İstanbul dışında eğitim görenler veya çalışanlar için yayınlara ulaşmanın çok zor olması aynı zamanda ulaşılan yayınların yetersizliği de akademik çalışma yapmak isteyenler için temel sorunlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda IFEA tarafından verilen kısa süreli doktora bursu, şehir dışından gelecek olan araştırmacılara gerek konaklama gerekse kütüphanedeki kitaplara ulaşma anlamında önemli bir kolaylık sağlamaktadır. Söz konusu doktora bursu kapsamında yaklaşık 3 haftalık sürede, 2017 yılında tamamladığım “Roma İmparatorluk döneminde Prusias ad Hypium” adlı yüksek lisans tezimi kitap haline çevirmek amacıyla IFEA kütüphanesinde çalışmasında bulundum. Tezimde yer verememiş olduğum bazı kaynaklardan, gravürlerden ve gezginlerin notlarından da yararlanarak kuruluşundan Osmanlı Egemenliğine kadar bir antik kentin dönüşümünü ele almaya çalıştım ve bu kapsamda bir takım düzeltmeler ve eklemeler yaptım.

Genel hatlarıyla Batı Karadeniz ve Doğu Marmara bölgelerini kapsadığı düşünülen Bithynia bölgesi, günümüzde İstanbul’un Anadolu yakası, Bursa, İznik, Kocaeli, Bilecik, Sakarya, Düzce ve Bolu illerini içine alan bölgenin antik çağdaki adıdır. Bölgede yer alan antik kentler göz önüne alındığında Bithynia bölgesinin arkeolojik anlamda çok zengin olduğu anlaşılmaktadır. Nikomedia, Nikaia, Prusa ad Olympum gibi büyük ölçekli kentlerin yanında pek çok yerleşim yeri de bulunmaktadır. Bu anlamda Plinius Secundus’a göre 12 Bithynia kenti arasında yer alan ve Düzce ili Konuralp (eski adıyla Üskübü) beldesine konumlandırılan Prusias ad Hypium kenti, günümüzde adı yeterince bilinmemesine karşın gerek barındırdığı tarihi yapılar gerekse Roma Dönemindeki konumu ve zengin bitki örtüsü nedeniyle üzerinde durulması gereken bir yerleşim yeri olarak dikkat çekmektedir.

Kentin akropolisinin yer aldığı küçük tepe, görece daha az iskân edilmiş, buna karşın kentin en önemli kısımları, günümüzdeki Konuralp adlı modern yerleşim yerinin altında kalmıştır. MÖ.V.-IV. yüzyılda Herakleia Pontika (Zonguldak/Ereğli) kentini de kuran Megaralı kolonistlerce apoikia yani koloni kenti olarak Kieros adıyla kurulan kent, MÖ.185 yılında Bithynia Kralı I.Prusias tarafından alınmış ve tıpkı Kios/Prusias ad Mare (Gemlik) örneğinde olduğu gibi “Hypios (Melen) Nehri kıyısındaki Prusias” anlamına gelen Prousias pros Hypion adını almıştır. MÖ.74 yılında Bithynia Krallığının Roma’ya miras bırakılması neticesinde kent de Roma hâkimiyetine geçmiş, kaynaklarda da “Prusias ad Hypium” adıyla görülmeye başlanmıştır. Özellikle Roma İmparatorluk döneminde Hadrianus ve Severus Hanedanı üyesi İmparatorların kente gelmesiyle adına rastlanan kent, imparator Gallienus (e.MS.253-260) dönemine tarihlendirilen Goth istilası sonrasında, istilaya uğramadığı düşünülmesine karşın diğer pek çok Bithynia kenti gibi sikke basmayı bırakmış ve içe dönük, izole bir kent halini almıştır.

Sebastene, Thebais, Germanike, Sabiniane, Prusias, Hadriane, Megaris, Iuliane ve Antoniane adlı 12 mahalle/kabile (phyle)’den meydana gelen kent özellikle askeri ve idari kariyerlerinde kentin velinimet olarak gördüğü Domitius ailesine üye kimselerin hayırseverleğiyle bayındırlık ve kentleşme anlamında gelişimini sürdürmüştür. Hıristiyanlaşan Roma Dünyasıyla paralel olarak Prusias ad Hypium kenti de dini yapının ön planda olduğu bir kent halini almış ve çeşitli konsillere piskoposluk düzeyinde katılımlarda bulunmuştur. Kilise kayıtlarıyla geçen kentin yüzyılları VII. Yüzyıldan XI. Yüzyıla kadar (Teophilos, Contantinus, Leon, Confessor[günah çıkaran] Paulos, Theophilos, Basil vb.) çeşitli Hıristiyan din adamlarının öne çıktığı kentte söz sahibi olduğu bir hale bürünmüştür. Son olarak 1206 yılında Bizanslı Tarihçi Khoniates’in eserinde Pontus ve İznik Krallıkları arasındaki güç mücadelesinde çeşitli seferlerde el değiştiren ve artık Plousias şeklinde adına rastladığımız kent, sonraki yüzyılda Osmanlı egemenliğine geçmiştir. Osmanlı döneminde çeşitli arşiv belgelerinde kentteki arkeolojik ve mimari eserlere ilişkin bilgiler verilse de bunlar çok sınırlı kalmıştır.

