stern P. Lebouteiller, J-F Pérouse,  Istanbul, Notre Dame de Sion, 2013.
  • Charles Edouard Goad’in Istanbul Sigorta Haritalari (İstanbul büyûkehir Belediyesi, Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü),Dagdelen, Irfan ed. 2007.
  • Jacques Pervitich Sigorta Haritalarında Istanbul, Istanbul : Axa Oyak, Tarih Vakfı Yayını, 2000.

Seçilmiş kitaplar :

  • -Aygün A., Türk Haritacılık Tarihi (Histoire de la cartographie turque), 2 Cilt (vol.), Ankara : Harita Genel Müdürlüğü, 1980.
  • -Arnaud, J.-L., Analyse spatiale, cartographie et histoire urbaine, Parenthèses, 2008.
  • -Alleaume, G., « La production d’une économie nationale : remarques sur l’histoire des sociétés anonymes par actions en Egypte de 1856 à 1956 », Annales Islamologiques, n°31, 1997, p. 1-16.
  • -Chastagneret, G., Marin, B., Raveux, O. et Travaglini, C. (dir.) Les sociétés méditerranéennes face au risque : Economies, coédition IFAO, Casa de Velázquez, Ecole Française d’Athènes, Ecole Française de Rome, Maison de la Méditerranée et des Sciences de l’Homme, 2012.
  • -Coanus, Thierry et Pérouse, Jean-François (dir.) « Villes et risques. Regards croisés sur quelque cités en danger », Anthropos, 2006.
  • -Bekkin, Renat I.  “Islamic Insurance: National Features and Legal Regulation”, Arab Law Quarterly, Vol. 21, No. 2, 2007, pp. 109-134
  • -Débarre, Ségolène, Du Méandre à l’Euphrate, l’Anatolie au prisme des savoirs géographiques allemands (1835-1895), (thèse ss dir Tissier), Paris I, 2011.
  • -Deweerdt, Charlotte, “Développement de l’assurance et du marché foncier à Alexandrie durant la seconde moitié du XIXe siècle”, in Guéno, Vanessa et Guignard, Didier (dir.), Les acteurs des transformations foncières en Mediterranée, Karthala, 2013.
  • -Dupret, Baudouin, « Vent d’est, vent d’ouest » : l’Occident du droit égyptien », Égypte/Monde arabe,  n°30-31, 1997, (Les visions de l’Occident dans le monde arabe), p. 93-111.
  • -Edney, Matthew, H., Mapping an Empire. The Geographical Construction of British India, 1765-1843, Univ. Chicago Press, 1997.
  • -Encyclopédie de l’Islam, Leiden, E.J. Brill, 1965, Tome II, Article Dallâl
  • -Frangakis-Syrett, Elena, « Concurrence commerciale et financière entre les pays occidentaux à Izmir (XIXe-Debut du XXe siècles), In Jacques Thobie, Roland Perez et Salgur Kançal (ed.), Enjeux et rapports de force en Turquie et en Méditerranée orientale, Varia Turcica XXVIII, L’Harmattan, Ifea, 1996.
  • – Fries, Franck et Yerasimos, Stéphane (ed.),  La ville en feu, Actes de la journée du 4 juin 1993 / organisée par le laboratoire « Théorie des mutations urbaines ».  Cahiers µ, n° 6-7, sept-déc.1993, p.67-86.
  • -Ientile, Damien, Histoire économique des assurances au XVIIIe et XIXe siècles en Europe, P.C Hautcoeur (dir.), ENS, Paris, p.1-17.
  • -Kayah, Fatih, Osmanlı Devleti’nde Sigortacılık, Libra Yayınlari, İstanbul, 2010.
  • -Lemercier, Claire et Zalc, Claire « Pour une nouvelle approche de la relation de crédit en histoire contemporaine », Les Editions de l’EHESS,  Annales. Histoire, Sciences Sociales, 2012 /4.
  • -Lepetit, Bernard et Topalov, Christian (ss dir), « La ville des sciences sociales », Ed. Belin, 2001.
  • -Mazlum, Deniz, 1766 İstanbul Depremi – Belgeler Işığında Yapı Onarımları (Le séisme d’Istanbul de 1766: la réparation des bâtiments à la lumière des documents), Istanbul,  İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2011.
  • -Owen, Roger , « The middle East in the world economy 1800-1914 », Londres-New York, Methuen, 1981.
  • -Stanziani,  « Comparaison réciproque et histoire. Quelques propositions à partir du cas russe », in Jean-Paul Zuniga, Pratiques du transnational, Paris, CRH, 2011, pp. 209-231.
  • -Thobie, Jacques, “Conjoncture et stratégie: le groupe financier de l’Ottomane en 1914 », in BACQUE-GRAMMONT Jean-Louis, DUMONT Paul (eds.) Economie et sociétés dans l’Empire ottoman (Fin du XVIIIe-Début du XXe siècle) : Actes du colloque de Strasbourg : 1-5 juillet 1980.
  • -Patrick Verley et Jean-Luc Mayaud, « Introduction. En l’an 2001, le XIXe siècle à redécouvrir pour les historiens économistes ? », Revue d’histoire du XIXe siècle, 23 / 2001, 7-21.
  • -Warner, Nicolas, « Sources for architectural and urban history, Charles Goad & the Fire Insurance Plans of Egypt (1898-1910)” in Mercedes Volait (dir.), Le Caire-Alexandrie architectures européennes, 1850-1950, CEDEJ-IFAO, 2001.
  • -Yerasimos, Stéphane,  « occidentalisation de l’espace urbain : Istanbul 1839-1871. Les textes règlementaires comme sources d’histoire urbaine », in Daniel Panzac, Les villes dans l’Empire ottoman : activités et sociétés, t. I, Marseille, CNRS, 1992, p. 97-119.

İlgili linkler :

http://cartomed.mmsh.univ-aix.fr/
https://www.ifea-istanbul.net/index.php?option=com_k2&view=item&id=29&Itemid=309
http://www.ffsa.fr/sites/upload/docs/application/pdf/2010-03/introductionguidedessources.pdf

Les plans d’assurance incendie comme source d’histoire urbaine

Türkçe çeviri

Septembre 2013

Les plans d’assurances incendie ont fait l’objet d’un investissement précoce et ont donné lieu à une recherche originale dans le champ des études urbaines pour Istanbul.  La cartographie pour l’assurance des biens immobiliers et mobiliers se diffuse dans les grands centres urbains à la fin du XIXe siècle, témoignant d’une gestion plus élaborée du risque incendie ; la richesse de ses index, de sa légende chromatique, l’image précise, quasi-instantanée, des centres villes ou zones portuaires représentés, font du plan incendie une source très sollicitée, un « trésor » documentaire, et ce, alors qu’il est rarement considéré comme un objet de recherche autonome. Dans un contexte marqué à la fois par l’élargissement des possibilités d’analyse spatiale, avec l’intégration de nouveaux outils de traitement des cartes (SIG), mais aussi par un enrichissement de la connaissance sur ce type d’archive, il semble intéressant et nécessaire de le confronter à la production scientifique. Derrière l’apparent paradoxe d’une archive exposée mais produit d’une histoire peu connue, celle de la branche « incendie » de l’assurance, une dynamique de recherche est observable dont les tâtonnements semblent inhérents aux études urbaines. Ainsi, nous souhaitons proposer, sous la forme du présentoir, quelques pistes de lectures favorables au prolongement de la démarche historienne pour l’investigation de cette source complexe. Deux axes sont retenus, l’un, plutôt méthodologique, rassemble des publications de plans et des études sur l’écriture de l’histoire à partir des cartes, le second ensemble doit permettre de repositionner cette archive dans l’histoire économique et politique de l’assurance dont elle est le produit.    

Le plan d’assurance incendie par son statut incertain entre document technique et image cartographique, mais aussi en raison du manque de distance critique sur l’histoire de l’assurance dans la région, rend difficile son investigation historique. Du point de vue matériel et épistémologique, rares sont les travaux universitaires pour la période contemporaine qui traitent de l’image comme source, la considérant souvent comme une simple illustration, seul le texte demeure porteur d’histoire légitime. Aussi, le plan d’assurance donne-t-il principalement lieu à des études iconographiques enfermées dans des analyses étroitement sémiologiques, et à des études de cas difficilement transposables ou généralisables lorsqu’il n’est pas considéré comme un simple réservoir d’informations fiables pour l’histoire de l’économie urbaine.

C’est l’intégration du corpus stambouliote dans des projets centrés sur les cartes, et plus largement ouverts dans l’espace et dans le temps, qui donne lieu à des études comparatistes et dynamiques de ce type de production cartographique. Ainsi, l’exposition récente « Deux siècles de cartographie d’Istanbul et de son environnement / Istanbul ve cevresi üzerine iki Yüzyıl Boyunca Haritacılık », resitue la cartographie assurancielle dans la ville et dans le temps long des mutations des savoirs géographiques, et atteste des progrès enregistrés pour l’étude de cette documentation. En effet, le plan d’assurance est aussi une documentation complexe par son statut institutionnel. Inégalement reversé dans le domaine public, il parvient au chercheur sous la forme d’archive éparse et isolée, dont la collecte se réalise à l’internationale, ou, lorsqu’il fait l’objet de publication c’est en général sous la forme de produits « maison », portant le nom de la société, sans introduction critique. Dans le cas d’Istanbul, une tendance à la prise en charge scientifique, par la collaboration avec des spécialistes, est observable. La publication des plans réalisés au début du XXe siècle par la société de Charles Ed. Goad Lted, a fait l’objet d’un travail de mise en contexte, de traitement spatial et fournit une bibliographie de référence. La mise en partage de la documentation dans sa double dimension archivistique et patrimoniale, ainsi que l’étude autonome des séries de plan sont des indicateurs forts d’une dynamique dans ce champ d’étude. Le renversement épistémologique ici observable, où le plan d’assurance incendie cesse d’être le reflet d’une réalité impossible à atteindre, s’alimente et entre en résonnance avec d’autres travaux urbanistes et historiques qui permettent de déconstruire le « regard de l’assureur », de progresser conjointement dans l’écriture d’une histoire locale et connectée de l’assurance.   

Il revient à l’équipe d’urbanistes et d’architectes chercheurs animé par Stéphane Yérasimos, d’avoir attiré l’attention sur la spécificité de l’histoire de l’assurance locale et posé certains jalons pour l’administration de ses archives cartographiques. Le plan d’assurance est alors inscrit au cœur d’un programme d’étude fécond, autour du thème de « la ville en feu », mettant en évidence des chaines documentaires, notamment la production légale et règlementaire, et formulant des hypothèses qui demeurent d’une grande actualité, tel que le lien entre l’élaboration des plans d’assurance, l’ingénierie municipale et le processus de cadastration de la terre.

Particulièrement dans le cas des villes de l’Empire ottoman,  l’histoire de l’assurance au XIXe siècle comporte des « trous » archivistiques et certaines limites historiographiques. Les ouvrages consacrés à l’histoire internationale de l’assurance sont peu nombreux, ils adoptent les contours de la profession actuelle, les études étant de plus en plus spécialisées, donnant lieu à une littérature technique de nature juridique, économique et financière, sans oublier les travaux mathématiques et statistiques. À cela s’ajoute un certain prisme évolutionniste dans la compréhension de l’histoire des assurances. La littérature dominante tend à ne prendre en considération que les pays industrialisés et historiquement actifs dans la diffusion de l’assurance et se caractérise par une approche institutionnelle où l’histoire de l’entreprise est appréhendée par l’étude des relations entretenues entre les sociétés et l’Etat. Dans ces conditions, l’histoire de l’assurance turque ou égyptienne se place hors du schéma classique de l’émergence des nouveaux marchés, et a longtemps été considérée comme un phénomène exogène, qui relèverait de la domination coloniale ou impérialiste. Les recherches en cours renversent la tendance en démontrant que le droit islamique n’a pas été un obstacle à la pratique assurancielle et que celle-ci appartient au temps long de l’histoire marchande ; une première étude envisage le développement de l’assurance au sein de l’Empire ottoman, d’autres travaux, du point de vue local et en lien avec les transformations de la propriété foncière.

