Archives par mot-clé : première guerre mondiale

Compte-rendu de lecture : Le piège Daech. L’État islamique ou le retour de l’histoire

piegedaech

Pierre Jean-Luizard (2015), Le piège Daech. L’État islamique ou le retour de l’histoire, Paris, La Découverte.

À l’heure précise où l’Etat Islamique (EI) semble recommencer à s’acharner contre Kobanê (voir carte ci-dessous), on ne peut que très chaleureusement recommander le petit livre (187 p.) de P.-J. Luizard. Il s’agit d’un livre « grand public », écrit par le grand spécialiste français de l’histoire contemporaine de l’Irak (auteur, entre autres, de La Formation de l’Irak contemporain, CNRS Editions, 1991). Sans aucune note, sans jargon ni informations excessives, ce texte donne à comprendre le phénomène EI dans une large perspective historique (d’où le sous-titre) et géographique. L’ouvrage, fondé sur une connaissance, le plus souvent de première main, extrêmement fine, mais subsumée pour ne pas être écrasante, démontre en quoi l’EI est un piège dans lequel les pays voisins comme les puissances occidentales sont tombés. Un piège qui, à la fois, fait rejouer une histoire coloniale et néocoloniale longue et remet radicalement en cause les acquis de cette histoire (à savoir les découpages frontaliers issus de la Première Guerre mondiale).

Le livre convoque donc au moins un siècle d’histoire du Proche et Moyen-Orient – Luizard achève son livre le 28 décembre 2014 ; il ne prend donc pas en compte les changements récents dans les rapports de force sur le terrain syrien – pour donner à comprendre les ressorts profonds et structurels de la rhétorique EI et de la méthode EI de conquête des territoires et populations. Pour résumer, c’est l’absence de légitimité des États de la région – construits « contre leur société » – et l’absence de projets politiques crédibles des puissances étrangères « tutélaires » qui permet d’expliquer l’expansion foudroyante de l’EI. Ces dernières, en confessionnalisant et en ethnicisant à outrance les systèmes politiques dans la négation des dynamiques sociétales locales, ont largement contribué – notamment après le « retrait américain » d’Irak en 2005 –   à construire des antagonismes qui à présent mettent en péril les États considérés. Libre, sans souci aucun du politiquement correct – notamment quand la momentanée ambiguïté kurde irakienne vis-à-vis de l’EI est évoquée -, cette synthèse est stimulante en tant qu’elle aide à sortir des ornières convenues.

Frontière turco-syrienne et lieu de l’explosion mortelle du 25 06 2015 (source Twitter) (en jaune les positions du YPG)
Frontière turco-syrienne et lieu de l’explosion mortelle du 25 06 2015 (source Twitter) (en jaune les positions du YPG)

Si la Turquie n’est pas au centre des préoccupations de P.-J. Luizard – il lui consacre directement une dizaine de pages, pp. 136-146 -, elle est évoquée en tant que pays voisin dont le champ politique interne est « contaminé » par le « processus de communautarisation et de confessionnalisation du conflit syrien » (p. 141). Le durcissement aveuglant et dangereux de l’axe sunnite de la politique étrangère turque est ainsi bien évoqué.

Merci donc à Luizard pour ce modèle de vulgarisation qui n’est rendu possible que grâce à un long travail de terrain, une patiente et incomparable familiarité avec les sources « locales » – ce n’est pas par le truchement de rapports en anglais que l’on peut entrer dans la complexité de ce qui se joue en Syrie et en Irak – et une critique des lieux communs-écrans reproduits par les médias dominants

Birinci Dünya Savaşı

Version française

Şubat 2014

Bu vitrin, Birinci Dünya Savaşı’nın yüzüncü yıldönümü anmaları (Mission du Centenaire 14-18) kapsamında gerçekleştirilmiştir.

Balkan Savaşları’ndan (1912-1913) Kurtuluş Savaşı’na, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki savaş hali 1914-1918 çerçevesini aşar. Bu nedenle, Birinci Dünya Savaşı -Türkiye’den- bir “savaş içinde savaş” olarak görünür. Savaş tarihinin yazımı, uzun zaman boyunca bir “çatışma tarihi”, askeri ve diplomatik gelişmelere odaklanıldığı bir anlatı olarak kalıplaşmış ve sadece ulusal bir bakışa ve milliyetçi bir yöne hapsolmuştur. Yakın bir zamana kadar neredeyse tekelde bulunan “askeri” tarih bugün değişik şekillerde devam ediyor: Bir yandan, Türk Genel Kurmay Başkanlığı’nın Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi (ATASE) ile diğer yandan Osmanlı cephesi üzerine yazmış Amerikan subay Edward J. Erickson’un çalışması gibi yabancı kaynakların türettiği “resmi” tarih söz konusu. Bu “klasik” yaklaşım, savaşı cephelere ayırır (Kafkas, Mezopotamya, Balkanlar) ve herşeyden önce çarpışmaların aktarılmasıyla ilgilenir. 1930lu yıllardan beri, subay anıları düzenli olarak yayınlanmıştır1. Bununla beraber, burada sözkonusu “yukarıdan inme bir tarih”tir çünkü bu, özellikle rütbeli askerlerin hatıralarına dayanır.