Derin bir uykuya dalan ve artık unutulmuş olan bu kente yeniden odaklananlar ise 17.ve 18. yüzyıllarda sayıları hayli artan gezginler olmuştur. Bu anlamda ilk olarak antropolog ve rahip olan İngiliz Richard Pococke kente gelmiştir. A Description of the East and Some other Countries adıyla yayınladığı ve Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü kütüphanesinde de bulunan eserinden hareketle, Pococke 1737-1742 yıllarını kapsayan Yakındoğu gezisi sırasında Düzce yöresine de gelmiş, burada Prusias ad Hypium kentinden ve Hypios Nehrinden söz etmiştir.  Pococke’nin eseri ve Jean Baptiste Bourguignon d’Anville adlı Fransız coğrafyacının 1768 tarihli haritasında Prusias ad Hypium kentine de yer vermesi, Fransızların bölgeye ve kente olan ilgisini arttırmıştır.  Bu bağlamda 1830ların başında Fransız Tarihçi ve Arkeolog Félix Marie Charles Texier kente gelmiş ve çeşitli gözlemlerini paylaşmıştır.  Kente dair o tarihe kadarki en önemli bilgileri ise Fransız Misyoner ve Dil Bilimci Eugene Boré vermiştir. 1837’de kente gelen Boré’un yine IFEA kütüphanesinde de yer alan eserinde kentin ayanlarından Topçuoğlu ailesine ve Osmanlı taşrasına ilişkin de önemli bilgiler verilmektedir. Fransız coğrafyacı ve gezgin Xavier Hommaire de Hell de, Prusias ad Hypium kentini araştıran seyyahlar arasındadır. Hell ile birlikte kente gelen ve tarihi yapıların çizimini yapan Jules Joseph Augustin Laurens de kentin tarihine çok önemli katkılarda bulunmuştur. Sonraki yıllarda Mordtmann ve Tchichatsceff gibi kimselerin de ilgisini çeken kent, Georges Perrot’un da bölgeye gelmesiyle aslında bilinenden çok daha fazla önemli tarihi yapıları, heykelleri ve yazıtları barındırdığı anlaşılmıştır. Kenti oluşturan 12 kabilenin (phyle) varlığından ve pek çok yazıttan da söz eden Perrot, kentteki tiyatroyu da en ince ayrıntısına kadar incelemiştir. 1900lü yılların başında Arkeolog Gustave Mendel kentteki epigrafik belgeleri bilimsel bir çalışmayla yayınlamıştır.

20.yüzyıla girilirken başta Louis Robert ve F.K.Dörner olmak üzere pek çok önemli isim kente dair çalışmalar yapmıştır.  Öyle ki bu iki araştırmacının eserleri günümüzde dahi güncelliğini büyük ölçüde korumaktadır. Aynı dönemde Türk araştırmacılar da bölgeye gelmiş ve çeşitli yüz araştırmaları / arkeolojik kazılar yürütmüştür. Bu kapsamda 1948-1950 yıllarını kapsayan yüz araştırmasıyla İ.Kılıç Kökten ve 1948-1960 yılları arasında İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Rüstem Duyuran başkanlığında yürütülen sistematik kazı çalışmalarıyla kentin sahip olduğu potansiyel ortaya çıkarılmıştır. 1965 yılında İstanbul Arkeoloji Müzesi Konservatörü olarak hizmet veren Fransız Araştıracı Andreé Nedjati Rollas kent için bir rehber hazırlamış ve kente dair pek çok bilgiyi ve kişisel gözlemlerini bir araya getirmiştir. 1985 yılına gelindiğinde ise Alman Epigraf Walter Ameling kentteki tüm yazıtları toplayarak Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien adlı seride yayınlamıştır. 2013 yılından itibaren de Düzce Üniversitesi Arkeoloji Bölümü ve Konuralp Müzesi ortaklığında arkeolojik kazı çalışmaları devam etmektedir.

Günümüzde modern yapılaşmaya maruz kalmasına karşın antik kentten kalan Tiyatro, Su kemerleri, Köprü, Şehir Surları, Bizans Kalesi gibi mimari yapıların yanında çeşitli tapınak parçaları, Domitius Hamamı ve Gymnasium gibi yapıların varlığını kanıtlayan yazıtlı arkeolojik buluntular ile çok sayıda epigrafik belge mevcuttur.

Seçilmiş Kaynakça

• Ameling W. 1985 Die Inschriften von Prusias Ad Hypium, Bonn: Habelt. 1985 [Ep 089-27]
• Belke K. 1996 Paphlagonien und Honorias. Tabula Imperii Byzantini. Vol.IX, Vienne : Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften. 1996
• Dörner, F.K. 1952 Bericht über eine Reise in Bithynien ausgeführt im Jahre 1948 im Auftrage der österreichischen Akademie der Wissenschaften. Vienne : R.M.Rohrer. 1952 [Ep 058]
• Karakuş, O. S, 2017 Roma İmparatorluk Döneminde Prusias ad Hypium. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2017
• Perrot, G. 1861 Exploration archéologique de la Galatie et de la Bithynie : d’une partie de la Mysie, de la Phrygie, de la Cappadoce et du Pont. Paris : Didot. 1861
• Perrot, G. 1864 Souvenirs d’un voyage en Asie Mineure. Paris : Levy. 1864 [VH 110]
• Robert, L. 1980 À Travers l’Asie mineure. Paris: École française d’Athènes. 1980 [COLL VII 239 I]
• Texier, C. 1882 Asie Mineure. Asie Mineure : description géographique, historique et archéologique des provinces et des villes de la Chersonnèse d’Asie Paris : Didot.1882
• Zeyrek, T. et G.Baran-Çelik 2005 Prusias ad Hypium (Kieros) Anadolu’nun kuzeybatısında antik bir kent (Konuralp/Üskübü). Istanbul : Ege Yayınları. 2005