En conséquence, outre son statut de carte et production culturelle, le plan d’assurance incendie doit aussi être envisagé en sa qualité d’instrument financier directement lié à l’essor du capitalisme ; il permet d’éclairer les articulations entre la réforme du droit de propriété et la prise en compte à la fois économique et politique du risque. Aborder l’assurance par sa production technique est une bonne entrée, cela mobilise une approche socio-historique fine des figures multiples engagées, du courtier à l’ingénieur, avec l’histoire des entreprises, banques et assurances, et ce, sans négliger sa dimension matérielle et architecturale. En conjuguant ces différentes approches, le plan d’assurance incendie devient une archive plus accessible, inscrite dans une tradition et située dans des processus locaux, au prix peut-être, il est vrai, d’une certaine perte de prestige.

Publications présentant des archives :

  • Banque impériale Ottomane : inventaire commenté des archives, Institut Français d’Études Anatoliennes, 1994.
  • Catalogue de l’exposition ‘Deux siècles de cartographie d’Istanbul et de son environnement – Istanbul ve cevresi üzerine iki Yüzyıl Boyunca Haritacılık’, M. Stern P. Lebouteiller, J-F Pérouse,  Istanbul, Notre Dame de Sion, 2013.
  • Charles Edouard Goad’in Istanbul Sigorta Haritalari (İstanbul büyûkehir Belediyesi, Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü),Dagdelen, Irfan ed. 2007.  
  • Jacques Pervitich Sigorta Haritalarında Istanbul, Istanbul : Axa Oyak, Tarih Vakfı Yayını, 2000.

Ouvrages et articles sélectionnés :

  • -Aygün A., Türk Haritacılık Tarihi (Histoire de la cartographie turque), 2 Cilt (vol.), Ankara : Harita Genel Müdürlüğü, 1980.
  • -Arnaud, J.-L., Analyse spatiale, cartographie et histoire urbaine, Parenthèses, 2008.
  • -Alleaume, G., « La production d’une économie nationale : remarques sur l’histoire des sociétés anonymes par actions en Egypte de 1856 à 1956 », Annales Islamologiques, n°31, 1997, p. 1-16.
  • -Chastagneret, G., Marin, B., Raveux, O. et Travaglini, C. (dir.) Les sociétés méditerranéennes face au risque : Economies, coédition IFAO, Casa de Velázquez, Ecole Française d’Athènes, Ecole Française de Rome, Maison de la Méditerranée et des Sciences de l’Homme, 2012.
  • -Coanus, Thierry et Pérouse, Jean-François (dir.) « Villes et risques. Regards croisés sur quelque cités en danger », Anthropos, 2006. 
  • -Bekkin, Renat I.  “Islamic Insurance: National Features and Legal Regulation”, Arab Law Quarterly, Vol. 21, No. 2, 2007, pp. 109-134
  • -Débarre, Ségolène, Du Méandre à l’Euphrate, l’Anatolie au prisme des savoirs géographiques allemands (1835-1895), (thèse ss dir Tissier), Paris I, 2011.
  • -Deweerdt, Charlotte, “Développement de l’assurance et du marché foncier à Alexandrie durant la seconde moitié du XIXe siècle”, in Guéno, Vanessa et Guignard, Didier (dir.), Les acteurs des transformations foncières en Mediterranée, Karthala, 2013.
  • -Dupret, Baudouin, « Vent d’est, vent d’ouest » : l’Occident du droit égyptien », Égypte/Monde arabe,  n°30-31, 1997, (Les visions de l’Occident dans le monde arabe), p. 93-111.
  • -Edney, Matthew, H., Mapping an Empire. The Geographical Construction of British India, 1765-1843, Univ. Chicago Press, 1997. 
  • -Encyclopédie de l’Islam, Leiden, E.J. Brill, 1965, Tome II, Article Dallâl
  • -Frangakis-Syrett, Elena, « Concurrence commerciale et financière entre les pays occidentaux à Izmir (XIXe-Debut du XXe siècles), In Jacques Thobie, Roland Perez et Salgur Kançal (ed.), Enjeux et rapports de force en Turquie et en Méditerranée orientale, Varia Turcica XXVIII, L’Harmattan, Ifea, 1996.
  • – Fries, Franck et Yerasimos, Stéphane (ed.),  La ville en feu, Actes de la journée du 4 juin 1993 / organisée par le laboratoire « Théorie des mutations urbaines ».  Cahiers µ, n° 6-7, sept-déc.1993, p.67-86.
  • -Ientile, Damien, Histoire économique des assurances au XVIIIe et XIXe siècles en Europe, P.C Hautcoeur (dir.), ENS, Paris, p.1-17.
  • -Kayah, Fatih, Osmanlı Devleti’nde Sigortacılık, Libra Yayınlari, İstanbul, 2010.
  • -Lemercier, Claire et Zalc, Claire « Pour une nouvelle approche de la relation de crédit en histoire contemporaine », Les Editions de l’EHESS,  Annales. Histoire, Sciences Sociales, 2012 /4.
  • -Lepetit, Bernard et Topalov, Christian (ss dir), « La ville des sciences sociales », Ed. Belin, 2001.
  • -Mazlum, Deniz, 1766 İstanbul Depremi – Belgeler Işığında Yapı Onarımları (Le séisme d’Istanbul de 1766: la réparation des bâtiments à la lumière des documents), Istanbul,  İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2011.
  • -Owen, Roger , « The middle East in the world economy 1800-1914 », Londres-New York, Methuen, 1981.
  • -Stanziani,  « Comparaison réciproque et histoire. Quelques propositions à partir du cas russe », in Jean-Paul Zuniga, Pratiques du transnational, Paris, CRH, 2011, pp. 209-231.
  • -Thobie, Jacques, “Conjoncture et stratégie: le groupe financier de l’Ottomane en 1914 », in BACQUE-GRAMMONT Jean-Louis, DUMONT Paul (eds.) Economie et sociétés dans l’Empire ottoman (Fin du XVIIIe-Début du XXe siècle) : Actes du colloque de Strasbourg : 1-5 juillet 1980.
  • -Patrick Verley et Jean-Luc Mayaud, « Introduction. En l’an 2001, le XIXe siècle à redécouvrir pour les historiens économistes ? », Revue d’histoire du XIXe siècle, 23 / 2001, 7-21.
  • -Warner, Nicolas, « Sources for architectural and urban history, Charles Goad & the Fire Insurance Plans of Egypt (1898-1910)” in Mercedes Volait (dir.), Le Caire-Alexandrie architectures européennes, 1850-1950, CEDEJ-IFAO, 2001.
  • -Yerasimos, Stéphane,  « occidentalisation de l’espace urbain : Istanbul 1839-1871. Les textes règlementaires comme sources d’histoire urbaine », in Daniel Panzac, Les villes dans l’Empire ottoman : activités et sociétés, t. I, Marseille, CNRS, 1992, p. 97-119.

Autres liens utiles :

La Cappadoce ottomane du XIXe siècle

Türkçe çeviri

Juin 2013

Sur les traces d’une histoire et d’un patrimoine : La Cappadoce ottomane du XIXe s.

En novembre 2012, l’IFEA commençait sa présentation mensuelle de présentoirs bibliographiques par les travaux et recherches dédiées à Kayseri, ville anatolienne située au pied du mont Erciyes (Argée) dont les coulées de laves ont permis à la Cappadoce de devenir une région historique à la géologie et à l’architecture locales hors du commun. La Cappadoce a d’ailleurs fait l’objet de recherches nombreuses dans le domaine de l’histoire de l’art et en particulier de l’art byzantin. En revanche, l’histoire locale turco-ottomane reste peu connue. Il est vrai qu’à côté (ou parfois même à l’intérieur…) des cheminées de fées de formation naturelle, les églises et autres monuments byzantins troglodytes ou semi-troglodytes ont séduit les voyageurs des XVIII et XIXe s. et continuent aujourd’hui encore à être les lieux de visite privilégiés des “touristes” (terme qui a progressivement remplacé celui de “voyageurs” et qui convient mieux à l’expérience cappadocienne des XXe et XXIe siècles!)

Au XIXe s., les voyageurs européens, dans la lignée de Paul Lucas qui visita la Cappadoce –sans la nommer – au début du XVIIIe s., parcoururent la région à la recherche de paysages et d’expériences insolites. Ils y rencontrèrent les habitants dont les mœurs, à leurs yeux étonnantes, ont fait l’objet de longues descriptions, souvent sans doute quelque peu romancées afin de captiver le lecteur européen toujours aussi friand d’exoticité, d’orientalité et de turqueries. Ce sont pourtant les populations chrétiennes de la région – considérées alors comme les “vestiges” d’une culture antique disparue – qui ont intéressé ces voyageurs, de même qu’elles ont suscité l’intérêt tout particulier des missionnaires protestants et catholiques. Les Orthodoxes de Cappadoce intriguaient par leurs modes de vie, leur habitat souvent troglodyte (le troglodytisme, rappelant quelque peu l’homme des cavernes, était alors considéré comme une forme d’habitat “primitif” et pourtant si mystérieux et charmant…), leurs coutumes et leur(s) langue(s) : des hellénophones au grec “archaïque” et des turcophones écrivant et lisant le turc en caractères grecs, ces populations locales avaient tout pour fasciner! Parmi la longue liste de récits de voyages, ceux de P. Lucas, J. MacDonald Kinneir, C. Texier, G. Perrot, W.F. Ainsworth ou encore W.M. Ramsay permettent d’avoir un premier tableau de la Cappadoce du XIXe s. et sont conservés dans le fonds “Voyageurs” de la bibliothèque de l’IFEA.

Au-delà des récits de voyage, les travaux en histoire de l’art et en histoire locales ont vu leur nombre augmenter au cours de ces dernières décennies. L’art local continue à faire l’objet de recherches détaillées dont l’éventail s’est déployé, ouvrant les portes de la sphère byzantine aux études sur l’art turc (pré-ottoman) et ottoman. Au XIXe s., la Cappadoce a connu de nombreuses évolutions architecturales et artistiques. Si, jusqu’aux Byzantins, l’architecture cappadocienne restait souvent cachée car creusée dans la roche, au fil des conquêtes turco-ottomanes, caravansérails, mosquées, fontaines et ponts ont progressivement agrémenté le paysage de monuments non pas creusés mais construits de toute pièce. De même, à la fin du XIXe s., par la construction d’églises et d’habitations en pierre de taille (qui, néanmoins, possédaient toujours une partie souterraine), les familles chrétiennes qui allaient quitter définitivement la région en 1923 ont introduit une nouvelle facette au patrimoine architectural cappadocien dont les meilleurs exemples sont sans doute les villages de Güzelyurt (ancien Gelveri) et de Mustafapaşa (Sinassos).

Enfin, l’histoire locale du long dix-neuvième siècle dont la fin est marquée par l’échange de population de 1923, et, de fait, par la fin de la cohabitation christiano-musulmane en Cappadoce, fait aussi l’objet de recherches en particulier des monographies en langue grecque sur les villages chrétiens hellénophones ou turcophones et de travaux sur les principaux centres de la région (Kayseri, Niğde, Nevşehir, Ürgüp ou encore Bor et Sinassos) sans oublier les études sur les Karamanlis et leur production littéraire. Des spécificités architecturales et linguistiques aux coutumes, croyances ou encore modes de vie locaux, l’étude  historique de la Cappadoce et de ses habitants reste un vaste terrain semé… de cheminées de fées !