Yakın zamanda, Birinci Dünya Savaşı’nın tarih yazımı Avrupa’da ve Anglosakson ülkelerde  gözlemlenenlere benzer bir aşama kaydetti2. Bu ayki vitrin aracılığıyla göstermek istediğimiz yeni tarih yazımı, Türk ve yabancı akademisyenler arasında teatinin, hatırı sayılır bir tercüme işinin ve de yenilikçi bir yerli üretimin meyvesi. Burada başlıca iki dönem göze çarpar; 1970 ve 1980li yıllar ile 2000’den 2010’a geçen on yıllık dilim. Savaşın ekonomik tarihi hakkında Zafer Toprak’ın 70ler’in sonu ile 80ler’in başında yayımlanan çalışmaları, bir dönüm noktası teşkil eder. Yazarın Türkiye’de Milli İktisat adlı eseri, savaş ekonomisini 1908-1918 Jöntürk döneminin genelinde masaya yatırılmasını sağlamıştır3. 2000-2010 arasında, savaşın toplumsal ve kültürel tarihi, Türkiye’de tıp ya da savaş mahkumları gibi konularla da ilgilenen makale ve kitaplar sayesinde yükselişe geçti. Boğaziçi Üniversitesi’nde savunduğu ve 2012’de yayımlanan doktora tezinde Mehmet Beşikçi, “Topyekün savaş” kavramını Osmanlı’nın durumu açısından ilk kez masaya yatırdı4. Hem araştırma konularını hem de bunların çevresinde beliren soruları ilgilendiren, tarih yazımı alanında kendini gösteren, bu gerçek yenilenme, tartışmalardan arınmış değildir. Hatta durum bunun tam tersidir bu yüzden günümüzde bu çalışmaları sürdürmek anlamlıdır. Örneğin, bu yeni yaklaşımları Birinci Dünya Savaşı’nın yüzüncü yıldönümünü anma etkinlikleri destekliyor. 9-12 Nisan 2014 tarihlerinde, Tarih Vakfı, Orient Institut ve IFEA  ortaklaşa bir kolokyum düzenleyecekler. “Not All Quiet on the Ottoman Fronts: Neglected Perspectives on a Global War, 1914-18” başlıklı etkinliğin amacı tarih yazımındaki bu yenilenmenin devamını sağlamak ve Osmanlı cephesiyle ilgili üretimi desteklemek. Tam da bununla ilgili olarak, savaşın kültürel ve toplumsal tarihi hakkında paneller düzenlenecek [http://www.ottomanfronts1914-1918.org/. Ayrıca 2014’te IFEA, Fransız Pierre Loti Lisesi ile işbirliği içerisinde, Türkiye ve Fransa’da Birinci Dünya Savaşı’nın lisede işlenilişi üzerine bir program yürütecek. 2013’te başlatılan ve Birinci Dünya Savaşı’nı anma etkinliklerini düzenleyen kurum [logo] tarafından etkinlikler çerçevesine resmen kabul edilen bu program, Birinci Dünya Savaşı’nın okullarda öğretildiği şekliyle, Fransa ve Türkiye cephesinden, ulusal tarih yazımı bakımından ele alınışını kıyaslamayı hedefliyor. Program, 7 Nisan 2014 günü bir çalıştay düzenlenmesine ayrıca da bir IFEA Dosyası’nın çıkmasına da vesile olacak.