Bibliographie

  • Dionigi Albera & Maria Couroucli (eds), Sharing Sacred Spaces in the Mediterranean. Christians, Muslims, and Jews at Shrines and Sanctuaries, Indiana University Press, 2012
  • William Francis Ainsworth. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. Vol. 1. London: John W. Parker, 1839. VH 092-1
  • Ilias Anagnostakis & Evangelia Balta. La découverte de la Cappadoce au dix-neuvième siècle. Istanbul: Eren, 1994.
  • Yonca Anzerlioğlu. Karamanlı Ortodoks Türkler. Istanbul: Phoenix, 2003.
  • Evangelia Balta & Matthias Kappler. Cries and Whispers in Karamanlidika Books: Proceedings of the First International Conference on Karamanlidika Studies (Nicosia, 11th-13th September 2008) Turcologica ed. Vol. 83. Göttingen: Harrassowitz Verlag, 2010.
  • Evangelia Balta, Sinasos, Mübadeleden Önce Bir Kapadokya Kasabası CAT 010
  • Richard Clogg. Studies in the Greek East in 18th and 19th Centuries, Anatolica. Aldershot: Variorum, 1996
  • Vital Cuinet. La Turquie d’Asie : géographie administrative, statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l’Asie-Mineure. Paris: E. Leroux, 1895. (tome 6)Tur Hm 585-06
  • Richard M. Dawkins. Modern Greek in Asia Minor; a study of the dialects of Siĺli, Cappadocia and Phárasa, with grammar, texts, translations and glossary. Cambridge: Cambridge University Press, 1916
  • Halil Eldem Kayseri şehri : Selçuklu Tarihi’nden Bir Bölüm, 1982
  • Semavi Eyice. “Rum Harfleri Ile Türkçe -Karamanlıca- Bir Nevşehir Salnamesi.” İn Fındıkoğlu Armağanı,  Fakülteler Matbaası, 1977
  • Suraiya Faroqhi. Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Seventeenth-Century Ankara and Kayseri. Cambridge: Cambridge UP, 1987. Tur Aa 120
  • Albert Gabriel, Monuments turcs d’Anatolie.I : Kayseri-Niğde, et un volume de planches, 1931, 166 p. + 56 p. pl., ; TUR Aa Fo 22 I 1
  • Avram Galanti. Niğde ve Bor Tarihi. Istanbul: Tan, 1951. Tur Sr 011-IV
  • Frederick William Hasluck. Christianity and Islam under the Sultans. II vols. Vol. II. Oxford: Clarendon Press, 1929. Tur Ho 854
  • Friedrich Hild & Marcell Restle, Kappadokien. Tabula Imperii Byzantini 2, Vienna : Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1981. U44 – 02
  • Vacit İmamoğlu, Geleneksel Kayseri evleri, Ankara : Turkiye Halk Bankasi, 1992.
  • Guilaume de Jerphanion, Une nouvelle province de l’art byzantin : Les églises rupestres de Cappadoce, tome 1. COLL II 005-1
  • Veronica Kalas. “Early Explorations of Cappadocia and the Monastic Myth.” Byzantine and Modern Greek Studies 28 (2004): 101-19. (article en pdf)
  • – Sacit Pekak. “Christian Art of Cappadocia from the Middle Ages to the 20. Century.” In Common Cultural Heritage, Developing Local Awareness Concerning The Architectural Heritage Left From The Exchange of Populations in Turkey and Greece, edited by Lozan Mübadilleri Vakfı, 29-34. Nevşehir, 2005. Obs Urb 1393
  • Sévérien Salaville and Eugène Dallegio. Karamanlidika : Bibliographie Analytique d’Ouvrages en langue turque imprimés en caractères grecs (1584-1850). Vol. I. Athens: IFA, 1958. Tur Gb 02
  • Metin Sözen. Kapadokya. Istanbul: Ayhan Sahenk Vakfi, 1998. HAM 67
  • Kemal Talih Türkmen. Ürgüp, Bilinmeyen Kapadokya’dan Bir Kesit. Ankara: Ürün yay., 1999. Obs Urb 885

Bir tarihin ve bir mirasın izleri peşi sıra : XIX. yy. Osmanlı Kapadokyası

Version française

Haziran 2013

Yerel oluşum ve mimarisiyle sıradışı tarihi bir yöre olan Kapadokya, özellikle Bizans sanatı alanında olmak üzere çok sayıda sanat tarihi araştırmasına konu olmuştur. Bununla birlikte Osmanlı-Türk dönemine değgin yerel tarih fazlaca bilinmemektedir. Doğal şekilde oluşmuş peri bacalarının yakınındaki (hatta bazen içindeki), kayalara oyulmuş kilise ve başka Bizans anıtlarının XVIII ve XIX. yy. seyyahlarını etkilediği bir gerçektir. Buralar, bugün hala « turist »lerin en çok tercih ettiği ziyaret mekanları olmaya devam etmektedir. Bu noktada, « seyyah » sözcüğünün yerini zamanla turist kelimesinin aldığını ve bunun XX ve XXI. yy. Kapadokya deneyimlerine daha uygun düştüğünün altını çizmek isteriz.

XVIII. yy. başında Kapadokya’yı yer ismi kullanmadan ziyaret eden Paul Lucas’yı takiben, XIX. yy.’da bölgeyi sıradışı manzara ve deneyimler peşindeki Avrupalı seyyahlar dolaşmışlardır. Karşılaştıkları halkın onlara şaşırtıcı gelen geleneklerini yabancıllık, doğululuk ve Türklük düşkünü Avrupalı okuyucuyu çekebilmek için uzun betimlemeler yoluyla ve genellikle tabii ki biraz ağdalı şekilde aktarmışlardır. Ancak sözkonusu seyyahların ilgisini, kaybolmuş antik bir kültürün « kalıntıları » olarak gördükleri, bölgenin Hıristiyan nüfusu çekmiştir. Aynı şekilde, bu halk Katolik ve Protestan misyonerlerin de özellikle ilgi odağı olmuştur. Kapadokya Ortodoksları yaşam biçimleriyle merak uyandırmış; çoklukla kaya içineh oyulmuş konutlarda oturmalarıyla ki bu, biraz mağara devrini hatırlatmasından ötürü ilkel bir konut biçimi olarak görülmesiyle beraber son derece gizemli ve büyüleyici gelmiştir. Aynı şekilde, bu yerel nüfusun gelenek ve dil(ler)i yani « eski » Yunanca veya Türkçe konuşmaları ve Türkçe’yi Yunan harfleriyle yazıp okumaları gibi cezbedici özellikleri çok olmuştur. P. Lucas, J. MacDonald Kinneir, C. Texier, G. Perrot, W.F. Ainsworth ile W.M. Ramsay’e de ait seyahatnameleri içeren uzun liste, XIX. yy. Kapadokyası’nın bir ilk genel görünüşünü sunmakta ve IFEA’nın kütüphanesinin seyahatnameler derleminde saklanmaktadır.

Son on, yirmi yılda, seyahatnamelerin yanı sıra, sanat tarihi ile yerel tarih alanındaki çalışmaların sayısında artış kaydedilmiştir. Yelpazesi genişleyen yerel sanat, Bizans devrinin kapılarını Osmanlı öncesi ve Osmanlı Türk sanatına doğru aralayarak ayrıntılı araştırmalara konu olmaya devam etmektedir. XIX. yy.’da Kapadokya çokça mimari ve sanatsal değişikliklere sahne olmuştur. Kapadokya mimarisi Bizanslılar’a kadar kayalar içine oyulmuş olmasından ötürü çoğunlukla gizli kalmış olsa da Türk-Osmanlı fetihleri sırasında kervansaray, camii, çeşme ve köprüler oyma işlemiyle değil bilakis baştan sona inşaa edilerek anıtlar sahnesindeki yerlerini zamanla almışlardır. Aynı şekilde, XIX. yy. sonunda, 1923’te bölgeyi temelli terk edecek olan Hristiyan aileler, en güzel örneklerinin kuşkusuz Güzelyurt (eski Gelveri) ve Mustafapaşa (Sinassos) köylerinde bulunduğu, bir kısmı hep yer altında bulunan kilise ve taş oymalı evlerin inşaasıyla Kapadokya mimari mirasına yeni bir boyut getirmiştir.

Kapadokya’daki Hristiyan ve Müslümanların bir arada yaşayısının sonu olan 1923’teki mübadeleye kadar sarkan uzun XIX. yüzyılın yerel tarihi, özellikle Yunanca ve Türkçe konuşan köyler hakkındaki Yunan dilinde kitaplara; Kayseri, Niğde, Nevşehir, Ürgüp, Bor veya Sinassos gibi önemli merkezler hakkında çalışmalara ve de Karamanlılar ile edebiyatları üzerine araştırmalara konu olmuştur. Mimari ve dil özgünlükleri ile gelenek, inanç ve yerel yaşayış biçimleri ile Kapadokya ve sakinleri hakkındaki tarih araştırmaları peri bacalarıyla serpili geniş bir çalışma sahası teşkil etmektedir…

Kapadokya mirası, IFEA’nın 6 – 7 Haziran 2013 tarihlerinde düzenlediği Türkiye’de kültür mirasın korunması ve değerlendirilmesi. Aktör, etkileşim ve çözüm önerileri isimli çalıştayın bir oturumunda ele alınacaktır. 

Études sur le quartier dans l’Empire ottoman et en Turquie

Türkçe çeviri

Mai 2013

Le quartier, en Turquie, n’a pas connu le réinvestissement dont il a fait l’objet récemment en France comme cadre d’action politique. On peut traduire “quartier” par deux termes: mahalle – unité administrative de base en ville – mais aussi semt, qui n’a aucune existence administrative mais est de plus grande taille et mieux connu à l’échelle de la ville. Si le quartier est réinvesti en Turquie, c’est d’abord comme imaginaire, notamment dans les productions télévisuelles et littéraires, dans un contexte d’étalement urbain et d’anonymat attribué à la grande ville. Partant de ce constat, ce présentoir thématique revient sur la manière dont le quartier dans l’Empire ottoman et en Turquie a été traité dans les sciences sociales.

Le quartier a longtemps été un terme obligé des études sur la ville ottomane, s’inscrivant dans une vision des villes islamiques, comme dépourvues d’identité collective, d’autonomie politique et d’initiatives populaires. Dans cette vision de la « ville islamique », le quartier apparaît comme une entité stable et fermée sur elle-même voire autarcique, étanche à l’influence étatique. Il constitue le symbole même – et le garant – de l’immobilisme d’une ville ottomane. Il symbolise aussi sa fragmentation : souvent constitué par une communauté religieuse groupée autour d’un lieu de culte, le quartier possède son propre marché, son école et sa fontaine, un café, le tout entretenu par des legs pieux; il est souvent vu comme une unité cohérente, souvent homogène ethniquement, linguistiquement, religieusement. Dans cette perspective, le quartier est synonyme de communauté et la ville est un patchwork. Vu comme une fraction du territoire dans la ville et non pas de la ville, le quartier est alors chargé d’un fort signe communautaire et identitaire (Rinaldo Marmara, 2003).

La critique et la mise à distance de cette vision dans les travaux d’histoire urbaine à partir des années 1970 ont conduit à réviser en profondeur cette conception essentialiste du quartier. Dans cette nouvelle historiographie – qui d’ailleurs prend rarement le quartier frontalement pour objet – l’accent est mis plus sur les habitants et les relations qui les unissent que sur les caractéristiques physiques du quartier. Ce dernier apparaît désormais comme une entité souple et imprécise, mais aussi plus hétérogène socialement et ethniquement. Il est considéré comme un lieu de passage, de circulations et d’échanges autant que d’appartenance et, plutôt que sa fermeture, on souligne ses relations avec les autres quartiers et la ville dans son ensemble. S’il était géographiquement l’unité la plus petite, le quartier semble avoir été l’échelle la plus significative dans la vie quotidienne des habitants de la ville d’un point de vue social, économique et relationnel. Toutefois, à l’exception de l’étude de Cem Behar qui a été rendue possible grâce à la richesse de son corpus d’archives (registres des maires de quartiers), les sources permettant l’analyse du tissu social sont peu nombreuses et éparses. Cela est peut-être également lié au fait que les données issues des recensements de population ne sont pas désagrégées au niveau des quartiers, ce qui rend difficile toute analyse à l’échelle micro-locale.

Pour la période républicaine, les études sur le quartier sont encore plus lacunaires. Autant le village a été largement étudié – dans une perspective de modernisation et d’intégration à la nation, y compris dans sa dimension politique -, autant le quartier a été délaissé. Ainsi, il existe très peu de recherches de sociologie politique sur les quartiers et leurs maires. Quelques travaux adoptent une perspective de science administrative et s’attardent sur le rapport entre les mahalle et les autres administrations et l’adaptation de leurs moyens aux buts qui leurs sont fixés. Le quartier apparaît à la marge dans les études sur la politique locale. Il a cependant été étudié comme lieu d’engagement et de tensions politiques, en particulier dans les années 1970 (1 mayıs, Şükrü Aslan). Très récemment, quelques travaux considèrent le quartier comme espace de participation politique de proximité, dans une perspective de démocratisation.

Le quartier est revenu au-devant de l’actualité turque en 2007 et 2008, avec le débat sur le mahalle baskısı, littéralement la « pression du quartier », lancé par l’une des figures les plus connues de l’histoire et des sciences politiques turques, Şerif Mardin. Définie par Mardin comme « le regard » de l’autre, la pression renvoie au contrôle social immanent à la société, qui s’exercerait d’autant plus facilement que l’espace concerné est réduit et la proximité forte. Pour ce dernier, en tant qu’espace de vie aux acteurs multiples échappant largement à l’emprise de l’État, le quartier constituerait l’espace même de ce type de pression dans les villes ottomanes et turques. Il serait ainsi susceptible de mettre en danger le projet de modernisation de la société par le haut, non par son inertie, mais par son pouvoir de résistance et sa capacité à imposer des normes alternatives. Le débat afférent, plus médiatique qu’académique, s’est concentré sur l’existence d’une telle pression – notamment concernant le port du voile – et sur son potentiel à entraîner une islamisation par le bas, dans un contexte politique fortement clivé.

Malgré la multiplicité des angles adoptés pour traiter du quartier, celui-ci n’est pas pour autant une entrée privilégiée pour étudier la complexité des phénomènes urbains. Paradoxalement, en dehors du cadre universitaire, on remarque un phénomène de retour sur le quartier. Dans le contexte d’hyper-métropolisation et d’internationalisation d’Istanbul, la réhabilitation du quartier a parfois conduit à une nouvelle forme d’essentialisme, où le terme est souvent associé à une conception pittoresque et nostalgique – et quelque peu réifiante – du passé.

Sélection d’ouvrages

  • Egemen Yılğur, Nişantaşı Teneke Mahallesi, Teneke Mahalle Yoksulluğundan Orta Sınıf Yerleşimine, Istanbul, İletişim, 2012.
  • Cem Behar, Neighborhood in Ottoman Istanbul: Fruit Vendors and Civil Servants in the Kasap İlyas Mahalle, Istanbul, State University of New York – Suny, 2003.
  • Şükrü Aslan, 1 Mayıs Mahallesi : 1980 Öncesi Toplumsal Mücadeleler ve Kent, Istanbul, İletişim, 2004
  • M. Poyraz, L. Gandais, Ş. Aslan, Les quartiers populaires et la ville. Les varoş d’Istanbul et les banlieues parisiennes, Paris, L’Harmattan, 2004.
  • Amy Mills, Streets of Memory: Landscape, Tolerance, and National Identity in Istanbul, University of Georgia Press, 2010.
  • Erol Tümertekin, İstanbul’da bir sanayı bölegesi Bomonti, Istanbul, Istanbul Universitesi, 1967.
  • Didem Danış, Ebru Kayaalp, Elmadağ: A Neighborhood in Flux, Istanbul, Les dossiers de l’IFEA, 2004.
  • “De l’empire ottoman à la Turquie actuelle : Le quartier (Mahalle). Approche des normes et des usages », Dossier préparé par Işık Tamdoğan dans Anatolia Moderna X, Istanbul, IFEA, 2004.
  • Numéro de la revue Istanbul sur le mahalle
  • Özer ERGENÇ, « Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine » dans Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 4, 1984.
  • Tolga Islam, İstanbul’da soylulaştırma : Galata örneği : Yüksek Lisans Tezi : Tez danışmanı İsmet Ağaryılmaz : Yıldız Teknik Üniversitesi İstanbul 2003.
  • Noémi Lévy-Aksu, Ordre et désordres dans l’Istanbul ottomane (1879-1909), De l’Etat au quartier, Karthala, 2013.
  • Ruşen Çakır, Mahalle baskısı. Prof. Şerif Mardin’in Tezlerinden Hareketle Türkiye’de İslam, Cumhuriyet, Laiklik ve Demokrasi, Istanbul, Doğan Kitap, 2008
  • İrfan Bozan, Ruşen Çakır Mahalle baskısı var mı, yok mu ? Istanbul, Doğan kitap, 2009.
  • Alada, Adalet, Osmanlı-Türk Şehrinde Mahalle, Istanbul, Sümer Kitapevi, 2008.
  • Arıkboğa, E., « Yerel yönetimler, Katılım ve Mahalle Muhtarlığı », mémoire de master, Université de Marmara, 1998.
  • Şevran S., « The place of neighborhood administration in the Turkish administrative system: the case of Ankara », thèse de master, Middle East Technical University, 2005.
  • Türk Belediyecilik Derneği, Konrad Adenauer Vakfı, Mahalle muhtarları ve belediye ilişkileri, Ankara, 1998.
  • IULA-EMME, Kent Yonetimlerinin Demokratiklesmesi Surecinde Mahalle, Istanbul, Kent basımevi, 2000.
  • Ortaylı, İ. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840- 1880), Ankara: TTK Yayınları, 2000.
  • Erder, Sema, Istanbul’a bir kent kondu. Ümraniye, Istanbul, İletişim, 1996.
  • Hüseyin Irmak, İstanbul’da bir kadim semt yaşadığım Kurtuluş, Istanbul, Aras, 2003
  • Pinçon, Michel, Pinçon-Charlot, Monique, Les Ghettos du Gotha : comment la bourgeoisie défend ses espaces, Paris, Seuil, 2007.
  • Authier, Jean-Yves ; Guérin-Pace, France ; Bacqué, Marie-Hélène, Le quartier : Enjeux scientifiques, actions politiques et pratiques sociales, Paris, La Découverte, 2007.
  • Keller, Suzanne, The urban neighborhood : a sociological perspective, Random, 1968.

Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’de mahalle üzerine çalışmalar

Version française

Mayis 2013

Mahalle/semt, son zamanlarda Fransa’daki gibi bir siyasi eylem çerçevesi şeklinde Türkiye’de başgöstermemiştir. Fransızca’daki “quartier” sözcüğü Türkçe’de iki terime karşılık gelmektedir : kentin temel idari birimi olan mahalle ve de hiçbir idari varlığa karşılık gelmeyen ama daha büyük olup şehirde daha çok bilinen semt. Kent genişlemesi ve büyük şehrin getirdiği insanların birbirlerini tanımamaları durumu sözkonusuyken Türkiye’de mahallenin yeniden ele alınışı, öncelikle imgesel yollarla, özellikle televizyon yapımları ile edebi yapıtlar üzerinden gerçekleşmektedir. Vitrin, bu gözlemlerden yola çıkarak, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’de mahallenin insani bilimler alanında ele alınış şekline eğilmektedir.

Topluluk kimliği, siyasi özerklik ve halk girişimlerinden yoksun olduğu görüşlerini barındıran islami kentlere bakış dahilinde mahalle, uzun zaman Osmanlı şehri araştırmalarında zorunlu bir terim olarak yer almıştır. Bu « islami kent » bakışı çerçevesinde mahalle, sabit ve kendi üzerine kapalı, hatta kendi kendine yeten, devlet etkisini geçirmez bir oluşum ve Osmanlı şehrinin sabitliğinin güvence ve hatta simgesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Kendi pazar, okul, çeşme ve kahvesi olan, herşeyin bakımının dini bağışlar yoluyla yapıldığı ; çoğunlukla dini bir cemaatin bir tapınak etrafında toplanmasıyla oluşan mahalle, Osmanlı şehrinin kesitlerine de delalet etmektedir. Mahalle, sıklıkla kök, dil ve din bakımından benzerlik gösterdiğinden genellikle tutarlı bir birim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu açıdan, mahalle cemaatle eş anlamlı olup şehir de bir parçalar bütünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Kentin kesiti değil de kent içinde bir kesit olarak mahalle, cemaat ve kimliğin kuvvetli bir işareti olarak kabul görmektedir (Rinaldo Marmara, 2003).

1970li yıllardan itibaren şehircilik tarihiyle ilgili çalışmalarda bu görüşün eleştirilip ondan uzaklaşılması, özcü mahalle fikrinin tamamen yeniden gözden geçirilmesine yöneltmiştir. Mahalleyi nadiren ana çalışma konusu olarak ele alan bu yeni tarih yazımında, mahallenin fiziki özelliklerindense daha çok sakinleri ve onları bir araya getiren ilişkiler vurgulanmaktadır. Artık mahalle, daha esnek ve muğlak bir oluşum olarak karşımıza çıkmakta aynı zamanda sosyal ve etnik olarak da daha çok çeşitlilik göstermektedir. Aidiyet yeri olduğu kadar bir geçiş ve akış ikamesi olarak kabul edilmekte ve kapalılığından çok diğer mahalleler ve şehrin bütünüyle olan iIişkisinin altı çizilmektedir. Coğrafi olarak en küçük birim olsa da mahalle, şehir sakinleri için sosyal, ekonomik ve ilişkiler açısından en çok anlam ifade eden basamaktır. Bununla birlikte Cem Behar’ın, arşiv kayıtlarının zenginliği (mahalle muhtarı kayıtları) sayesinde vücut bulan araştırmasının dışında sosyal doku incelemesini mümkün kılan kaynaklar sayıca az ve dağınık haldedir. Bu durum, belki de nüfus sayımı sonuçlarının mahalle boyutunda ele alınmayışından kaynaklanıyor olabilir ki bu da her türlü yerel ve kısıtlı boyut odaklı incelemeleri zorlaştırmaktadır. 

Cumhuriyet döneminde mahalle ile ilgili araştırmalar daha da büyük eksiklikler göstermektedir. Köyler, işin siyasi boyutu da dahil olmak üzere modernleşme ve ulusla bütünleşme yönünden ne kadar ele alındıysa mahalle konusu da o kadar boşlanmıştır. Bundan ötürü siyasal sosyoloji alanında mahalle ve muhtarlıkları alanında pek az çalışma bulunmaktadır. İdari bilimler sahasında birkaç çalışma, bunların diğer idari birimlerle ilişkileri ile semt imkanlarının belirlenmiş hedeflere uygunlaştırılmaları üzerinde durmuştur. Mahalle, yerel siyasal çalışmalar içinde uç bir konu teşkil etmektedir. Bununla birlikte, özellikle 1970li yılların bir tutum ve siyasal gerilim ikamesi olarak incelenmiştir (1 mayıs, Şükrü Aslan). Çok yakın zamanda birkaç çalışma, demokratikleşme açısından mahalleyi bir yakın siyasi katılım alanı olarak kabul etmiştir. 