Kaynakça

  • Feroz Ahmad, “War and Society under the Young Turks, l908-l918”, Review (Fernand Braudel Center) vol.XI, no 2, printemps l988, p.265-286 ; en turc : “Jön Türkler döneminde Savaş ve Toplum” in Tarih ve Toplum, no 64, pp.239-248.
  • Mustafa Aksakal, The Ottoman Road to War in 1914: The Ottoman Empire and the First World War. Cambridge, Cambridge University Press, 2008.
  • Mehmet Beşikçi, “Militarizm, topyekûn savaş ve gençliğin seferber edilmesi: Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nda paramiliter dernekler”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, no 8, printemps 2009, pp.49-92.
  • Mehmet Besikçi, The Ottoman Mobilization of Manpower in the First World War : Between Voluntarism and Resistance, Leiden, Brill, 2012.
  • Fuat Dündar, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918), Istanbul, İletişim, 2001.
  • Fuat Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi & İttihat Ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918), Istanbul, İletişim, 2013.  
  • Hans Lukas Kieser, Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, İstanbul, İletişim, 2013.
  • Loubna Lamrhari, “La fabrique d’un récit kémalisé dans les musées militaires en Turquie”, in Julien Mary, Frédéric Rousseau(dir.), Entre Histoires et Mémoires La guerre au musée Essais de Muséohistoire (2), Michel Houdiard, 2013
  • Maurice Larcher, La guerre turque dans la guerre mondiale,  Paris, E. Chiron et Berger-Levrault, 1926 ; il s’agit du seul ouvrage français sur la guerre traduit en turc ottoman : Büyük Harp’te Türk Harbi, Askeri Matbaa, 1927, trad. : Bursali Mehmet Nihat.
  • Donald McKale, War by Revolution: Germany and Great Britain in the Middle East in the Era of World War I, 2008.
  • Hikmet Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümlere (1914-1918), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2005 ; publié en anglais : The Ottoman Army. 1914-1918. Disease & Death on the Battlefield, The University of Utah Press, 2008.
  • Antoine Prost, Jay Winter, Penser la Grande Guerre. Un essai d’historiographie, Paris, Seuil, collection «Points histoire», série «L’Histoire en débats», 2004.
  • Said Halim Paşa, L’Empire ottoman et la guerre mondiale, Istanbul, Isis, 2000. Said Halim Paşa (1863-1921) est contemporain de la Première Guerre mondiale ; cet ouvrage pourra être utilisé comme source primaire.
  • Michael Reynolds, Shattering Empires: The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires (1908–1918), Cambridge, Cambridge University Press, 2011.
  • Stanford J. Shaw, The Ottoman Empire in World War 1, volume 1 : « Prelude to the War » ,Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2006.
  • Stanford J. Shaw, The Ottoman Empire in World War 1, volume 2 : “Triumph and Tragedy. November 1914- July 1916”,  Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2008.
  • Yücel Yanıkdağ, “Ottoman Psychiatry and the Great War”, in Olaf Farschid, Manfred Kropp, Stephan Dahne (dir.) Beiruter Texte und Studien: The First World War as Remembered in the Countries of the Eastern Mediterranean, Beyrouth, 2006, pp. 163-78.
  • Yücel Yanıkdağ, Healing the nation, Prisoners of war, Medicine in Turkey, Oxford University Press, Edinburgh, 2013.
  • Gültekin Yıldız et Cevat Şahin, Osmanlı Askeri Tarihini Araştırmak : Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar, Istanbul, Türk Tarih Yurt Yay., 2010.
  • Zafer Toprak, Türkiye’de Milli Iktisat (1908-1918), Ankara, Yurt Yayınları, 1982.
  • Zafer Toprak, İttihat – Terakki ve Cihan Harbi – Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik, İstanbul, Homer Kitabevi, 2003.
  • Erik Jan Zürcher, “Between Death and Desertion. The Experience of Ottoman Soldier in World War I”, Turcica, 28 1996, pp. 235-258.
  • Erik Jan Zürcher, “Refusing to Serve by Other Means: Desertion in the Late Ottoman Empire”, In Cinar, O.H. & Usterci, Coskun (dir.), Conscientious Objection. Resisting Militarized Society, 2009, Londres, Zed., pp. 45-52.
  • Erik Jan Zürcher, “Little Mehmet in the Desert: the War experience of the Ottoman Soldier”, in: Peter Liddle et Hugh Cecil (dir.), Facing Armageddon. The first World War Experienced, Londres, Lee Cooper, pp. 230-241.
  1. İş Bankası Yayınları’ndan çıkan eserler bunlara bir örnek niteliğindedir. []
  2. Antoine Prost, Jay Winter, Penser la Grande Guerre. Un essai d’historiographie, Paris, Seuil, collection «Points histoire», série « L’Histoire en débats », 2004. []
  3. Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918), Ankara, Yurt Yayınları, 1982. []
  4. Mehmet Beşikçi, The Ottoman Mobilization of Manpower in the First World War : Between Voluntarism and Resistance, Leiden, Brill, 2012. []