2007 ve 2008’de mahalle Türkiye gündemine ülkenin tarih ve siyasal bilimler alanlarının en bilinen isimlerinden Şerif Mardin’in sözünü ettiği mahalle baskısı tartışması ile tekrardan oturmuştur. Mardin tarafından ötekinin « bakışı » olarak tanımlanan baskı, toplumun kendinde barındırdığı sosyal denetlemeye gönderme yapmaktadır ki bu, sözkonusu alan ne kadar dar ve yakınlık ne kadar güçlüyse o kadar kolay işlemektedir. Mahalle, türlü unsurların büyük ölçüde devlet denetimi dışında yaşam alanı olduğundan Osmanlı ve Türk şehirlerinde tam da bu türden bir baskı ikamesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Böyle bir durumda, toplumu tepeden inme bir modernleştirme projesi, onun durağanlığı değil de direnç gücü ve alternatif düzenler dayatma kudreti gözönüne alındığında tehlikeye düşebilir. Kuvvetli siyasi ayrılıklar bağlamında akademik olmaktan çok medyatik olan sözkonusu tartışma, – özellikle başörtüsüyle ilgili – böylesi bir baskının varlığı ve bunun aşağıdan bir İslamlaşma getirme olasılığı üzerine yoğunlaşmıştır.

Konuyu işlemek için kullanılan açıların çokluğuna rağmen, mahalle, kentsel olguların karmaşıklığını işlemek için ayrıcalıklı bir girizgah teşkil etmemektedir. İlginçtir ki mahallenin yeniden ele alınışı üniversite çevrelerinin dışında vücut bulmaktadır. İstanbul’un bir hiper metropol olup uluslararasılaştığı bir dönemde, mahallenin yeniden ele alınışı, terimin sıklıkla tasvirci ve geşmişsever bir anlayışla ilişkilendirilerek geçmişin katılaştırıldığı yeni tür bir özcülüğe zaman zaman yol açmaktadır.

  • Egemen Yılğur, Nişantaşı Teneke Mahallesi, Teneke Mahalle Yoksulluğundan Orta Sınıf Yerleşimine, Istanbul, İletişim, 2012.
  • Cem Behar, Neighborhood in Ottoman Istanbul: Fruit Vendors and Civil Servants in the Kasap İlyas Mahalle, Istanbul, State University of New York – Suny, 2003.
  • Şükrü Aslan, 1 Mayıs Mahallesi : 1980 Öncesi Toplumsal Mücadeleler ve Kent, Istanbul, İletişim, 2004
  • M. Poyraz, L. Gandais, Ş. Aslan, Les quartiers populaires et la ville. Les varoş d’Istanbul et les banlieues parisiennes, Paris, L’Harmattan, 2004.
  • Amy Mills, Streets of Memory: Landscape, Tolerance, and National Identity in Istanbul, University of Georgia Press, 2010.
  • Erol Tümertekin, İstanbul’da bir sanayı bölegesi Bomonti, Istanbul, Istanbul Universitesi, 1967.
  • Didem Danış, Ebru Kayaalp, Elmadağ: A Neighborhood in Flux, Istanbul, Les dossiers de l’IFEA, 2004.
  • “De l’empire ottoman à la Turquie actuelle : Le quartier (Mahalle). Approche des normes et des usages », Dossier préparé par Işık Tamdoğan dans Anatolia Moderna X, Istanbul, IFEA, 2004.
  • Numéro de la revue Istanbul sur le mahalle
  • Özer ERGENÇ, « Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine » dans Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 4, 1984.
  • Tolga Islam, İstanbul’da soylulaştırma : Galata örneği : Yüksek Lisans Tezi : Tez danışmanı İsmet Ağaryılmaz : Yıldız Teknik Üniversitesi İstanbul 2003.
  • Noémi Lévy-Aksu, Ordre et désordres dans l’Istanbul ottomane (1879-1909), De l’Etat au quartier, Karthala, 2013.
  • Ruşen Çakır, Mahalle baskısı. Prof. Şerif Mardin’in Tezlerinden Hareketle Türkiye’de İslam, Cumhuriyet, Laiklik ve Demokrasi, Istanbul, Doğan Kitap, 2008
  • İrfan Bozan, Ruşen Çakır Mahalle baskısı var mı, yok mu ? Istanbul, Doğan kitap, 2009.
  • Alada, Adalet, Osmanlı-Türk Şehrinde Mahalle, Istanbul, Sümer Kitapevi, 2008.
  • Arıkboğa, E., « Yerel yönetimler, Katılım ve Mahalle Muhtarlığı », mémoire de master, Université de Marmara, 1998.
  • Şevran S., « The place of neighborhood administration in the Turkish administrative system: the case of Ankara », these de master, Middle East Technical University, 2005.
  • Türk Belediyecilik Derneği, Konrad Adenauer Vakfı, Mahalle muhtarları ve belediye ilişkileri, Ankara, 1998.
  • IULA-EMME, Kent Yonetimlerinin Demokratiklesmesi Surecinde Mahalle, Istanbul, Kent basımevi, 2000.
  • Ortaylı, İ. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840- 1880), Ankara: TTK Yayınları, 2000.
  • Erder, Sema, Istanbul’a bir kent kondu. Ümraniye, Istanbul, İletişim, 1996.
  • Hüseyin Irmak, İstanbul’da bir kadim semt yaşadığım Kurtuluş, Istanbul, Aras, 2003
  • Pinçon, Michel, Pinçon-Charlot, Monique, Les Ghettos du Gotha : comment la bourgeoisie défend ses espaces, Paris, Seuil, 2007.
  • Authier, Jean-Yves ; Guérin-Pace, France ; Bacqué, Marie-Hélène, Le quartier : Enjeux scientifiques, actions politiques et pratiques sociales, Paris, La Découverte, 2007.
  • Keller, Suzanne, The urban neighborhood : a sociological perspective, Random, 1968.

Osmanlı İmparatorluğu’nda kadın ve cinsiyet çalışmaları

Version française

Nisan 2013

1970 ve 1980li yıllarda Amerikalı akademisyenlerin başını çektiği cinsiyet çalışmaları ile kadın çalışmaları, uluslararası planda güçlü bir gelişme kaydetmiştir. Ancak bugün bile, bu çalışmaların araştırma konuları hakkında karışıklık sözkonusudur. Women studies ya da kadın çalışmaları, özellikle kadınların bulundukları koşulları araştırmayı amaçlamaktadır – ve kadın çalışmaları ile feminist çalışmalar arasındaki sınır bir hayli incedir. Cinsiyet çalışmaları ya da gender studies, cinsiyetler arası ilişkileri ele alır. Cinsiyet kavramı burada biyolojik değil kültürel açıdan işlenir. Hatta Simone de Beauvoir’ın meşhur cümlesi « Kadın doğulmaz, kadın olunur », bu fikri gayet iyi özetler. Beauvoir’ın bununla demek istediği kadın olmanın toplumla ilişki sonucu edinilmiş birtakım belirli davranışlar topluluğuna işaret etmesidir. Bu saptamadan yola çıkarak cinsiyet çalışmaları; kadın, erkek, hadım, transseksüel, zengin, yoksul, burjuva, işçi ya da soylu olsun; bireylerin davranışlarını belirleyen toplumsal ve kültürel verileri tanımlamaya çalışır. Burada önem, bir cinsin diğerleriyle ilişkisindedir çünkü her bir kişi başkalarına özellikle de karşıtına göre tanımlanır (kadınlık ancak erkekliğin ne olduğu ifadesiyle olan ilişkide, hadım olmak da erillik koşulları ile ilişkilendirilerek anlaşılır, bu örnekleri çoğaltmak mümkündür).

Osmanlı tarihi araştırmaları kadın ve cinsiyet çalışmalarından etkilenmemiş değildir. Önemli sayıda araştırma mevcuttur ancak bilimsel yayın diye geçen çatı altındaki derin eşitsizlikler can sıkıcıdır. Örneğin, kadın ve cinsiyet çalışmalarındaki metod ortaklığının gereksizce altının çizilmesi eğilimi eleştirilebilir. Sözkonusu araştırmaların göreceli önemi, bu çalışmaların başta birkaç Amerikan akademisyen ya da o modeli takip edenlerce gerçekleştirildiği gerçeğini de gözardı edemez. Kadın veya cinsiyet çalışmalarının bilimsel üretkenliklerinin henüz başında olmalarına rağmen yollarının sonuna vardıklarını duymak ilginçtir. Aslında, çalışmaların çoğunlukla kaynaklar nedeniyle birtakım imtiyazlı alanlara yoğunlaştığını saptamak da dikkat çekicidir. Böylelikle, kadı kayıtları veya fetva derlemelerinden faydalanarak, özellikle evlilik ve boşanma, varlık ve miras konuları bu araştırmalar için odak noktası olmuştur. İşlenen konular listesine siyasi ya da hayırsever roller ile köleliği ekleyebiliriz. Bu ayın vitrininde sergilenen eserler, (herhangi bir kapsam iddiasına düşmeksizin) sözkonusu alanda en önemli katkıları sağlamışlar arasında sayılıp yukarıda sayılan belirleyici özelliklerle kesişmektedir.

Femmes et genre dans l’Empire ottoman

Türkçe çeviri

Avril 2013

Nées dans les années 1970-80 sous la poussée des universitaires américains, les gender studies et women studies ont connu un fort développement international. Pourtant, aujourd’hui encore, des confusions existent concernant leur objet d’étude respectif. Les women studies ou études des femmes ont pour objectif un travail sur les conditions féminines en particulier – et la frontière entre ces travaux et les études féministes (feminist studies) demeure très fine. Les études sur le genre ou gender studies ont pour vocation d’étudier les relations entre les sexes. La notion de sexe n’est alors pas considérée sous son aspect biologique, mais culturel. La célèbre phrase de Simone  de Beauvoir « on ne naît pas femme, on le devient » résume d’ailleurs parfaitement l’idée : elle entend par là qu’être femme renvoie à tout un univers comportemental codifié, acquis socialement. Partant de cette constatation, les travaux sur le genre cherchent à déterminer les données socio-culturelles qui définissent les comportements des individus, qu’ils soient hommes, femmes, eunuques, transsexuel(le)s, mais aussi riches ou pauvres, bourgeois, prolétaires ou aristocrates, etc. L’accent est mis sur les relations d’un « genre » avec les autres, car chacun se définit par rapport aux autres, tout particulièrement son opposé (être femme ne peut se comprendre que dans un rapport à ce que signifie être homme ; être eunuque, dans une relation avec la condition masculine et la condition masculine, et ainsi de suite).

Le domaine des études ottomanes n’a pas échappé à l’attrait des études sur les femmes et le genre. Les travaux ont été nombreux, mais on peut déplorer l’existence d’inégalités profondes dans la production scientifique faite sous ce label. On reprochera notamment la tendance à voir dans les études sur les femmes et celles sur le genre une équivalence méthodologique qui n’a pas lieu d’être. L’importance relative de la production ne saurait non plus dissimuler le fait qu’elle demeure principalement l’œuvre de quelques universitaires américains ou formés selon ce modèle. Il est fort surprenant d’entendre dire que les women ou gender studies auraient épuisées leurs capacités de production d’un savoir scientifique, alors même qu’elles n’en sont qu’à leur début. De fait, il est remarquable de constater que les travaux se sont concentrés principalement sur certains terrains privilégiés, du fait des sources bien souvent. Ainsi, ce sont surtout les questions de mariages et de divorces, de détention de biens et d’héritages, qui ont bénéficié de la plupart des attentions, grâce à l’usage des registres de cadi ou des compilation de fatwa. On ajoutera à la liste les réflexions sur le rôle politique ou philanthropique et sur l’esclavage. Les ouvrages exposés ce mois-ci en présentoir, qui comptent parmi les contributions les plus significatives dans le domaine (sans prétendre à une quelconque exhaustivité), recoupent les spécificités susdites. 

  • PEIRCE Leslie P.,  The Imperial Harem : Women and Sovereignty in the Ottoman Empire
  • ZILFI Madeline C. (ed.),  Women in the Ottoman Empire : Middle Eastern Women in the Early Modern Era
  • FAROQHI Suraiya,  Stories of Ottoman Men and Women : Establishing Status, Establishing Control
  • DAVIS Fanny, The Ottoman Lady : A Social History from 1718 to 1918
  • PRÄTOR Sabine, NEUMANN Christoph K. (eds.),  Frauen, Bilder und Gelehrte : Studien zu Gesellschaft und Künsten im Osmanischen Reich / Arts, Women and Scholars : Studies in Ottoman Society and Culture : Festschrift Hans Georg Majer : Band / Volume I, Volume II
  • KARAKIŞLA Yavuz SelimWomen, Women, War and Work in the Ottoman Empire: Society for the Employment of Ottoman Muslim Women 1916-1923
  • ZILFI Madeline C.,  Women and Slavery in the Late Ottoman Empire, the design of difference
  • BUTUROVİÇ Amila, SCHICK Irvin Cemil,  Women in the Ottoman Balkans. Gender, Culture and History
  • ŞENOCAK-THYS Lucienne,  Ottoman Women Builders. The architectural Patronage of Hatice Turhan Sultan
  • PEIRCE Leslie,  Morality Tales : Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab
  • ESPOSITO L. John,  Women in muslim family law
  • DEAL Roger A.,  Crimes of Honor, Drunken Brawls and Murder – Violence in Istanbul Under Abdülhamid II
  • DURAN Tülay (éd.), Tarihimizde Vakıf Kuran Kadınlar : Hanım Sultan Vakfiyyeleri /  Deeds of Trust of the Sultans Womenfolk / Actes de fondation de Sultane Hanım
  • SÖNMEZ Emel, Turkish Women in Turkish Literature of the 19th Century
  • RUGGLES Fairchild (éd.), Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies
  • DURSTELER Eric R., Renegade Women, Gender, Identity, and Bounderies in the Early Modern Mediterranean
  • TUCKER Judith E.,  Women, Family and Gender in Islamic Law
  • KEDDIE N.R., BARON B. (éds.), Keddie, Women in the Middle Eastern
  • MONTAGU Lady Mary, L’islam au péril des femmes : Une Anglaise en Turquie au XVIIIe siècle
  • SAKAOĞLU Necdet,   Bu Mülkün Kadın Sultanları, Vâlide Sultanlar, Hâtunlar, Hasekiler, Kadınefendiler, Sultanefendiler
  • ULUÇAY Çağatay, Harem II
  • ULUÇAY Çağatay, Padişahların kadınları ve kızları
  • AKGÜNDÜZ Ahmet, İslâm hukukunda kölelik-câriyelik müessesesi ve Osmanlı’da harem
  • HANOUM Leïla, Le harem impérial et les sultans au XIXe siècle
  • PENZER N.M., The Harem : An Account of the Institution as it Existed in the Palace of the Turkish Sultans with a History of the Grand Seraglio from its Foundation to the Present Time
  • SCHNEIDER Marcel, EVIN Alpay, Le harem impérial de Topkapı
  • ANHEGGER-EYÜBOĞLU Mualla,  TopkapıSarayında Padişah Evi (Harem) 

Le commerce : Un objet d’étude multiforme et pluridisciplinaire

Türkçe çeviri

Mars 2013

« Les clients continuent à venir chez moi car chez DIA, on fait passer les produits à la caisse et on ne dit que bonjour et au revoir. Ici, les gens me connaissent, ils prennent le temps de discuter. »

Ces paroles d’un épicier de Tophane illustrent le fait que le local commercial, lieu d’échanges de nature économique, est également un espace traversé de relations interpersonnelles variées ; la discussion avec un commerçant peut donner lieu à un échange d’informations, la sélection de tel ou tel lieu pour faire ses achats peut résulter de choix identitaires… Ces critères de choix associés à la recherche du moindre coût, à l’accessibilité des lieux et à la nature de l’offre donnent lieu à la création de territoires de consommation révélant l’évolution du profil social et de la structure urbaine des territoires d’Istanbul.
 Le commerce comme objet d’étude a un intérêt particulier à Istanbul, qui fut tout au long de son histoire une plaque tournante du commerce dont l’importance et l’ancienneté est encore visible dans le tissu urbain, notamment au sein de la péninsule historique. Le Grand Bazaar, parfois considéré comme le premier exemple de centre commercial (Rem Koolhaas), ou encore les han, ces ensembles de locaux commerciaux situés à Eminönü depuis le début de l’Empire ottoman, pouvant tout à la fois jouer le rôle d’atelier de production et de lieu de vente, témoignent du riche passé commerçant de la ville.
Aujourd’hui, Istanbul constitue un bassin de quatorze millions de consommateurs (auxquels s’ajoutent les neuf millions et demi de touristes annuels (chiffre de 2011)) établis sur un territoire en forte croissance spatiale. Portées par ces dynamiques, la quantité et la variété des formes de commerce ont considérablement augmenté depuis les années 1990. Aux petits commerces (épiciers, vendeurs de fruits…), vendeurs ambulants et marchés fermés ou ouverts se sont ajoutées des formes variées de lieux de consommation ; les centres commerciaux (dont le premier, Galleria, a été inauguré en 1988), les supermarchés et hypermarchés (arrivée de Carrefour en 1993 sur la rive asiatique), les surfaces spécialisées (Bauhaus, enseigne spécialisée dans le bricolage implantée en 1996 à côté du premier Carrefour), marques discount, enseignes franchisées, petits formats des grandes marques tels Carrefour Express… Le commerce est de plus en plus multiforme, favorisant les compétitions mais aussi les complémentarités. Cette progression de l’offre commerciale est parfois particulièrement intense; les AVM (alışveriş merkezi, centre commercial) sont non seulement présents en quantité (en 2010, le nombre des AVM achevés dans le département d’Istanbul était estimé à quatre-vingt-seize par l’Association des Investisseurs en Centres Commerciaux (AYD)) mais servent également d’outils à l’urbanisme. Supports du marketing urbain, ils sont très souvent associés aux projets résidentiels ou mixtes dont ils constituent parfois le fer de lance. Ainsi, le commerce était et devient encore davantage un élément central des projets urbains, particulièrement omniprésent à Istanbul.

Ainsi, une première série d’ouvrages reviendra sur les formes historiques du commerce stambouliote en revenant sur l’histoire des commerçants, des marchés et des han.
Une deuxième série d’ouvrages et d’articles illustre la variété des formes du commerce à Istanbul, du Grand Bazar (Story of Grand Bazaar, Çelik Gülersoy), aux vendeurs informels (Marchands de rue à Istanbul, Présence urbaine d’une offre commerciale en perpétuelle recomposition spatiale, Joël Meissonnier) en passant par les centres commerciaux (The shopping mall as an emergent public space in Turkey, Erkip) et les épiciers (journal de la chambre de commerce des épiciers).
Une troisième série de livres et d’articles se propose de fournir des exemples de travaux explorant le commerce, le commerçant et les pratiques de consommation comme des objets d’étude qui cristallisent et provoquent un certain nombre de dynamiques économiques, sociales et urbaines. La sélection ne s’est pas limitée au cas d’Istanbul mais a tenté de rendre compte avant tout de la richesse de cette approche en laissant la place à des ouvrages théoriques tels les travaux de Daniel Miller, un anthropologue qui a étudié pendant un an les pratiques de consommation d’une rue londonienne.

Ce présentoir, sans être exhaustif, souhaite illustrer à travers une variété de supports (articles, magazines, livres, thèses) et d’approches (études de cas, romans, ouvrages théoriques) les formes diverses que peuvent prendre les espaces de l’échange commercial et l’intérêt de leur analyse pour la compréhension de phénomènes de nature économique, sociale et urbaine, sur les territoires urbains en général et à Istanbul en particulier.

Liste des ouvrages sélectionnés pour le présentoir

  • CEZAR, Mustapha, (1985), Tipik yapılariyle Osmanlı şehirciliğinde çarşı ve klasik dönem imar sistemi,  MSÜ Mimarlık Fakültesi
  • BECH, Victoire, (2010), L’incidence de la gentrification sur la vie nocturne du quartier Tünel Asmalimescit à Beyoglu (Istanbul), enquête de terraindans le cadre du Séminaire sur la Turquie contemporaine, à l’Institut français des études anatoliennes d’Istanbul (IFEA)
  • DESSE., R-P, FOURNIE, A., GASNIER A., LEMARCHAND, N., METTON., A., SOUMAGNE., J., (sous la direction de), (2008), Dictionnaire du commerce et de l’aménagement, Rennes, Presses Universitaires de Rennes.
  • ERKIP, F., (2003), « The shopping mall as an emergent public space in Turkey », Environment and Planning A, 2003, volume 35, pp. 1073-1093.
  • HARİS, Exertzoglou,(2003),  “The cultural uses of consumption: Negotiating class, gender, and nation in the ottoman urban centers during the 19th century” Int. J. Middle East Stud. 35
  • FİDAN, Mehmet Sadettin, (2009), Geçmişten günümüze Türk hanları, İstanbul Tıcaret odası
  • FOX Richard, T. LEARS, Jackson Editors (1983), The Culture of Consumption: Critical Essays in American History,1880-1980,
  • GÜLERSOY Çelik, (1990), Story of the Grand Bazaar, Istanbul Kitaplığı
  • GÜNDÜZ Özdeş, (1998), Türk çarşıları, Tepe yayıları.
  • İLKUÇAN, Altan, Gentrification, community and consumption: Constructing, conquering and contesting “the Republic of Cihangir”, Master of science in business administration in the department of management of Bilkent university, Ankara
  • İSTBAKO, Revue Bakkal Dünyası, (juillet-aout 2008) n°8
  • KOÇU, Reşad ekrem, (2002), Tarihte İstanbul esnafı, Doğan Kitapçılık
  • LEHMAN-FRISCH, Sonia, CAPRON, Guénola,  « Le sentiment de quartier en milieu gentrifié : de San Francisco à Bogotá », Le quartier, Collection Recherche, La Découverte, (2007)
  • MEISSONNIER, J., (2006), Marchands de rue à Istanbul, Présence urbaine d’une offre commerciale en perpétuelle recomposition spatiale, Les dossiers de l’Ifea (série : la Turquie aujourd’hui), n°19.
  • MILLER Daniel, « Une rue du nord de Londres et ses magasins : imaginaire et usages »,
    Ethnologie française, 2005/1 Vol. 35, p. 17-26. DOI : 10.3917/ethn.051.0017
  • İSTOÇ, Plaquette de promotion projet commercial
  • Revue Urbanisme (2011), «  Le centre commercial contre la ville ? », n°377
  • SHIELDS Rob, (1992), Lifestyle Shopping, The subject of consumption, The international library of Sociology
  • TANATAR-BARUH, Lorans,(1993), Study in Commercial Life and Practices in Istanbul at the Turn of the Century : The Textile market, I and II, BA in Economics : Boğaziçi University
  • UNDERHILL, P. 2004. Call of the Mall: The Geography of Shopping. Simon & Schuster.
  • ZOLA, Au bonheur des dames, Folio Classique

Çok şekilli ve disiplinlerarası bir çalışma konusu olarak ticaret

Version française

Mart 2013

« Müşteriler bana gelmeye devam ediyorlar çünkü Dia’da ürünler kasadan geçirilip sadece merhaba ile güle güle deniliyor. Burada, insanlar beni tanıyor, benimle sohbet ediyorlar. »

Tophane’deki bir bakkalın bu sözleri, alışveriş yeri olan ticarethanelerin çeşitli kişilerarası ilişkilere de gebe bir mekan olduğunu, esnafla yapılan sohbetin bilgi sağlayıcı tarafını ve alışveriş yapılacak yerin seçiminin de birtakım seçimlerden doğduğunu göstermektedir… Düşük fiyat arayışı, ulaşım kolaylığı ve de arzın özelliklerine bağlı olan bu seçim kıstasları, İstanbul’un kentsel yapısı ve toplumsal profilinin göstergesi olan tüketim bölgelerini doğurmaktadır.

 Çalışma konusu olarak İstanbul ticarethaneleri ayrı bir önem teşkil etmektedir. Tarih boyunca bir ticaret merkezi olmuş İstanbul’un bu anlamda önem ve geçmişi halen kent dokusunda kendisi bilhassa tarihi yarımadada göstermektedir. Bazen ilk AVM örneği olarak kabul gören (Rem Koolhaas) Kapalı Çarşı ya da Osmanlı İmparatorluğu başından bu yana  Eminönü’nde konuşlanmış ticarethane toplulukları olan hanlar, hem üretim hem de satış mekanları olabilmeleri bakımından şehrin ticari geçmişinin zenginliğine işaret etmektedir.  

Bugün İstanbul kuvvetli bir mekansal büyüme bölgesine konuşlanmış on dört milyonluk tüketici havuzuna tekabül etmektedir ki buna yılda dokuz buçuk milyon turist (2011 sayımları) eklenmektedir. Böylesi bir hareketlilik sonucu, 1990lı yıllardan itibaren ticarethanelerin sayı ve çeşitleri ciddi şekilde artış göstermiştir. Küçük ticarethane (bakkal, manav), işportacı, açık ya da kapalı pazar yerlerine çeşitli tüketim mekanları katılmıştır ; AVMler (ilki 1988’de açılan Galleria), süper ve hiper marketler (1993’de Asya tarafına Carrefour’un gelişi), temalı gros marketler (1996’da ilk Carrefour’un yanına ‘kendin kur’ temalı Bahaus kuruluşu), indirim süpermarketleri, özel isim kullanma hakkı gerektiren markalar, Carrefour Express gibi büyük markaların küçük boyutluları gibi… Alışveriş mekanlarının giderek çokşekillileşmesi rekabet ve tamamlayıcılığı kuvvetlendirmektedir. Ticari arzın bu ilerleyişi bazen kuvvetli şekilde kendini gösterebilir ; AVMler (alışveriş merkezleri) yalnızca rakam bakımından öne çıkmakla kalmayıp (2010’da Alışveriş Merkezi Yatırımcıları Derneği İstanbul’da bitirilen AVM sayısının tahmini olarak doksan altıyı bulacağı belirtmiştir) ayrıca şehircilik alanında bir araç görevi de görmektedir. AVMler şehircilik pazarlamasının bir aracı olarak çoklukla toplu konut projelerinin en önemli unsuru olarak öne çıkmaktadır. Yani alışveriş mekanları kentleşme projelerinde eskiden oldukları gibi hatta bugün daha da fazla kilit unsur olarak İstanbul’un her yerinde karşımıza çıkmaktadır.

İlk eser seçkisi İstanbullu ticaretin tarihsel boyutu hakkında olup esnaf, pazar ve hanların tarihini ele almaktadır.

İkinci seçki İstanbul’daki esnaf dükkanlarının çeşitliliğini, Kapalıçarşı’dan (Story of Grand Bazaar, Çelik Gülersoy), işportacılara (Marchands de rue à Istanbul, Présence urbaine d’une offre commerciale en perpétuelle recomposition spatiale, Joël Meissonnier), AVMlerden (The shopping mall as an emergent public space in Turkey, Erkip) bakkallara (bakkallar odası gazetesi) değinerek göstermeyi amaçlamaktadır.

Üçüncü kitap ve makale seçkisi, bir takım ekonomik, toplumsal ve kentsel hareketlenmeleri ateşleyen ve oluşturan ve bir çalışma konusu olarak ele alınan dükkan, esnaf ve tüketim alışkanlıkları üzerine yapılmış çalışma örneklerini sunmayı amaçlamaktadır. Seçki yalnızca İstanbul ile sınırlı olmaktansa yöntemin zenginliğini ortaya koymak adına, antropolog Daniel Miller’ın bir yıl boyunca Londra’da bir sokakta tüketim alışkanlıklarıyla ilgili yaptığı çalışması gibi kuramsal çalışmalara yer vermek istemiştir.

Bu vitrin, gerek belge (makale, dergi, kitap, tez) gerekse yöntem (saha çalışması, roman, kuramsal eser) çeşitliliği sayesinde alışveriş mekanlarının bürünebileceği şekil ve genel olarak kent alanları ve özellikle İstanbul’da görünürleşen ekonomik, toplumsal ve kentsel olguları anlamak adına yapılan incelemeleri sunmaya bir kapsam iddası olmaksızın çalışmaktadır.

Vitrin için seçilmiş kitap listesi:

CEZAR, Mustapha, (1985), Tipik yapılariyle Osmanlı şehirciliğinde çarşı ve klasik dönem imar sistemi,  MSÜ Mimarlık Fakültesi
BECH, Victoire, (2010), L’incidence de la gentrification sur la vie nocturne du quartier Tünel Asmalimescit à Beyoglu (Istanbul), enquête de terraindans le cadre du Séminaire sur la Turquie contemporaine, à l’Institut français des études anatoliennes d’Istanbul (IFEA)
DESSE., R-P, FOURNIE, A., GASNIER A., LEMARCHAND, N., METTON., A., SOUMAGNE., J., (sous la direction de), (2008), Dictionnaire du commerce et de l’aménagement, Rennes, Presses Universitaires de Rennes.
ERKIP, F., (2003), « The shopping mall as an emergent public space in Turkey », Environment and Planning A, 2003, volume 35, pp. 1073-1093.
HARİS, Exertzoglou,(2003),  “The cultural uses of consumption: Negotiating class, gender, and nation in the ottoman urban centers during the 19th century” Int. J. Middle East Stud. 35
FİDAN, Mehmet Sadettin, (2009), Geçmişten günümüze Türk hanları, İstanbul Tıcaret odası
FOX Richard, T. LEARS, Jackson Editors (1983), The Culture of Consumption: Critical Essays in American History,1880-1980,
GÜLERSOY Çelik, (1990), Story of the Grand Bazaar, Istanbul Kitaplığı
GÜNDÜZ Özdeş, (1998), Türk çarşıları, Tepe yayıları.
İLKUÇAN, Altan, Gentrification, community and consumption: Constructing, conquering and contesting “the Republic of Cihangir”, Master of science in business administration in the department of management of Bilkent university, Ankara
İSTBAKO, Revue Bakkal Dünyası, (juillet-aout 2008) n°8
KOÇU, Reşad ekrem, (2002), Tarihte İstanbul esnafı, Doğan Kitapçılık
LEHMAN-FRISCH, Sonia, CAPRON, Guénola,  « Le sentiment de quartier en milieu gentrifié : de San Francisco à Bogotá », Le quartier, Collection Recherche, La Découverte, (2007)
MILLER Daniel, « Une rue du nord de Londres et ses magasins : imaginaire et usages »,
Ethnologie française, 2005/1 Vol. 35, p. 17-26. DOI : 10.3917/ethn.051.0017
İSTOÇ, Plaquette de promotion projet commercial
Revue Urbanisme (2011), «  Le centre commercial contre la ville ? », n°377
SHIELDS Rob, (1992), Lifestyle Shopping, The subject of consumption, The international library of Sociology
TANATAR-BARUH, Lorans,(1993), Study in Commercial Life and Practices in Istanbul at the Turn of the Century : The Textile market, I and II, BA in Economics : Boğaziçi University
UNDERHILL, P. 2004. Call of the Mall: The Geography of Shopping. Simon & Schuster.
ZOLA, Au bonheur des dames, Folio Classique

Tarihin Kamusal Alanda Kullanımı

Version française

Şubat 2013

fetih-1453-1356526678Çevremiz, tarihçilerin bilimsel çalışmalarını da aşan şekilde tarihe göndermelerle doludur. Tarih, bu göndermeler aracılığıyla da üreyip yeniden çoğalmaktadır. Tarihin kamusal alanda kullanımı, Türkiye’de haliyle tartışmalara sahne olmakla beraber, bu konu etrafında şekillenen tepki, tartışma ve düşünceler sadece tabii ki Türkiye’ye has bir durum sergilememektedir.

Son dönemlerde Muhteşem Yüzyıl adlı televizyon dizisinin Türkiye’de yarattığı tartışmalar,  geçmişin kamusal alanda dolaşım, yeniden üretim ve kullanımı sorularını daha görünür kılmıştır. Altını çizmemiz gerekir ki tarihin kamusal alanda dolaşımına tek etken, televizyon ya da sinema yapımları tabii ki değildir. Geçmişin kullanılışı ya da belli bir tasvirinin oluşturulması türlü mekan ve tabakaların bir araya gelmesiyle ortaya çıkmaktadır.   

Kuşkusuz medya, sinema ve televizyon son derece revaçta. Geçen yıl Fetih 1453 filminin vizyona girmesinin yarattığı yankı da yine aynı duruma işaret etmektedir. 

Bu ayın vitrininde, geçmişin kamusal kullanımındaki alan ve katman çeşitliliğini yansıtmaya özen gösteriyoruz. Sinema ve televizyon yapımcılığının ötesinde, mimarlık ve kent mekanlarının planlanmasıyla da bir hayli ilgileniyoruz. Bu kullanımlar uzayıp gider çünkü tarihe göndermelerin görünürlüğü sadece tanınan ve tepki uyandıran kapsamlı projeleri içermemektedir -ki bu kentsel projeler arasında belli başlı şunları sayabiliriz : Taksim Meydanı’na bir Osmanlı kışlasınının yeniden inşası, ayrıca, İstiklal Caddesi’ndeki Demirören alışveriş merkezi restorasyonu ya da Çamlıca Tepesi’nde yeni bir cami inşası-. Bu türden kapsamlı projeler bir yana, geçmişe gönderme şu örneklerde de görülebilir : Eminönü’nde Osmanlı döneminin ünlü kişilerinin ismini yeniden yaşattırma amacıyla iskelelerin adlarının değiştirilmesi (Evliya Çelebi İskelesi). Aynı şekilde, eski dönem seyyar satıcı figürünün Osmanlı dönemi kostümleriyle Eminönü Meydanı’nda yeniden ortaya çıkması da yine aynı olguya işaret etmektedir.

Geçmişin kamusal alanda kullanımı müzecilik, tarih kitapları aracılığıyla eğitim, anma törenleri, kent mekanlardaki heykellerde işlenmektedir. Ayrıca bu kullanım daha az göze çarpan ortamlarda da gözlemlenebilir, örneğin lokantacılık, gıda, moda ve yeni hatıra eşyalarının ortaya çıkması gibi.

Geçmişin kamusal kullanımı çok çeşitli alanlarda karşımıza çıkmakta ve öne çıkarılan eskinin yansıma ve simgeleri de zenginlik göstermektedir. Son dönemlerde, Türkiye’deki bu uygulamalar üzerine ortaya çıkan tartışmalar bir yeni Osmanlıcılık eğilimini akla getirip çoğunlukla doğrudan siyasi güçlere dayandırılsa bile, kamusal alanda sunulan bir sürü geçmiş olduğunu hatırlatmakta fayda vardır.

Bu ayın vitrini konu hakkındaki düşüncelerimizi üç farklı açıdan işlemektedir.

  1. açı, geçmişin kamusal kullanımının gözlemlendiği alanların çeşitliliğini yansıtmayı (film, roman, kentsel planlamalar, günlük eşyaların yayılması, gıda vs…) amaçlar.
  2. açı, sadece Türkiye’ye özgün olmayan alan çalışmalarıyla, geçmişin kamusal alanda kullanılışını örneklendirmeye odaklanır.
  3. açı, geçmişin kullanımının yorumlanmasına yardımcı olacağına inandığımız birtakım kavramsal metinleri sunar.

Bu vitrin, detaylı bir döküm yapmanın ötesinde, geçmişin kamusal alanda kullanımını mercek altına almayı ve onu yalnızca tepeden inmeci olduğunu savunan bakış açısından kurtarmayı amaçlıyor. Çünkü geçmişin kamusal alanda kullanımı, her toplum ve her dönemde söz konusudur ve de bunun sadece tepeden inmeci bir durum olduğunu düşünen basit bir siyasi duruş da küçültücü olur. Burada aynı zamanda ilgimizi çeken kamusal alandaki geçmişin algılanma yolları ve bu konuda üretilen söylemler. Çünkü geçmişin  kamusal alanda, doğru ya da yanlış şekilde dolaşması, bizlere herşeyden önce zamanı nasıl algıladığımız ve de zaman ve mekan içinde varoluşumuza yüklediğimiz anlama şüphesiz işaret eder.

Konuyla ilgili aşağıdaki siteler de ziyaret edilebilir:

http://ehess.dynamiques.fr/usagespublicsdupasse/
http://cvuh.blogspot.com/

Seçilen kitapların listesi :

Robert Stradling, 20. Yüzyıl Avrupa Tarihi Nasıl Öğretilmeli, Istanbul, Tarih Vakfı, 2003
Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih. Türkiye’de ‘Resmî Tarih’ Tezinin Oluşumu (1929-1937), Istanbul, İletişim, 1996
Etienne Copeaux, Tarih ders kitaplınrda (1931-1993), Türk Tarih Tezinden Türk-Islam Sentezine, Istanbul, Tarih Vakfı, 1998
Israel Gershoni, Amy Singer, Y. Hakan Erdem, Middle East Historiographies Narrating the twentieth century, London,University of Washington Press, 2006
Dominique Chansel, Beyaz Perdeki Avrupa Tarih üğretimi ve Sinema, Istanbul, Tarih vakfı, 2003
Cüneyt Kanat, Tarihin Medya ile İmtihanı, Tarih, Medya ve Kurgu, Istanbul, Yeditepe, 2012
‘Tarih ve Roman İlişki Üzerine’ Tarih ve Toplum, aylık ansiklopedik dergi, 33.
Esra Özyürek, Nostalgia for the Modern, State Secularism and Everyday Politics in Turkey, London, Duke University Press, 2006
Yael Navaro-Yashin, Faces of the State, Princeton, Princeton University Press, 2002
Deniz Göktürk, Levent Sosyal, Ipek Türeli, Orienting Istanbul, London, Routledge, 2010
Eric Hosbawm, Terence Ranger, The invention of Tradition, Cambridge, Canto, 1992
Maurice Halbwachs, La mémoire collective, Paris, Albin Michel, 1950
Christian Delacroix, François Dosse, Patrick Garcia, Historicités, Paris, La découverte, 2009
François Hartog, Régimes d’historicité, présentisme et expériences du temps, Paris, Le Seuil, 2003
Marc Ferro, Les tabous de l’Histoire, Paris, Nil, 2002

Makaleler :

Dominique Damamme, Marie-Claire Lavabre, ‘Les historiens dans l’espace public’, Sociétés contemporaines, numéro 39, 2000
Tessa Morris Suzuki, The past within us : Media, Memory, History’ Verso, London-New-York, 2005

Basında çıkan makaleler :

Cüneyt Kanat : Tarih, Medya ve Kurgu, Birikim 23/02/2011
John Peet : The trouble with ottomania, The Economist 22/11/2010/
Suna Çağaptay, Soner Çağaptay, Ottomania all the rage in Turkey, Todays zaman 01/04/2012
Pascal Lorot : Ottomania, dans le feu l’Empire ottoman, Le nouvel Economiste 30/03/2010

Detaylı bilgi için: Tarih Diyarında Kültür Vadisi (Zeytinburnu)

Usages publics du passé

Türkçe çeviri

Février 2013

fetih-1453-1356526678Au delà de la production scientifique par les historiens, nos environnements sont parsemés de références à l’histoire, produisant et reproduisant eux aussi de l’histoire. Les usages publics de l’histoire ne cessent de soulever des polémiques en Turquie mais les réactions, débats et les réflexions face aux usages du passé dans l’espace public, ne sont bien sûr pas propres à la Turquie. Si les récents débats soulevés par la série télévisée Muhteşem Yüzyıl en Turquie ont permis de rendre la question de la circulation, reproduction et de l’usage du passé sur la scène publique plus palpable, il n’est pas inutile de rappeler qu’il n’y a bien sûr pas uniquement la production médiatique ou bien cinématographique qui participe de la circulation de l’histoire dans l’espace public. C’est dans une multiplicité d’espaces et de sphères que se pose la question de l’usage du passé ou bien de reproduction d’une certaine représentation du passé. La sphère médiatique, cinématographique et télévisée a certainement “la cote” dans ce domaine. Le récent débat soulevé lors de la sortie du film Fetih 1453 l’année dernière, participe sans doute de ce même phénomène. Le présentoir que nous avons consacré ce mois-ci aux Usages publics du passé reflète notre souci de repérer la multiplicité des sphères où il est question d’usage du passé et se veut un prolongement de la journée d’études organisée le 23 février. Au delà de la production cinématographique et télévisée, ce sont également les occurrences dans l’architecture et l’aménagement de l’espace urbain qui nous intéressent. Mais l’inventaire est vaste, car la visibilité de références à l’histoire ne se limite pas aux projets de grande envergure bien connus et controversés d’ailleurs à l’occasion des différents projets d’aménagement urbain dont le plus marquant est certainement celui de la place Taksim avec le projet de la reconstruction d’une caserne ottomane, mais également des projets de transformation urbaine ainsi la récente restauration du centre commercial Demirören sur l’avenue d’Istiklal ou encore la construction d’une nouvelle mosquée sur la colline de Çamlıca). Mentionnons également les embarcadères rebaptisés à Eminönü qui portent les noms de personnages ottomans (tel Evliya Çelebi), ou encore la réinvention de vendeurs ambulants “historiques” sur cette même place s’affublant de costumes à l’ottomane qui participent, à notre sens, du même phénomène.

Les usages publics du passé s’observent aussi dans la muséologie, à travers les manuels d’histoire dans l’enseignement, dans les cérémonies commémoratives, à travers les statues dans l’espace urbain certes mais également dans des sphères moins visibles comme la restauration et l’alimentaire, la mode vestimentaire et la circulation de nouveaux objets souvenir. Les domaines observables sont donc multiples, tout comme les symboles ou fragments du passé mis en avant. Si les récents débats concernant ces usages en Turquie ont souligné la tendance d’un néo-ottomanisme détecté dans toutes ces sphères et associé le plus souvent de manière directe aux pouvoirs politiques, il n’est pas vain de rappeler la diversité des passés choisis et circulant dans l’espace public.

L’actuel présentoir s’organise ainsi que notre réflexion sur ce sujet sur trois niveaux:

  1. Un premier niveau qui tend à rendre la multiplicité des sphères où les usages du passé sont opératoires (films, romans, aménagement urbain, circulation d’objets du quotidien, alimentation et autre).
  2. Un deuxième qui vise à présenter en guise d’exemple quelques études de cas et qui ne concernent pas uniquement la Turquie.
  3. Un troisième niveau où nous avons réuni des textes conceptuels qui à notre sens aident à l’interprétation du sens des usages du passé.

Plutôt qu’un inventaire exhaustif, ce présentoir vise à délocaliser le phénomène de l’usage public du passé et à échapper à une vision exclusivement dirigiste de ce phénomène. D’une part parce qu’il y a dans toute société et à tout les temps question d’usages publics du passé et d’autre part parce qu’il serait réducteur d’en avoir une simple vision politique, considérant qu’on aurait affaire à des phénomènes uniquement orchestrés par en haut. Ce sont aussi les modalités de la réception des produits et discours produits qui nous intéressent. Car au delà des usages ou bien mésusages du passé, la circulation du passé dans l’espace public nous enseigne certainement aussi sur notre perception du temps et le sens que nous donnons à notre présence ici et maintenant.

Voir aussi les sites:

http://ehess.dynamiques.fr/usagespublicsdupasse/

Voir la liste d’ouvrages sélectionnés :

Robert Stradling, 20. Yüzyıl Avrupa Tarihi Nasıl Öğretilmeli, Istanbul, Tarih Vakfı, 2003
Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih. Türkiye’de ‘Resmî Tarih’ Tezinin Oluşumu (1929-1937), Istanbul, İletişim, 1996
Étienne Copeaux, Tarih ders kitaplınrda (1931-1993), Türk Tarih Tezinden Türk-Islam Sentezine, Istanbul, Tarih Vakfı, 1998
Israel Gershoni, Amy Singer, Y. Hakan Erdem, Middle East Historiographies Narrating the twentieth century, London,University of Washington Press, 2006
Dominique Chansel, Beyaz Perdeki Avrupa Tarih üğretimi ve Sinema, Istanbul, Tarih vakfı, 2003
Cüneyt Kanat, Tarihin Medya ile İmtihanı, Tarih, Medya ve Kurgu, Istanbul, Yeditepe, 2012
‘Tarih ve Roman İlişki Üzerine’ Tarih ve Toplum, aylık ansiklopedik dergi, 33.
Esra Özyürek, Nostalgia for the Modern, State Secularism and Everyday Politics in Turkey, London, Duke University Press, 2006
Yael Navaro-Yashin, Faces of the State, Princeton, Princeton University Press, 2002
Deniz Göktürk, Levent Sosyal, Ipek Türeli, Orienting Istanbul, London, Routledge, 2010
Eric Hosbawm, Terence Ranger, The invention of Tradition, Cambridge, Canto, 1992
Maurice Halbwachs, La mémoire collective, Paris, Albin Michel, 1950
Christian Delacroix, François Dosse, Patrick Garcia, Historicités, Paris, La découverte, 2009
François Hartog, Régimes d’historicité, présentisme et expériences du temps, Paris, Le Seuil, 2003
Marc Ferro, Les tabous de l’Histoire, Paris, Nil, 2002

Articles :

Dominique Damamme, Marie-Claire Lavabre, ‘Les historiens dans l’espace public’, Sociétés contemporaines, numéro 39, 2000
Tessa Morris Suzuki, The past within us : Media, Memory, History’ Verso, London-New-York, 2005

Articles de presse :

Cüneyt Kanat : Tarih, Medya ve Kurgu, Birikim 23/02/2011
John Peet : The trouble with ottomania, The Economist 22/11/2010/
Suna Çağaptay, Soner Çağaptay, Ottomania all the rage in Turkey, Todays zaman 01/04/2012
Pascal Lorot : Ottomania, dans le feu l’Empire ottoman, Le nouvel Economiste 30/03/2010

Voir aussi le compte rendu de l’excursion urbaine de l’OUI dans la Vallée de la culture (Zeytinburnu)